1136 kop. XII w. Vna! (Wp. 1 nr 7; Monumenta Poloniae palaeographica, cz. 1, Kraków 1907, tabl. 2, wiersz 22), 1280 kop. XVIII w. Welma (Wp. 1 nr 615), 1302 or. supra Welmam (Wp. 2 nr 857), 1347 Velma (Wp. 2 nr 1257), 1402 kop. XIX w. Welna (Wp. 7 nr 449), 1422 Velina! (SLP 47; CMP nr 114), [a. 1480] Welnia! (DA lib. I-II 82), rzeka, prawy dopływ Warty.

[Obecnie uważa się, że W. wypływa ok. 0,8 km na NEE od wsi Osiniec, położonej 4 km na SE od Gniezna (o lokalizacji źródeł W. →p. B, pod 1364, oraz przyp. 2), po czym płynie do Jez. Wierzbiczańskiego i dalej na N przez jeziora Strzyżewskie, Piotrowskie, Zioło i Rogowskie, z którego wypływa ku NW do Jez. Tarnowskiego, a z niego ku W, przepływa przez Wągrowiec i Rogoźno, gdzie skręca na SW i zmierza do Obornik, przy których uchodzi do Warty.]

A. Przekazy dot. całego biegu rzeki. B. Bieg górny w granicach woj. kal. (do wsi Pruśce na E od Rogoźna). C. Bieg dolny w granicach woj. pozn. (od wsi Cieśle).

A. Przekazy dot. całego biegu rzeki.

[A. 1480] Jan Długosz w opisie głównych rzek Wielkopolski wymienia rz. W., dopływ Warty; bierze ona początek k. wsi Jankowo [Dolne, na E od Gniezna], płynie przez liczne jeziora: Rogowskie, Skurskie [obecnie południowo-wschodnia cz. Jez. Tonowskiego], Tonowskie, Ławice [obecnie Jez. Żernickie], a potem przez miasta Wągrowiec i Janów Młyn [dziś Janowiec Wlkp.]; dzieli Wielkopolskę od Pałuk; uchodzi do Warty k. Obornik (DA lib. I-II 82).

B. Bieg górny w granicach woj. kal. (do wsi Pruśce na E od Rogoźna).

1136 pap. Innocenty II potwierdza posiadłości abpstwa gnieźn., m.in. położoną w kasztelanii (provintia) żnińskiej wieś, którą niegdyś posiadał rataj Stan nad rz. V. (Wp. 1 nr 7).

1302 komornik Królestwa Pol. zaświadcza, że król Wacław nadał klasztorowi cyst. w Łeknie [pow. kcyn.] wieś P… [dok. uszkodzony, nazwa nieczytelna¹W kronice klaszt. z XVII w. wieś tę określono jako Psaro (czyli Psary?), ale nie jest znana miejscowość o takiej nazwie nad W. (A. M. Wyrwa, Procesy fundacyjne wielkopolskich klasztorów cysterskich linii altenberskiej. Łekno, Ląd, Obra, Poznań 1993, s. 226). Osada ta nie występuje w późniejszych opisach dóbr cystersów z Łekna (Wągrowca)] nad rz. W. (Wp. 2 nr 857); 1319 Marcin wda kal. potwierdza cystersom z Łekna posiadanie wsi Łęgowo [pow. gnieźn., k. Wągrowca] nad rz. W. (Wp. 2 nr 1007); 1347 król Kazimierz Wielki daje abpstwu gnieźn. Księży Młyn k. Gniezna nad rz. V. (Wp. 2 nr 1257); 1353 opat z Łekna lokuje wieś Łaziska i przyłącza do niej cz. Straszewa, sięgającą od rz. V., gdzie wydziela się z niej staw, aż do góry i skraju lasu w Łęgowie (Wp. 4 nr 2065); 1364 Wawrzyniec kaszt. lądz. sprzedaje klasztorowi w Trzemesznie miejsce młyna Czartów Młyn, gdzie wypływa rz. W.²Nieznany skądinąd Czartów Młyn wiązać nal. z Czartkowem, wymienionym w 1402 i 1429 wśród miejscowości sąsiadujących z nadanym kl. w Trzemesznie lasem Truskołom, w którym powstała potem wieś tej nazwy [dziś Trzuskołoń, 4,5 km na NW od Witkowa] (Wp. 7 nr 437; Wp. 9 nr 1207). Kolejność ich wymieniania (1402: Kołaczkowo, Chłądowo, Małachowo, Czartkowo; 1429: Małachowo, Miroszka, Nowa Wieś, Czartkowo, Witkowo, Wierzchowiska) zdaje się wskazywać, że Czartkowo musiało leżeć w okolicy dzisiejszej Nowej Wsi Niechanowskiej (K 1, 511; K 8, 19). W okolicy tej płyną dziś cieki wodne, spływające wprawdzie w przeciwległą stronę, ale na N od Nowej Wsi (a na S od wsi Lubochnia) znajduje się podmokły teren, z którego cieki płyną do Jez. Wierzbiczańskiego. Najpewniej to właśnie miejsce uznano za źródła W (ubi Welma est suborta; Wp. 3 nr 1517); 1381 opat w Łeknie nadaje Piotrowi pleb. w Wągrowcu m.in. łąkę przy końcu jez. Durowo, sięgającą aż do rz. [W.] (Wp. 3 nr 1796); 1387 abp gnieźn. lokuje wieś Bożacin [obecnie zaginiona] położoną za Łabiszynkiem w stronę Żnina; do sołectwa należeć ma m.in. młyn na rz. Krępa i góra stojącą koło rz. W., jak idzie się z Arcybiskupiego Młyna w lewo między drogą a rz. V., a także pr. łowienia ryb w rz. Rakownicy do Arcybiskupiego Młyna (Wp. 6 nr 296; VG 309); 1388 abp sprzedaje Świętosławowi z Pobiedzisk dochód z Arcybiskupiego Młyna na rz. W. przy drodze koło wsi Bożacin i Cotoń [15 km NNE od Gniezna] (Wp. 6 nr 303); 1402 opat wągr. sprzedaje sołectwo w Łęgowie wraz z m.in. łąką nad W. rozciągającą się od pól³W tekście: a fulionibus nostrae haereditatis; słowniki nie znają słowa fulio, zapewne chodzi tu o zniekształcony przez kopistę (dok. znany jest tylko z odpisu z XIX w.) słowo sulconibus (od sulco, rzadka oboczność słowa sulcus – płosa, bruzda) tej wsi do granic wsi Pruśce (Wp. 7 nr 449); 1405 abp sprzedaje sołectwo w Wierzbiczanach [na E od Gniezna] i daje sołtysowi pr. rybołówstwa na rz. V. (Wp. 7 nr 556).

