[1232-44] (Brzeznicza z MPH 6 s. 605; 1238 Bresnicia, z fals. z pocz. XIV w., 1242 Bresnicia, Bresnjcha, Brzesnicha, civitas Bresnicia, Bresnitia, Bresesnicia, Brzesznicze, Brzeznicza, Brzesznycza, Brzezinka) wieś targowa, 1282 [1286] miasto, później wieś, 4 km na SE od Bochni.

1. 1530 pow. szczyrz. (RP k. 37; ŹD s. 57); 1242 n. par. własna (Mp. 2, 419); 1326-8 dek. Niegowić (MV 1 s. 126, 197, 298); 1335-6, 1346-52 dek. Szczyrzyc (MV 1 s. 368, 379, 392); 1353-8 dek. Niegowić (MV 2 s. 256, 264, 271, 279, 287, 295); 1373-4, 1529 dek. Lipnica [Murowana] (Rejestr świętop. k. 4, 27; LR s. 242).

2. [1232-44] B. k. Bochni → p. 6; 1238 dąbrowa (nemus) w B. rozciąga się od miejsca, od którego kanonicy krak. pobierają dzies. z nowizn, w granicach wyznaczonych przez kan. Domana i Bernarda, między B. i Łopianką przez dolinę zw. Przysieki (Priseki) [dziś cz. B. ― MAd.] i blisko winnicy przez drogę przy Mogilicach prowadzącą do Krzeczowa (Pol. 3, 18, w sprawie aut. → p. 3); 1282 [1286] góra Kiebło (Kubil) [dziś wieś o tej nazwie k. góry ― MObr. Wg S. Mateszewa Osadnictwo → p. 7 zidentyfikowana z Kobylą Górą w Chronowie] → p. 4; granice m. B., wsi Brzeźnicy Nowej [dziś Łazy] i wsi, którą sołtys może osadzić, biegną aż do Gorzkowa zw. pospolicie Wilcze Chyże (Wilcechysse) i naprzeciw Krzeczowa aż do Mysłowa i naprzeciw Pomianowej aż do łąki zw. Jasień [dziś wieś Jasień Brzeski] (Pol. 3, 58 → p. 4); 1397 stawy i łąki k. B. za Bochnią (SP 8, 5819); 1419 B. k. Bochni (Teut. 1a s. 128); 1470-80 B. sąsiaduje z Wiśniczem Małym, Kurowem, Porębą [Spytkowską], Krzeczowem, m. Bochnią i Gorzkowem (DLb. 3 s. 283-4); 1527 granice wójtostwa bocheńskiego zaczęto wytyczać od wsi B., droga publiczna z Bochni do B., role wójtostwa bocheńskiego ku B. i kopce graniczne z B., → Bochnia p. 2 (MK 43 k. 145-52); 1570 przez B. droga z Krosna i Jasła do Krakowa (LDK s. 51-2); 1583 granica między B. a Kurowem poczyna się u zbiegu granic m. Bochni, Kurowa i B. w miejscu k. drogi z Bochni do Czchowa i blisko zarośli zw. Stacholina, należących do Bochni. Stąd wytyczano granicę na S do małego potoku, do ujazdu granicznego i do stawu Górnego wsi Kurów, dalej k. 2 stawów zw. Pobocznica, do rowu zw. Wchodnica (Vchodnicza) i przez starą granicę do rogu grobli zw. Celna Grobla (Czelna Grobla) stawu Rusinowskiego. Stąd przez łąki k. potoku płynącego ze wspomnianych stawów i nim po obu jego brzegach. Odeń do góry Kamiennej [dziś w B. pole Kamienna ― UN 2 s. 5], którą pozostawiono po prawej stronie. Stąd na S do miejsca bagnistego i do zarośli, blisko lasu wsi B. do narożnika ról Wiśnicza Małego i Wiśnicza Wielkiego i starą granicą dochodzi do drogi zw. Biała Droga, przechodzi ją i k. niej do dębu i stąd na E do ról wsi Kobyle blisko Białej Drogi, gdzie usypano kopce narożne B., Wiśnicza Wielkiego i Kobyla, a od nich do Poręby [Spytkowskiej] (ZK 406 s. 98-106); 1596 granica między Brzeźnicą a Porębą zaczyna się k. ściany czyli kopca narożnego Kobyla, gdzie usypano kopce narożne B. i Poręby. Stąd wytyczano granicę w dół „albo w potok”, który odtąd będzie się zwał Graniczny, dalej do potoczku płynącego od browaru karczmy zw. Uzbornia [dziś cz. Bochni i wzniesienie o tej nazwie ― UN 2 s. 3] i nim oraz k. pola ww. karczmy do głębokiego dołu pod gościńcem i na N do gościńca Bocheńskiego idącego z Zakliczyna i przezeń dalej starym gościńcem, przez olszyny do dołu zw. Święcące (Swięczącze), do wielkiego dołu zw. Podącze (Podączie), którym płynie mały potoczek, i tym dołem ku górze do przedolinki, poczynającej się pod górą Kiebło. Dalej poprowadzono granicę na N k. tej przedolinki. Stąd obróciła się przez stary gościniec do końca ról wsi B., do miedzy albo roli zw. „Chlopskowsky”. Rola ta z powodu rozgraniczenia „odpadła Porębie”. Tą miedzą do drogi Granicznej, do której idzie się od gościńca, i tu usypano kopce narożne B., Łazów i Poręby; granice między B. i Łazami a Porębą zaczynają się w miejscu zw. Na Wierzchu Kiebła i stąd prowadzą kopcami k. drogi Granicznej, k. lasku Łazowskiego, na lewo do wierzby w przedolinie i do potoków zw. Rudawy [dziś w Łazach las o tej nazwie ― UN 2 s. 52], gdzie usypano narożniki Łazów, Poręby i Jasienia (ZK 410 s. 17-21).

