klasztor Norbertanów czyli Premonstratensów i folwark (1212 Bresk, 1252 Brezsk, Bressco, 1276 Chebdow, 1436 Brzesko alias Chebdow, 1521 conventus in Chebdow) na terenie wsi Chebdow [dziś Hebdów] 2 km na SE od Brzeska Nowego.

[Pow. prosz.]

Wg tradycji zawartej w bulli z 1441 r. fundowali kl. za zgodą Bolesława Kędzierzawego [zm. 1173] rycerze Strzeżysław i Wrocislaw (Mp. 4, 1405); 1149¹Data wystąpienia pierwszego opata, równoznaczna z datą fundacji kl., por. S. Kuraś, Katalog opatów..., który wydawca uzupełnił danymi z dokumentów. Tu dajemy tylko pierwszych opatów, poświadczonych dokumentami i Katalogiem oraz opatów pominiętych przez Katalog czy uzupełnienia wydawcy. Kuraś, s. 39 przyp. 1, wyjaśnia też przekonywająco, że używana od połowy XV w. nazwa kl. chebdowski, równoznacznie z nazwą kl. brzeski, świadczy nie o przeniesieniu kl. z Brzeska do Chebdowa, lecz o tym, ,,że to nie kl., lecz nazwa miejscowości doznała przesunięcia” w związku z lokacją m. Brzeska Nowego w 1279 r - 1179 Wosław alias Wosolanus opat kl. Norb. w B. (W. Knapiński, Ś. Norbert i jego zakon, s. 152 wg dzieła K. L. Hugo, Sacri et canonici ordinis Praemonstratensis annales, t. I-II, Nancy 1734-6; S. Kuraś, Katalog, s. 41-5); 1207 Piotr opat w B. (S. Kuraś, Katalog, s. 45); 1212 Walter opat w B. (Mp. 1, 9); 1276 Bolesław Wstydl. zwalnia wsie kl. premonstrateńskiego ufundowanego ku czci NMP, mianowicie: Chebdów, Gonów, Nękanowice, Górka [par. Witów] położona z drugiej strony Wisły, Gruszów i Mniszów od jurysdykcji wwdy krak. i kasztelanów krak. i brzeskiego i ich sędziów oraz nadaje tym wsiom imm. ekon. (Mp. 1, 92); 1279 → Brzesko Nowe p. 4; 1325-7, 1350-1 dochody kl. oceniono na 70 grz. (MV 1 s. 118, 188; 2 s. 318); 1331 Władysław Łok. zatwierdza klasztorowi powyższy przywilej [→ 1276] i zezwala przenieść powyższe wsie z pr. pol. na pr. niem. średz. oraz nadaje imm. sąd. (Mp. 1, 185); 1337 opat Świętosław i konwent kl. brzeskiego sprzedają za 60 grz. Kunkowi s. zm. Kunka wójta z Kowali sołectwo we wsi klaszt. → Gonów w celu lokowania wsi na pr. niem. średz. (KK 1, 162); 1341 Kazimierz W. zatwierdza powyższy przyw. opata Świętosława (Mp. 3, 664); 1358 Kazimierz W. zatwierdza klasztorowi przyw. Władysława Łok. [→ 1331] i uzupełnia stan posiadania kl. miastem B. lokowanym już na pr. niem., częścią wsi Miodary i 5 kmieciami w Drweni (Mp. 1, 251); 1360 tenże daje kl. brzeskiemu źreb z rolą, karczmą, zagrodą, łąką i gajem w Gruszowie za źreb w Miodarach (KK 1, 20); 1382 Jakusz kapelan klaszt.; 1385 Maćko kapelan klaszt. (SP 8, 1659, 3657); 1393 opat Stanisław zastrzega sobie pr. decyzji w sprawie kupna i sprzedaży sołectwa w Gonowie (KSN 274).