1410 Maciej z Wąsoszy wda kal. i star. nak. pozostaje wraz ze szlachtą mieszkającą między W. a Pomorzem dla obrony kraju (DA lib. X-XI 84).

1421 opat wągr. nadaje sołtysowi w Łaziskach łąkę nad rz. W. (Hock. 3, 347); 1421 wyrok polubowny w sporze bożogrobców z Gniezna a dziedzicami wsi Piotrowo [obecnie zaginiona, leżała na zachodnim brzegu Jez. Piotrowskiego] o rybołówstwo w jez. Jeziorzany [dziś Jez. Piotrowskie]: bożogrobcy mogą łowić siecią zw. więcierze od granic wsi Wełnica do rz. [W.] prowadzącej do brodu, który to bród [nazwany tu jeziorem!] łączy jez. Jeziorzany i jez. Ławiczno [na N od Jez. Piotrowskiego]⁴Na UMTB 1830 ark. 1790 zaznaczone miejsce „Brodi” na N od północnego krańca Jez. Piotrowskiego; wydaje się, że jez. Ławiczno w średniowieczu sięgało bardziej na S, obejmując obecny podmokły teren wzdłuż W., aż w pobliże owego północnego krańca Jez. Piotrowskiego; każda ze stron ma posiadać jeden brzeg rzeki (Sik. Niezn. nr 18); 1437 wyrok polubowny w procesie między bożogrobcami z Gniezna a Janem Czechowskim o korzystanie z jez. Jeziorzany: Czechowski może łowić ryby więcierzami a raki zabrodniami od granic Wełnicy do rzeki [W.] prowadzącej do brodu, który to bród [nazwany tu jeziorem!] łączy jez. Jeziorzany i Ławiczno; każda ze stron otrzymuje połowę rzeki, nikomu nie wolno jej zagradzać i przeszkadzać w przepływie wody i ryb; musi pozostać swobodna droga tak, aby mogły przepłynąć 2 łódki (Sik. Niezn. nr 23).

1441 Bogusław z Mrowińca [zaginiona wieś na E od Wągrowca] toczy proces z Mikołajem pleb. w Nowym Mieście [Mieścisko] o opłacanie miary żyta z mł. w Nowym Mieście; pleb. ma pozostać w posiadaniu tej miary dopóki z Węgier nie wróci brat Bogusława i udowodni dokumentami swoje pr. do rz. V. (AC 2 nr 389); 1448 rozgraniczenie Dziadkowa [na SE od Janowca] i Miedźwiad [na N od Dziadkowa]; rz. V. ma nal. do Dziadkowa, a jez. Karwy [na UMTB 1830 ark. 1790 nazwę tę nosi południowo-wschodnia zatoka jez. Zioła] do Miedźwiad (GG 28, 105).