3. Własn. rycerska, następnie kl. Bened. w → Staniątkach. Przed 1238 [fundacja kl. staniąt.] własn. wwdy krak. Marka i jego s. Andrzeja → niżej; 1238 bp krak. Wisław poświadcza, że bp mazowiecki [płocki] Andrzej nadał kl. w Staniątkach m. in. swoją wieś B. osadzoną na pr. niem. wraz z kościołem i dzies. z dąbrowy ― jej granice → p. 2 ― jeśli zostanie wykarczowana (Pol. 3, 18 ― fals. z początku XIV w. → Stan. s. 21-5); 1242 Konrad mazowiecki poświadcza, że bp płocki Andrzej za zgodą br. Janka kaszt. rudzkiego i Wierzbięty prepozyta staniąt. nadał kl. w Staniątkach B. na pr. niem. z kościołem Ś. Piotra, z dzies. doń należącymi, wolnym targiem, karczmami i bobrami (Mp. 2, 419; Pol. 3, 219 - dok. uznany przez B. Ulanowskiego, Stan. s. 28-32, za podejrzany, wg S. Mateszewa, Osadnictwo → p. 7, jest to autentyk); 1243 tenże Konrad zatwierdza kl. staniąt. posiadanie dóbr, m. in. B., którym nadaje imm. ekon. i sąd., a ponadto nadaje w B. wolny targ z karczmami (Mp. 2, 423); tenże Konrad nadaje dobrom kl. staniąt. imm. ekon. i sąd. oraz zatwierdza mu ich posiadanie, m. in. B. z pr. niem., którą nadał klasztorowi bp płocki Andrzej (Pol. 3, 20 ― fals. Stan. s. 32-7); 1253 papież Innocenty IV bierze w opiekę kl. staniąt. i jego posiadłości, m. in. B. z kościołem i przynależnościami (Mp. 2, 441; Pol. 3, 199; Tyn. 11c); 1254 Bolesław Wstydl. zatwierdza kl. staniąt. przyw. uzyskane od Konrada Mazowieckiego oraz posiadanie dóbr, m. in. B. z bobrami, nadanej klasztorowi przez bpa płockiego Andrzeja (Pol. 3, 28); 1282 [1286] → p. 4; 1331 Piotr [kmieć ?] z B., br. Jastka z Okocimia (KK 2, 246); 1388 B. daje sep w życie 7 ćw. dla podrzędctwa niepołomickiego (RD s. 8); 1397 Klemens z Drożejowic nie stawił się przeciw opatce kl. staniąt. o to, że niesłusznie został oskarżony o stawy i role k. B. za Bochnią i o łąki (SP 8, 5819); 1411 Stanisław włodarz z B. (ZCz. 1 s. 15); 1419 Wecho karczmarz z B. k. Bochni (Teut. 1a s. 128); 1432 Maciej, Jan i Maczek kmiecie z B. (GK 4 s. 776); 1433 Franciszek karczmarz z B. (OK 5 k. 2 v); 1463 Jan kmieć z B. (ZK 16 s. 103); 1470-80 własn. kl. staniąt., folwarku nie ma, 16 ł. kmiec. niem. długich, z których kl. pobiera 7 grz. czynszu. Cała wieś daje 2 kozły, 100 jajek i 26 kur, a z wsią Łazy 1 cielca. Kmiecie B. płacą po 1 gr z łanu tytułem miodowego i oprawnego, odrabiają jutrzyny na folwarku w Łazach, obrabiając wiosną i latem specjalnie wyznaczone pola wg zwyczaju i prawa, dają przewóz, gdzie będzie potrzeba, ponadto z łanu dają po 2 korce owsa miary krak. 2 karczmy z rolami płacą kl. po 2 grz. i kamieniu łoju, a jeśli któraś będzie pusta, to druga płaci całość. 2 zagrody z rolami, z każdej kl. pobiera 1 wiard. czynszu, a zagrodnicy odrabiają pieszo 1 dzień w tygodniu. Pleban w B. ma specjalne stare i wolne role i łąki, a ponadto klasztor nadał mu niedawno 2 ł. z łanów kmiecych (DLb. 1 s. 52; 2 s. 181; 3 s. 283); 1521 Ożóg kmieć z B. (Materiały S. Mateszewa); 1529 B. należy do kl. staniąt., który pobiera tu 8 1/2 grz. i 9 gr czynszu od kmieci i 4 grz. z 2 karczem (LR s. 234); altaria Nawiedzenia NMP w kościele w Skawinie ma w B. czynsz wykupny wart. 10 grz. (LR s. 325); 1530 w B. pobór z 7 1/2 ł. i karczmy dziedz. (RP k. 37); 1564 poddani z B. powinni odrabiać jutrzyny i kosić łąki na folwarku król. w Krzeczowie, płacić czynsz 32 gr i dawać sep w życie 24 korce wierzchowate miary bocheńskiej i w owsie 48 korców wierzchowatych folwarkowi król. w Krzeczowie (LK 1 s. 67).