1416 Florian opat w B. (wg ind. WAP); 1417 Piechna ź. Mikołaja z Szarbi [par. Igołomia] oddala prawnie roszczenia opata z B. do gajów w Gruszowie (ZK 194 s. 59); 1418 pap. Marcin [V] pozwala opatowi brzeskiemu i jego następcom na używanie pontyfikaliów (ZDK 2, 220); 1422-30 Andrzej zarządca dóbr klaszt. (wg ind. WAP); 1436-7 Mikołaj opat z B. alias z Ch.²Występuje jako Mikołaj z Buska wg objaśnienia wydawcy Katalogu, s. 46 przyp. 15 w 1. 1420-52 (ZK 11 s. 89, 110, 139, 146, 203, 212, 243); 1437 spór między bpem krak. Zbigniewem [Oleśnickim] a opatem Mikołajem z Buska o obediencję opata bpowi zakończył się pozwaniem opata przed audytora papieskiego i uwięzieniem ponad rok w zamku bpa w Lipowcu (DLb. 3 s. 75); 1441 pap. Eugeniusz [IV] zatwierdza kl. w B. wszystkie pr., przyw. i posiadanie dóbr, mianowicie: B. i wsi: Drwenia, Miodary, Gonów, Mniszów, Nękanowice, Chebdow, Szarbie³W wyd. Socha, Górka, nadanych klasztorowi za zgodą ks. Bolesława Kędzierzawego [zm. 1173] oraz posiadanie dziesięcin, czynszów i innych dochodów z nadania bpa Iwona [Odrowąża zm. 1229], posiadanie lasów w puszczy Niepołomskiej, pr. kollacji kościoła par. w Brzesku Nowym i we wsiach klaszt. (Mp. 4, 1405); 1442 sąd grodzki krak., rozstrzygając spór między Mikołajem opatem brzeskim a Tomaszem prep. zwierzyn., przysądza temuż opatowi dożywotnio wsie Szarbie i Spitary. Po jego śmierci mają one wieczyście należeć do kl. zwierzyn. (SP 2, 3115); 1449 Kazimierz Jag. zatwierdza na prośbę opata Mikołaja wszelkie zwolnienia i przywileje pr. niem. magd. dla m. B. i wsi klaszt.: Gonów, Mniszów, Gruszów, Nękanowice, Ch., Drwenia, Spitary i Szarbie, nadane przez swoich poprzedników oraz zakazuje swoim urzędnikom sądzić mieszkańców tychże dóbr, którzy winni odpowiadać wg pr. niem. w klasztorze (ZDM 3, 834).

1452 dzies. we wsiach Kowala i Szarbie należy do kl. brzeskiego (SP 2, 3497, 3500, 3502); 1457-69 Jakub opat z B. (S. Kuraś, Katalog, s. 46; ZK 15 s. 10, 183; 16 s. 338, 404, 429; 17 s. 518, 617); 1470 tenże Jakub i cały konwent brzeski sprzedają za 200 grz. Hińczy z Rogowa [pow. wiśl.] kaszt. sier. i podskarbiemu król. 14 grz. czynszu z pr. wykupu we wsi klaszt. Gonów, dla uposażenia ufundowanej przez Hińczę altarii ŚŚ. Niewiniątek w kat. krak. (ZK 15 s. 183-5); 1470-80 kl. premonstrateński położony jest nad Wisłą, koło m. B., w miejscu odludnym otoczonym rz. Wisłą i bagnami, lecz żyznym⁴Por. Brzesko Nowe przyp. 1. Wg Długosza na fundację kl. wyraził zgodę bp krak. Iwo Odrowąż i przyczynił się do uposażenia⁵W DHn. 3 s. 253 błędna wiadomość o fundacji kl., bez podania imion fundatorów, pod r. 1229. w którym zmarł Iwo, wydedukowana prawdopodobnie przez Długosza z wyż. przytoczonej bulli z 1441 r. wspominającej nadanie dzies. przez Iwona. Kościół klaszt. zbudowany jest z cegły, budynki klaszt. z drzewa. Folwark klaszt. dobry, podzielony na 3 pola, nie daje dziesięcin. Do kl. należy: m. Brzesko Nowe oraz wsie: → Gonów, część → Mniszowa, → Nękanowice, → Chebdów, → Drwenia, część → Gruszowa; → Brzesko Nowe p. 3. Dzies. dla kl. →: Brzesko Nowe, Gonów, Mniszów, Nękanowice, Gruszów, Kowale, Piotrkowice, [par. Niegardów], Poborowice, Spitary, Rudno [Dolne], Szarbie. W Chebdowie należącym do kl. jest 7 ł. kmiec. Kmiecie zwą się natonnicy (nathonniczi) i robią wszystko, czego kl. potrzebuje. Płacą po 8 gr czynszu, dają 30 jaj, powab nie odrabiają, ospu, kur i serów nie dają. Dzies. snop. z folwarku, z wszystkich ról kmiecych należy do kl. Młyn nad Wisłą płaci klasztorowi metrety (DLb. 3 s. 74-9); 1498 → Brzesko Nowe p. 4.