1485 Piotr Łososki z Łosocina [wieś obecnie zaginiona, leżała w okolicy Gorzewa, na W od Janowca Wlkp.] sprzedaje z zastrz. pr. wykupu Wawrz. Domasławkiemu cz. Gorzewskiego Młyna na W. (PG 10, 19v); 1489 Wojciech z Janów Młyna zapisuje żonie oprawę na Włoszczanowie, Miłosławicach i 1/2 młyna w Włoszczanowie, a 1491 na Włoszczanowie, Miłosławicach i cz. młyna na W. koło m. Janów Młyn (PG 10 k. 133, 157); 1489 Wojciech i Mac. Dryjowie z Łubowa dają Janowi wójtowi gnieźn. swój dział młyna, lasów, jeziora i rz. W., a otrzymują w zamian pewne łany w Świniarach w pow. gnieźn. (PG 10, 119v); 1491 Jan Żyrnicki sprzedaje z zastrz. pr. wykupu Piotrowi Świątkowskiemu 1/2 rz. W. od granicy Tonowa do granicy Włoszczanowa oraz 1/2 mł. Strzaszyn na tej rzece (PG 10, 156); 1492 Wojc. Łosocki sprzedaje z zastrz. pr. wykupu Janowi Budziejewskiemu cz. Gorzewskiego Młyna na rz. W. w Łosocinie w pow. kcyn. (PG 10, 173); 1496 podział wsi Jankowo; Marcin otrzymuje rzekę z sołectwem (GG 12, 123-124); 1498 opat wągr. nadaje miastu Wągrowiec łąkę za rz. W. za ogrodami w stronę rz. Nielby (Hock. 3, 533); 1499 młyn w Gorzewie na rz. W. (PG 12, 16v).

C. Bieg dolny w granicach woj. pozn. (od wsi Cieśle).

1280 ks. Przemysł II lokuje m. Rogoźno i nadaje wójtom wszystkie pożytki z produkcji żelaza (ab opere ferri) w okolicy miasta nad rz. W. (Wp. 1 nr 615); 1370 star. Wlkp. sprzedaje Idziemu sołtysowi z Nowej Wsi pod Wronkami górny młyn król. pod Obornikami na rz. W. z 3 kołami i czwartym kołem foluszowym, zostawiając sobie niższy młyn o 2 kołach; młynarz ma pr. łowić ryby na rz. W. małymi sieciami i posiadać ostrowy z ogrodami po lewej stronie idąc z miasta (Wp. 3 nr 1637); 1408 star. gen. Wlkp. zezwala wójtowi z Obornik na zbudowanie młyna o 2 kołach na rz. W. poniżej Rudnego Młyna; młynarz ma pr. łowić ryby powyżej i poniżej kół swego młyna (Wp. 7 nr 599; MS 4 supl. nr 466); 1408 król Władysław Jag. zezwala braciom Jaśkowi, Pawłowi, Janowi i in. Janowi, dziedzicom miasta Skoki, zbudować w ich wsi Rożnowo młyn i staw na rz. V., między łąkami mieszczan z Obornik a rz. Oskobłok [dziś Flinta, prawy dopływ W.] (Wp. 7 nr 612); 1423 gran. Chowanowa i Chowanówka biegnie od kopca dzielącego Oborniki, Chowanowo i Chowanówko do wielkiego kamienia na końcu bagna Kobyle Błoto i przez wygorzały dąb na wzgórzu do rz. V., a przechodząc rzekę do wzgórza Biała Góra i dalej do kopca k. drogi z Chowanówka do Miejskiej Dąbrówki, po czym drożyskiem [starą drogą] do strugi Królewa Woda, a stąd przez szczyt wzgórza do miejsca Pięć Strzemion [?] nad rz. V., po czym [wzdłuż niej] w stronę Głębokiej Strugi i przez rzekę [czyli na drugi jej brzeg] (Wp. 8 nr 971); 1427 król Władysław Jag. pozwala mieszczanom Rogoźna założyć wieś Międzylesie, a jej mieszkańcom zezwala łowić ryby sieciami zabrodnie i kłomie w rz. W. poniżej młynów król., a także wędkami łowić w jez., stojąc na moście [pomoście] (Wp. 9 nr 1128; SLP 47 [błędnie pod 1422]; CMP nr 114 [pod 1422]); 1440 do wójtostwa w Obornikach nal. m.in. cz. Chowanówka nad rz. W. (Wp. 5 nr 669); 1441 władze m. Rogoźna sprzedają sołectwo w Międzylesiu; kmiecie z Międzylesia mogą łowić sieciami ryby na rz. W. poniżej młynów król. (Wp. 10 nr 1557); 1462 mł. wójtowski w Obornikach na rz. W. (PG 6, 122v).