4. 1238 → p. 3; 1242 → p. 3; 1254 Bolesław Wstydl. potwierdza kl. staniąt. nadane pr. średz. dla wsi targowej B. (Pol. 3, 28); 1282 [1286] kl. staniąt. sprzedaje Hartmundowi kapelanowi w Bochni sołectwo w m. (in civitate) B. i we wsi Brzeźnicy Nowej [dziś Łazy] na pr. średz. z wolnym targiem i karczmami oraz 1/2 młyna położonego w m. B. i innymi urządzeniami pr. miej., a jeśli Hartmund będzie „chciał dla siebie zachować klaszt. cz. młyna, wówczas będzie płacił klaszt. rocznie 1 grz. srebra. Kl. nadaje Hartmundowi 4 wolne ł. k. góry zw. Kubil, może on też osadzić wieś na pr. średz. między Uszwią i górą Kubil, gdzie miałby 4 ł. pod folwark i szósty denar z czynszów. Hartmund przekazuje ww. sołectwo zięciowi Janowi, któremu kl. potwierdza dawny przyw. klaszt. na sołectwo. Będzie on posiadał sołectwo pr. dziedz. na pr. średz., do którego należy co szósty łan albo czynsz z co szóstego łanu, trzeci denar z kar. Mieszcz. m. B. mają płacić po 6 sk. srebra czynszu z łanu, ci, co nie mają łanów, po 1 sk. z siedliska, a kapelanowi w B. płacą 2 grz. tytułem mesznego. Sołtys posiada 2 wolne ł. między Brzeźnicą Nową i m. B., a z pozostałych łanów pobiera szóstą cz. Mieszkańcy B. S. i Nowej dają kl. 4 kopy jajek, 4 kozły i 1 tuczonego cielca. Sołtys Jan może zbudować młyn o 2 kołach, a kl. zakazuje budować komukolwiek inny młyn. Jan może też mieć wolną karczmę, stawy rybne, łąki, barcie, polować na zwierzynę i ptactwo z wyjątkiem bobrów zarówno w tej wsi, jak i w granicach wszystkich ww. dziedzin. Kl. nie będzie domagał się żadnej opłaty, jeśli Jan będzie sprzedawał sołectwo. Następnie zostają wyznaczone granice ww. dziedzin → p. 2. Sołtys zobow. do wypraw wojennych na terenie ziemi krak. na koniu wart. 3 grz., a wieśniacy z ww. wsi mają z nim iść z 2 końmi. Sołtys może dać na wyprawę zastępcę, podobnie na odprawiane przezeń sądy. Prepozyt kl. przybywa na sądy trzy razy w roku: na oktawę Wielkanocy, na Ś. Michała i na Trzech Króli, sołtys ma mu dać 1 obiad, a kmiecie 2, jeśli nie przyjedzie, wówczas za każdy obiad kl. pobiera 8 sk. srebra albo 1 wiard. czystego srebra ― co wysłannik prepozyta dzieli z sołtysem po połowie. Dzies. z 2 ł. sołtysich → p. 5. Miasto B. i Brzeźnica Nowa podlegają władzy 1 sołtysa i mają mieć wspólny sąd i ławników. Z woli Leszka Cz. m. B. i Brzeźnica Nowa otrzymują imm. sąd. (Pol. 3, 58, dok. niesłusznie uznany przez B. Ulanowskiego za fals. z połowy XIV w. Wg S. Mateszewa, Osadnictwo → p. 7, jest to autentyk, którego data 1282 odnosi się do czynności pr., został natomiast spisany i zatwierdzony przez Leszka Cz. w r. 1286 ― do tej daty odnoszą się świadkowie dok.); 1317 Władysław Łok. zezwala kl. staniąt. przenieść z pr. pol. na niem. imiennie wymienione dobra, m. in. B., i nadaje im imm. sąd. (Pol. 3, 76); 1414 Wojciech s. Stan. Pieniążka sołtysa z B. (Teut. 1a s. 104); 1416 Stan. Pieniążek wójt z B. (Teut. 1a s. 16); 1423 opatka staniąt. powołując się na przyw. Władysława Łok., m. in. dla B., wyjmuje swoich ludzi ze wsi klaszt. spod jurysdykcji sądu ziemskiego (GK 2 s. 191).

