DĘBNIKI

(1254 Dubniz, Dubnic, 1393 Dømbnik, 1419 Dambniki, 1420 Denbniki, Dambnik, 1430 Dampnyky, 1472 Dabniky, 1473 Dembnyky), w końcu XIV w. włączono do tej wsi Zawadę, D. leżą 3 km na SW od centrum Krakowa, włączone do Krakowa w r. 1909, dziś cz. dzielnicy Podgórze w Krakowie.

1. 1581 pow. szczyrz. (ŹD s. 40); 1470-80 n. D. w par. Ś. Mikołaja na Skałce (w Kazimierzu) (DLb. 3 s. 116; WR s.157).

2. 1254 D. położone nad brzegiem Wisły naprzeciw Krakowa, jezioro w D. blisko Pychowic → p. 3; 1371 łan w Zawadzie położony k. Wisły i Wielkiego Jeziora i ciągnie się do drogi prowadzącej do Pychowic, góry, góra Tentawa [dziś Skały Twardowskiego] → p. 3; 1470-80 Wielkie Jezioro, rz. Wisła → p. 3; Pychowice graniczą z wsią król. D. (DLb. 1 s. 169); wieś Zakrzów [dziś Zakrzówek] graniczy wielkim kopcem z wsią król. D. (DLb. 1 s. 67); 1473 D. za murami m. Kazimierza (Mp. 5 N 153); 1535 droga publiczna do Kazimierza → p. 3; 1558 staw → p. 3; za naprawę wyrwy (wyrwi) per fluvium Wisła fractum versus D. wielkorządy krak. wydały 21 gr i 9 den. (Rachunki, → p. 3 pod r. 1558, s. 80); 1564 stawy, przekopa, młyn pod m. Kazimierzem na tamie Wisły → p. 3; poddani z D. pokazali rewizorom przerwę z Wisły od miejsca naprzeciw kl. zwierzyn., ,,która się wydarła przez D. i wpadła w odnogę rzeczoną Kazimierką [Kazimierka lub Zakazimierka, dzisiejsze koryto Wisły k. Kazimierza] niedaleko od bramy Skawińskiej. Widzieli rewizorzy, że tam jest stara tama na tej przerwie, palami, drzewem, kamieniem zafasowana na brzegu Wisły”. Tamę tę ksiądz Wargowski z pieniędzy wielkorządów naprawił i woda się nią nie wdzierała. Od kilku lat doktor Poznanita na tej przerwie śluzę „wodzie z Wisły uczynił” i młyn na niej pod Kazimierzem zbudował. Poddani skarżyli się, że w czasie przyboru Wisły woda wyrządza im szkody, ,,bo wjazdu ani wygnania bydła z domów nie mają”. Obecnie ową przerwą woda nie idzie, ,,bo rzeka niżej pod ślozą opadła” (LK 1 s. 31 przyp. a).