1486 Mac. Grodzieński zapisuje ż. oprawę na Grodnie, Wełnie, Parkowie oraz młynach Jaracz i Wełmieńskim na rz. W. (PG 10, 48v); 1487 Andrzej Grodzieński zapisuje żonie oprawę na cz. młynów na rz. W.: Wełmieńskiego, Jarczewskiego, Starego i Nowego (PG 10, 77); 1486 młyn na rz. W. pod Obornikami (CP 14, 629-630); 1487 do wójtostwa w Obornikach należy m.in. młyn na przedm. na rz. W. o 2 kołach, ogród przy moście na W. oraz co trzeci rybak [czyli 1/3 dochodów z rybołówstwa] na Warcie i W. (Pot. 304, 114); 1492 większy (maius) młyn słodowy w Obornikach w górze rz. V. (LBP 237); 1495 Andrzej Grodzieński zapisuje żonie oprawę na 1/2 wsi Wełna w pow. pozn. oraz młynów na rz. W., Jaracz, Nowego i Starego (PG 7, 63v).

1508, 1510 pobór z mł. Wełna [= na rz. W.] w Obornikach o 1 kole (ASK I 3 k. 13v, 272v); 1510 młyn wójtowski w Obornikach na rz. W., Nowy [Rudny] Młyn na rz. W. pod Obornikami jest opust. z powodu powodzi (LBP 77); 1515 młynarz z nowego mł. →Ruda [k. Rogoźna] ma pr. łowić ryby więcierzami, drgubicą i zabrodnią [rodzaje sieci] w rz. W. od swego młyna do granic wsi Wełna, ale nie w stawach młynów Rudnego i Nadolnego (Pot. 304, 124v); 1537 młyny król. pod Obornikami: jeden na rz. Warcie, drugi na rz. W. (MS 4 nr 18284).

1556 król Zygmunt August daje miastu Rogoźno pr. pobierania cła na utrzymanie w dobrym stanie mostów na rz. W. (M Rogoźno I 9); 1564/65 dwór na kopcu w Rogoźnie ma zarośnięte rowy, ale gdyby napełniono je wodą z rz. W., nadawałby się wraz z miastem do obrony (LWK 1, 47-49); 1565 rybacy z Rogoźna łowią włókiem na rz. W., na jez. Rogoźno i w stawie w Owczegłowach (LWK 1, 245-248); 1564/65 do stwa rogoz. należą młyny: Ciesielski [→Cieśle] na rz. W. o 2 kołach walnych ze stawem o wymiarach 9 x 3 sznury, w którym w lecie łowią więcierzami i drgubicą szczupaki oraz okonie; Rudny [→Ruda] na gruntach Gościejewa na rz. W. o 2 kołach walnych z zarośniętym stawem o wymiarach 6 x 2 sznury, głębokim na 6 łokci; Owczegłowski na rz. Radusz [→Wełna Mała]; Miejski Młyn na rz. W. o 2 kołach walnych i 1 kole foluszowym; folusz nie zawsze może działać, nie zawsze ma bowiem dość wody; cło [na rz. W.] w stwie rogoz. wybiera się m.in. w Gościejewie (LWK 1 s. 247-249, 258-259).

1592 Jan Rożnowski zapisuje żonie oprawę na Rożnowie, opust. Radłowie i młynie na rz. W. [w Rożnowie] (PG 23, 933v); 1595 podział wsi Grodna: Jan Grudziński ma przez 3 lata pr. łowić ryby w rz. W. poniżej mł. Jaracz aż do gran. z Rożnowem przy użyciu wszelkich sieci (NG 7, 204); 1597 ogrody mieszczańskie w Rogoźnie nad rz. W. w stronę Rudy (ACC 131, 226v).

Uwaga: W 1392 opat z Łekna dał sołtysowi we wsi Bukowie [dziś Bukowiec, ok. 6,5 km na NNE od Wągrowca] łąkę przy drodze do Rgielska, a otrzymał w zamian in. łąkę zw. Kępiska nad rz. W. (Wp. 3 nr 1924: circa fluvium Welma). Chodzić tu musi o strugę płynącą z północy, łączącą kolejne jeziora i uchodzącą w Wągrowcu do rzeki W. Nazwę rzeki głównej przeniesiono więc na jeden z jej dopływów, podobnie, jak miało to miejsce w przypadku Wełny Małej.