5. 1238 → p. 3; 1242 w B. kościół Ś. Piotra → p. 3; 1282 [1286] dzies. z 2 ł. sołtys m. B. może dawać kościołowi w B. lub gdzie będzie chciał, meszne → p. 4; 1326 Marcin pleban w B., par. oceniona na 8 grz. (MV 1 s. 126); 1327 par. oceniona na 9 grz. (MV 1 s. 197); 1328 świętop. 15 sk. (MV 1 s. 298); 1335-6, 1346-54 świętop. 20 sk. (MV 1-2 wg ind.); 1355-6 świętop. 11 sk. (MV 2 s. 271, 279); 1357 12 sk. (MV 2 s. 287); 1380 Wojciech pleb. w B. (KK 2, 309); 1400 Piotr pleb. w B. (ZCz. 1 s. 15; SP 8, 10 078, 11 120); 1470-80 w B. kościół drewn. par. Ś. Piotra z pr. patronatu kl. staniąt. Dzies. snop. i kon. z ról kmiecych, karczemnych i zagrodniczych oraz z 2 ł. niedawno nadanych przez kl. plebanowi w B. wart. 18 grz. prebendzie Łazowskiej w kat. krak. (DLb. 1 s. 52; 2 s. 181-2; 3 s. 283); pleban w B. pobiera dzies. snop. wart. 1 grz. z cz. ról karczmarza w Gorzkowie i z cz. ról dwu zagród wyłączonych z folwarku tamże (DLb. 3 s. 284); pleb. w B. pobiera dzies. snop. z ról folw. w Staniątkach (DLb. 1 s. 52); w par.: B., Łazy, Gorzków (DLb. 3 s. 282, 284); 1471 Wojciech Gawron pleb. w B., altarysta w kościele kat. krak. (Wypisy 56); 1529 dzies. snop. i kon. z całej wsi wart. 6 grz. prebendzie Łazowskiej w kat. krak. (LR s. 117); uposażenie pleb. w B.: dzies. snop. w Wiśniczu Małym i Wielkim oraz w Rogoziu, z folwarku w Łazach, z folwarku i zagród w Gorzkowie, meszne w Łazach, B. i Gorzkowie, meszne od komorników, dzies. kon. w całej par. (LR s. 242).

6. [1232-44] Andrzej Grifius [h. Gryf] zw. Krakowczykiem (Cracoviensis) ur. w B. k. Bochni, s. wwdy Marka, bp płocki 1239-44 (MPH 6 s. 605; DLb. 3 s. 280; PSB 1 s. 102); 1531 Bernard z Biskupiego, prof. Ak. Krak., zmarł w B. (PSB 1 s. 458-9).

7. Stan. s. 73-4; S. Mateszew, Osadnictwo i stosunki własnościowe w powiecie bocheńskim do końca XV w., [w:] Bochnia. Dzieje miasta i regionu, Kr. 1980, s. 52-3.