1427 or. Cruszewecz (PP 5 nr 500); 1430 or. Kruschewo (PP 6 nr 229), 1432 Crusszewo (Warsz. 2, 104), 1435 Cruschewyecz (Warsz. 2, 380), 1438 Cruschewcz (MK 3, 219), 1475-76 Cruschewo (MK 5, 180v; Lub. nr 236), 1500 Crwschewyecz (MK 41, 55), 1505 Crussewo (MK 18, 237v), 1525 Crvschewyecz (MK 41, 33), 1535 Krusevo (ASK I 39, 35), 1563 Krusseuo (ASK I 38, 375), dziś Kruszew, 6,5 km na NW od Liwa.

1. 1438 dystr. czer. koło Liwa (MK 3, 219); 1439 dystr. warsz. koło Liwa (MK 3, 232); 1447 dystr. czer. (MK 4, 45); 1447, 1450 dystr. warsz. koło Liwa (MK 4 k. 45v, 112); 1476, 1483, 1505 pow. liw. (MK 5 k. 192v, 210v; MK 18, 246v); 1563 par. Korytnica, [diec. płoc.] (ŹD 419; ASK I 38 k. 375).

2. 1427 koło C. 10 wł. po obu stronach strugi Turna, barcie → p. 3; 1475 C. graniczy z Korytnicą i Żelazowem; (MK 5, 180v); 1483 las Połomia graniczy z K. i Korytnicą z jednej strony a z Żelazowem i Zawadami z drugiej; dąbrowa zw. Rekowa Łąka w lesie Kruszewiec, przy granicy z Zawadami z jednej i poczynając od dóbr Popowo aż do [dóbr] K. i Łukie z drugiej strony (MK 5, 210v); 1484 las i dąbrowa Połomia i Rekowa Łąka graniczą z jednej strony z K., a z drugiej z Zawadami, Popowem i Korytnicą (MK 18, 14; MK 338, 6).

3. Włas. szlach. 1421 Klemens, Dobiesław i Mikołaj otrzymują 10 wł. zw. Kruszewiec, 1425-26 ciż sprzedają wspomn. 10 wł. Mikołajowi, Janowi i Filipowi z Kątów → Kruszewiec; 1427 Mikołaj i Jan z Kątów oraz Filip z Książek [pow. warsz.] otrzymują od ks. Janusza [I] 10 wł. miary chełm. położone po obu stronach strugi Turna k. C., z wyłączeniem barci (PP 5 nr 500); 1430 Filip z Książek sprzedaje Tomaszowi i Mikołajowi braciom z Czechowic [pow. bł.] swój dział w K., który ma po podziale z [dwoma] braćmi, za 30 kóp gr pras. (PP 6 nr 229; SHGWarsz. 39); 1432 szl. Ofka ż. Mikołaja z C. ustanawia szl. Stanisława Kiełbasę z Czechowic swym pełnomocnikiem we wszystkich swych sprawach (Warsz. 2, 104); 1435 szl. Dorota wd. po Mikołaju ustanawia swego zięcia (gener) szl. Piotra z Czechowic swym pełnomocnikiem (Warsz. 2, 380); 1438 Jan z C. sprzedaje Piotrowi i Wojciechowi z → Rabian[-Moszczony] cały swój dział w C. za 30 kóp gr posp. (MK 3, 219); 1439 Piotr i Wojciech z K. sprzedają Stanisławowi z Chmielewa i jego ss. Mikołajowi, Pawłowi i Maciejowi 1/3 z 20 wł. w K. za 30 kóp gr posp.; z tego Stanisław ma posiadać połowę, a jego synowie resztę do podziału (MK 3, 232); [a. 1444] szl. Klemens, Paweł i Marcin [z K.] sprzedają Pawłowi, Marcinowi, Mikołajowi i Maciejowi Chmielewskim z Łukia, cz. w K., 1444 Tomek z K. pozywa przed sąd książ. [w Warszawie] wspomn. Chmielewskich, zaś ci z powodu niestawienia się mają zapłacić karę pięćdziesiąt; Tomek, zgodnie z odpisem z ksiąg sądu liw., który przedstawił, na mocy pr. bliższości ma mieć dostęp do wspomn. cz. w K., a pozwani szl. nie mogą zbierać tam siana do czasu wydania wyroku w tej sprawie (Warsz. 2, 841); 1447 szlachcice Paweł, Klemens, Marcin i Katarzyna rodzeństwo z K. sprzedają szl. Pawłowi, Mikołajowi, Maciejowi, Marcinowi br. z Chmielewa cały swój dział w K. za 19 kóp gr w półgr; Marcin obejmie cały dział Katarzyny oraz 1/6 działu Pawła i Klemensa, a jego bracia pozostałość po równo, całą cz. Marcina obejmie Paweł; Stanisław i Tomasz z K. na mocy pr. bliższości odwołują tę sprzedaż (MK 4, 45).

1439-65 Stanisław z Chmielewa i K.: 1439 tenże razem z ss. kupuje cz. w K., 1447 tenże [?] → wyżej; 1450 tenże sprzedaje szl. Janowi ze wsi Zochowiecz [Łochowiec?] cały swój dział w K., do którego uzyskał pr. bliższości od Pawła, Mikołaja i Macieja z Chmielewa, należący do zm. Marcina Pierzchały, oraz 5/6 działów Klemensa i Pawła br. z C. za 26 kóp gr w półgr (MK 4, 112); 1465 tenże → niżej.