3A. Własn. książęca, przed r. 1254 w części szlach., 1254 w tejże cz. własn. kl. Bened. w Staniątkach, później w całości król. w wielkorządach krak. Przed r. 1254 cz. D. przynależna do naroczników książęcych grodu wrocławskiego, zapewne z nadania książęcego przed r. 1241, przeszła na własn. Klemensa Gryfa1Zdaniem prof. K. Buczka należąca do naroku wrocławskiego posiadłość w D. oprócz roli na jednego wołu obejmować musiała znaczny obszar łąk i nieużytków rolnych na W od Krzemionek [Skał Twardowskiego], skoro łączyła się ona z jeziorem blisko Pychowic. Likwidację tego naroku przeprowadzono bez wątpienia już po r. 1241 i to, jak się zdaje, nie całkiem legalnie, gdyż figuruje wśród nadań fundatorów, choć o nadaniu go przez księcia nie ma wzmianki w żadnym z przywilejów staniąteckich. Ale nie ma też mowy o jego zagarnięciu vi aut clam w dyplomie z r. 1254 (Por. K. Buczek, Zagadnienie polskiego naroku, → p. 7, s. 684-5); 1254 Bolesław Wstydl. odnawia kl. staniąt. nadania i przywileje uzyskane od ks. Konrada i zatwierdza inne nadania. Prepozyt klasztoru Wierzbięta uwolnił (manumisit) niewolnych (originarios) Bartosza, Rasza, Racława i Utechna [Uciecha] z dziećmi i krewnymi z folwarku D., położonego nad brzegiem Wisły naprzeciw Krakowa. Kaszt. krak. Klemens z braćmi bpem płockim Andrzejem, Jankiem kaszt. rudzkim i swym synem Sulisławem nadali kl. staniąt. siedlisko (area) pod D. przejęte częścią za długi od Leonarda s. Racława, a częścią kupione od jego brata, drugie siedlisko z zabudowaniami dwóch rodzin posiadających chałupników (alia area cum edificiis duarum familiarum habentibus inquilinos) i z rolą (terra) na jednego wołu [ok. pół łanu] oraz jeziorem [Wielkie Jezioro] blisko Pychowic [zapewne starorzecze wiślane] ,,quondam spectantes ad beneficiun Wratizlauie wulgariter naroch dictum” (Pol. 3 28)1Zdaniem prof. K. Buczka należąca do naroku wrocławskiego posiadłość w D. oprócz roli na jednego wołu obejmować musiała znaczny obszar łąk i nieużytków rolnych na W od Krzemionek [Skał Twardowskiego], skoro łączyła się ona z jeziorem blisko Pychowic. Likwidację tego naroku przeprowadzono bez wątpienia już po r. 1241 i to, jak się zdaje, nie całkiem legalnie, gdyż figuruje wśród nadań fundatorów, choć o nadaniu go przez księcia nie ma wzmianki w żadnym z przywilejów staniąteckich. Ale nie ma też mowy o jego zagarnięciu vi aut clam w dyplomie z r. 1254 (Por. K. Buczek, Zagadnienie polskiego naroku, → p. 7, s. 684-5).

1470-80 D. stanowi własn. król. (DLb. 3 s. 116); 1525 Zygmunt Stary rozlicza Seweryna Bonera za r. 1524 z dochodów wsi należących do wielkorządówkrak., m. in. z D. (MS 4,14383); 1533 tenże król rozlicza kaszt. żarnowskiego Seweryna Bonera z dochodów wielkorządów krak., m. in. z wsi D., za l. 1531-2 (MS 4, 16 951); 1535 tenże król nadaje Mikołajowi de Castellione Florentino (Castiglione, por. A. Kamiński, Suscy h. Szaszor [Orla] w XVI i XVII wieku, „MH”, 14, 1935, s. 4-6) kamieniarzowi król. wymierzony przez podrzędczego Melchiora obszar roli w D. od domu Jana Kopytki do drogi publicznej prowadzącej do Kazimierza celem zbudowania cegielni (MS 4, 17 300); 1536 Zygmunt August potwierdza dokonane przez wielkorządcę krak. Jana Bonera nadanie Aleksandrowi Włochowi pustej roli w D. (MS 5, 1870; LK 1 s. 30; 2 s. 158); 1558 dochody z D. należących do wielkorządów krak.: stolnik królowej Wespazjan [Dottula płaci 1 grz., kuchmistrz Zygmunt 24 gr, Wilik z łąki 18 gr i ze stawu 15 gr, Bartłomiej Praschol z cegielni 2 grz. 24 gr [dostarczał cegłę do budowy zamku wawelskiego], Aleksander Italus z cegielni 4 grz. [dostarczał] cegłę do budowy zamku wawelskiego], Włochowa z cegielni 4 grz. Obiedne od poddanych w D. 12 gr, stróża zamkowa 6 grz., za 9 serów po 9 den., za 18 kur po 1 gr i 6 den. i za półtorej kopy jajek po 3 gr (Rachunki wielkorządowe Jana Bonera 1558, oprac. J. Garbacik, Kr. 1974, s. 21-2); 1564 D. własn. wielkorządów krak., 12 zagr. z włodarzem na ogrodach zakupnych, 3 rolników z małą ilością roli. Wszyscy płacą czynsz zw. stróżnym, obow. do straży zamku górnego, ale wielkorządca „chowa straż pieniężną za ten czynsz”, stróżów 6. Wszyscy obow. ogród na zioła domowe w D. zaorać i sprawić, strzec stawów spustnych, łowić ryby w sadzawkach, drzewo rąbać, kosić łąkę w Płaszowie, bróg nowy uczynić. Wszyscy dają 18 kur, kopę jaj, 9 serów. Wolnicy mają dwory, ogrody i cegielnie i płacą czynsze: Wespazjan Włoch płaci rocznie 1 grz., kuchmistrz królewski Zygmunt 24 gr, Stember z ogrodu 2 grz. 24 gr, Folman puszkarz 2 grz. 24 gw, Włochowa wdowa alias Suski z cegielni 4 grz., Aleksander Włoch [de Pisaneiis] z cegielni 4 grz. [→ r. 1556], Bartos Prasol ze starej cegielni i ogrodu 2 grz. 24 gr, a także z ogrodu czyli cegielni nowo wymierzonej 2 grz. 24 gr, włodarz z łąki 18 gr. Jelito płaci z przykopy do młyna doktora Poznanity [Wojciech Baza z Poznania lekarz król.] za rybołówstwo 15 gr. Cegielnia i kamienica Fabiana Włocha. Młyn w D. pod Kazimierzem, w dzierżawie doktora Poznanity na tamie Wisły. Rewizorzy oglądali „przyrwę” i tamę z Wisły, na której tenże wielkim kosztem zbudował śluzę na tamie i młyn. Z niego zaś mały pożytek, bo śluza wysoka i kiedy woda w Wiśle wzbierze, przestaje chodzić. Poznanita zaproponował, aby wielkorządy przejęły ten młyn, jego zostawić na trzeciej mierze, większym kosztem opatrzyć i obwarować tak, aby Wisła nie czyniła nigdy „przyrwy” na tamie. Powinno się też zbudować na Wiśle naprzeciw kl. zwierzyn. taką zajazę [jaz], która by nie przeszkadzała spustowi drzewa i naczynia (LK 1 s. 29-31); kan krak. Dąbrowski ma dom z ogrodem po księdzu Wargowskim (LK 1 s. 30); poddani wsi wielkorządów krak. Skotniki zwożą siano z 9 łąk w tej wsi do D. pod zamek krakowski, obow. sprzątnąć 2 łąki i wywieźć gnój na ogród w D. (LK 1 s. 35).