1507 → Brzesko Nowe p. 3; 1510 Andrzej opat (SP 6, 20); 1512 Jan opat⁶1513 r. S. Kuraś, Katalog, s. 46 i Mikołaj przeor (MS 4, 10 244); 1514 Mik. Filipowski burgr. krak. otrzymuje od kl. w B. stację za l. 1514 i 1515 (MS 4, 2308); 1518 Zygmunt Stary zezwala opatowi Marcinowi zapisać jakiejkolwiek osobie duchownej 22 1/2 grz. czynszu z pr. odkupu na dobrach klaszt.: Brzesko [Nowe], Mniszów, Gonów, Gruszów, Nękanowice, Chebdów i Drwenia (MS 4, 2729); 1521 wyrokiem króla pozwani Marcin opat i kl. w Chebdowie oraz Stan. Rzepecki pozywający o dzies. snop. w Nękanowicach zostają odesłani przed sąd kośc. (SP 6, 203); Zygmunt Stary zezwala Baltazarowi, Gasparowi i Zygmuntowi ss. Wojciecha Sobka z Sulejowa [Śląsk] na wykupienie służebności przewodu m. in. z wsi klaszt. Chebdów (MK 35 s. 362-7); 1523 wyrok król. w sprawie między kl. w B. a kmieciami z Trzonowa⁷W wyd. Crzonow o robociznę (MS 4, 4322); Zygmunt Stary rozstrzyga, że poddani wsi klaszt. Gonów mają pracować 1 dzień w tygodniu z każdego łanu dla króla lub klasztoru (Kuraś, Ordynacje, s. 7); 1529 kl. w B. pobiera dzies. snop. wart. 4 grz. z całej wsi Chebdów, wart. 4 grz. z wójtostwa i z niektórych ról w Brzesku Nowym, wart. 4 grz. z całej wsi Nękanowice, wart. 5 grz. z ról kmiecych w Rudnie Górnym, wart. 2 grz. z karczmy i z 2 ł. w Szarbiu, wart. 4 grz. z ról kmiecych w Poborowicach, wart. 12 grz. z ról kmiecych w Spitarach, wart. 8 grz. z ról kmiecych w Kowali, wart. 1 wiard. z niektórych niw i ogrodów w Wierzchowiskach (nie zidentyfikowane), wart. 1 kopy gr od kmieci w Chebdowie, czynsze: 2 grz. z młyna tamże, 15 grz. od mieszczan, 12. 1/2 grz. z 5 ł. wójtowskich, 4 grz. z młyna ― w Brzesku Nowym, 4 grz. od wszystkich kmieci w Nękanowicach, 4 1/2 grz. 8 gr z 4 ł. i 6 grz. z młyna w Mniszowie, 12 grz. z całej wsi Gonów, 10 grz. z 5 ł. w Gruszowie, 5 kop gr czynszu za miód w Drweni, 1 grz. dzies. kon. z wszystkich ww.. wsi, 50 grz. 20 gr mesznego w życie, pszenicy i owsie od m. Brzesko Nowe (LR s. 125-6); 1531 Zygmunt Stary daje kl. w Chebdowie 20 grz. stacji za połowę wsi Drwenia; 1564 wsie kl. brzeskiego (chebdowskiego) dające sep: Gonów, Mniszów, Gruszów i Brzesko Nowe; te też wsie pracują dla król. folwarków w Proszowicach i w Kucharach (LK l s. 47, 49, 50, 85; 2 s. 71).

Domniemana osada wczesnośredn. ― w literaturze archeologicznej jako Hebdów (J. Machnik, Sprawozdadanie z badań powierzchniowych lewobrzeżnej terasy Wisły na odcinku Igołomia-Sandomierz, „Spraw. Arch.”, 4 (1957), s. 154; Żaki, s. 520).

Kościół Wnieb. NMP murowany z cegły, w układzie wendyjskim, z użyciem ciosów kamiennych, trójnawowy, z drugiej poł. XIII w., pierwotnie romańsko-gotycki, przebudowany w XVII-XVIII w., prezbiterium sklepione o łuku ostrym. Kl. ponorbertański, ma obecnie budynki z XVII w. „może z wyzyskaniem części starszych” (KatZab. 1 s. 216-8).

W. Knapiński, Ś. Norbert i jego zakon, w. 1884, s. 151-61; S. Kuraś, Katalog opatów klasztoru Premonstrateńskiego w Brzesku-Hebdowie 1179-1732, „Nasza Przeszłość”, 9 (1959), s. 39-49; W. Semkowicz, O początkach rodu Gierałtów i fundacji klasztoru Norbertanów w Brzesku. MH, 2 (1909), s. 17-23.