1444-65 Tomasz z K.: 1444, 1447 tenże → wyżej; 1447 tenże kupuje od Jana z Proszewa cały jego dział w K., który ma od Piotra z Rabian[-Moszczony], za 15 kóp w półgr (MK 4, 45); 1465 tenże oskarża szl. Stanisława [z K.] o posieczenie łąki; Stanisław nie chce stawić się w sądzie, twierdząc, że jest to pastwisko wspólne, przynależne też do innych „cząstników” (participatores; TymProc. 227).

1476 szl. Mikołaj syn Stanisława, Mikołaj Orzelt [Orzełek], Maciej, Katarzyna Kasina¹Zapis „Katcherina Kaschyna” JaszczołtNap. 149 odczytuje jako Katarzyna Kąszyna i wdowa Anastazja z C., wymienieni wśród osób posiadających dobra w pow. liw., które ks. Konrad [III] zwalnia od powinności budowy i naprawy zamków i warowni (MK 5, 192v; Lub. nr 236); 1500 szl. Mikołaj syn Mikołaja Orzełka niegdyś z K. zastawia u szl. Andrzeja Żebrowskiego z Kałuszyna 1/2 wł. i 5 mr. w Kałuszynie za 10 kóp gr w półgr (MK 41, 55; MK 339, 151v); 1505 szl. Stanisław i Maciej ss. zm. Mikołaja z K. kupują od szl. Piotra syna zm. Jana z Jaczewa 5 wł. pozostałych po zm. Stanisławie synu Sięgniewa z Jaczewa za 100 kóp gr w półgr (MK 18, 237v); 1525 ciż kupują od uczc. Małgorzaty c. zmarłego szl. Wojciecha z Łukia, ż. Wawrzyńca z dóbr Rzepki na Rusi, jej cz. dziedz. → Łukie za 60 kóp gr w półgr (MK 41, 32v-33).

1557 Stanisław Kruszewski geometra pow. liw. spisuje testament; jego wykonawcą mają być czcig. Marcin Żelazowski i Maciej Kruszewski; szl. Jan z K. jest śwd. (PułtTest. 3, 184).

1617 szl. Paweł Kruszewski z Chmielewa i K. h. Radwan zeznaje, że jego dziad Maciej z br. Mikołajem, ss. Piotra posiadali ziemię w K. i Chmielewie; potem Maciej odkupił cz. od Mikołaja, a tenże nabył dobra w Skolimowie-Ptakach i Roguźcu w pow. droh. (ZZG 32, 726).

1537-78 pobór: 1535-41 od 6 1/2 wł. szl. bezkm. (ASK I 39, 35; ASK I 46 k. 84, 117); 1563, 1567 od 6 wł. szl. bezkm. (ASK I 38 k. 375, 597v; ŹD 419); 1578 od 6 wł. i 1 kw. szl. bezkm. w 4 działach: z działu Zbysława [?] i Erazma ss. zm. Jana, Pawła, Piotra i Stanisława ss. zm. Macieja, Krzysztofa, Jakuba i Feliksa ss. zm. Macieja z bratankiem Jakubem synem zm. Jana od 2 1/2 wł.; z działu Pawła syna zm. Macieja od 1 kw. nabytej od Jana syna zm. Gotarda; z działu Jana, Andrzeja, Macieja ss. zm. Piotra z bratankiem synem zm. Mikołaja od 2 wł.; z działu Małgorzaty ż. Macieja Ostasza, Katarzyny wd. po Pawle Jaczewskim, Zofii ż. Adama Świętochowskiego od 1 1/2 wł. (ASK I 51, 10).

1663 pogłówne od 38 osób (ASK I 66, 878).

5. 1609 K. należy do par. Korytnica (Vis. 1609, 53v).

6. 1597 Paweł Kruszewski mieszczanin z Liwa Starego (AV 1, 40v).

7. JaszczołtNap. 148-150.

Uwaga: 1. K. powstało w południowej cz. włości → Kruszewiec. Pierwotna nazwa włości dla określenia naszego K. używana była jednak nadal często jeszcze w 1. poł. XVI w. Była to również jedna z odmianek nazwy pobliskich → Górek-Kruszewiec. Dlatego też należy brać pod uwagę, że część zapisów może odnosić do tejże osady. Nie jest jasne również, czy naszego K. dotyczy zapis z 1475 mówiący o drodze wiodącej z Kruszewca do Liwa „ku mostkom” (MK 5, 179v). Może się on też odnosić do włości Kruszewiec, co jednak naszym zdaniem jest mniej prawdop.

2. Zapis z 1442 (MK 3, 278v-279), że Jakub „de Cuschewo” dostaje od ks. Bolesława IV nowo zbudowany młyn na rz. Ossownicy w Jadowie [pow. kam.], identyfikować należy raczej ze Skuszewem w pow. kam. (tak jak proponują to wydawcy LM 1565 II s. 158, 210) niż ze zniekształconą formą nazwy naszego K.