3B. Część kościoła Ś. Michała na Skałce w Kazimierzu, później kl. Paulinów. Potem folwark Rybaki naprzeciw kl. Norb. na Zwierzyńcu. 1371 Elżbieta Węg. w dodatkowym testamencie, za zdrowie s. Ludwika i duszę Kazimierza W., nadaje kościołowi Ś. Michała na Skałce w m. Kazimierzu łan zw. „zrzeb” w Zawadzie z siedliskiem i ogrodem „cum fossalibus” zw. padołki [położenie łanu → p. 2], z trzema polami i 2 łąkami między górami (inter montes), które są za górą Tentawą, a także 2 łączki k. drogi do Pychowic. Królowa zezwala kościołowi na wolny wypas bydła we wsi Zawada, zbierania tam gałęzi (rubeta) na ogrodzenie i na opał. Pleban Bartłomiej i jego następcy obow. odprawiać aniwersarz za królowę (Mp. 1, 334; DP 6)2F. Piekosiński (Mp. 1 s. 396-8) ze względu na osoby występujące w tym znanym dziś z kopii dok. (do XVIII w. or.) i elementy chronologiczne poprawił jego datę ma r. 1376, choć i tak poprawka ta nie usunęła wszystkich sprzeczności. J. Dąbrowski, Elżbieta Łokietkówna, „RWHF”, 1914, s. 416 i przyp. 2 uznał, że został on wystawiony w r. 1375. J. Fijałek natomiast (DP 1 s. 10-1) uznał ww. dok. za „bardzo wczesny falsyfikat”, który mógł sporządzić już sam rektor skałecki Bartłomiej (zm. 20 IX 1386) lub jego następca Maciej (zm. 25 XI 1390), ponieważ już J. Długosz w DLb. sporządził jego odpis z datą 1371. Sama treść dokumentu i nadanie nie budzą wątpliwości. Wg J. Fijałka na fałszerstwo wskazuje tendencja do zabezpieczenia wypasu bydła. Wydaje się jednak, że autentyczny dok. Elżbiety uległ interpolacji w tym właśnie punkcie i przy tej okazji zniekształcono jego elementy chronologiczne. Interpolację, ale chyba późniejszą, uzasadnia poniekąd prowadzona przez Paulinów, którzy przejęli kościół na Skałce z jego uposażeniem, hodowla bydła w D. Granice darowizny i jej późniejsza lokalizacja w D. świadczą o tym, że kiedyś osobną wieś Zawadę włączono chyba już w końcu XIV w. do D; 1428 bp krak. Zbigniew [Oleśnicki] potwierdza nabycie przez kościół par. na Skałce pod Krakowem ogrodu i folwarku w D. (LK 1 s. 30; 2 s. 145); 1470-80 kl. Paulinów na Skałce posiada w D. 1 wolny łan z łąkami z nadania Elżbiety Węgierskiej w r. 1371, drugi łan z łąkami kupił klasztor w r. 1473 za 30 grz. od kmiecia Jana Świnki. Obydwa łany tworzą dobry folwark z rozwiniętą hodowlą bydła na potrzeby klasztoru. Jeden z łanów leży obok łanu Kozarzowskiego, drugi obok Wisły i Wielkiego Jeziora. Kl. ma też dobry ogród wolny od ciężarów i czynszu, z którego pobierał 4 grz. czynszu, ale teraz uprawia go sam klasztor (DLb. 3 s. 116); 1473 Kazimierz Jag. potwierdza kl. Paulinów na Skałce kupno od kmiecia Jana Świnki łanu we wsi król. D. za murami m. Kazimierza z siedliskiem i ogrodem i uwalnia ten łan od robocizn i opłat (Mp. 5 N 153); 1529 czynsz wykupny z folwarku w D. altarii Ś. Zofii w kościele Ś. Krzyża w Krakowie (LR s. 211); 1564, 1599 kl. Paulinów na Skałce ma w D. dom z folwarkiem, ogród i folwark k. ogrodu wikariuszów zamkowych [późniejszej Kapelanki ?] (LK 1 s. 30; WR s. 155-6).

3C. Własn. kap. katedralnej krak. [może to Kapelanka]. 1564 ogród wikariuszów zamkowych (LK 1 s. 30); 1564 Zygmunt August potwierdza dekret wielkorządcy krak. w sprawie powinności na rzecz wielkorządów z należącego do kap. katedralnej krak. ogrodu w D. (LK s. 30; 2 s. 160).

3. Kmiecie i rybacy. 1419-27 Michał karczmarz i kmieć z D. (GK 1 s. 164, 169, 175; 2 s. 262, 272, 275); 1419-24 Szczepan Dębski (Dambsky) kmieć z D. (SP 7/2, 1543; 2, 1762; GK 1 s. 284, 294, 304); 1421 Piotr kmieć z D. s. Franka (GK 2 s. 590-1, 598); 1427 Jakusz i Marcin kmiecie z D. (GK 2s. 687); 1427 Ożanna, Ożanka wd. po Franku rybaku z D. (GK 2 s. 694, 701, 708); 1427 br. stryjeczni Michał z D. i Diak (Dyak) z Chronowa przeciw Ożannie (też Ożance) wd. po Franku rybaku z D. o dziedzinę i o to, że bezprawnie na niej siedzi (GK 2 s. 694); 1428 Mikołaj kmieć z D. i jego domownik (familiaris) Piotr przeciw Maciejowi kmieciowi z D. (GK 3 s. 17, 25); 1430 Michał, Jakusz Skalski, Piotr Goły, Paszek s. Parzena (Parzenow filius), Jan Jakubek i Wojciech z D. i z Przedmieścia m. Kazimierza, Sbetha, Elżbieta wd. po Wawrzyńcu z D., Maciej z D. (GK 4 s 147, 150); 1430 Andrzej kmieć z D (GK 4 4 s. 113, 125); 1430 Maciej zw. Jura z D. (GK 4 s. 179); 1430 Maciej kmieć (colonus) z D. oskarżony przez Elżbietę o główszczyznę po mężu (GK 4 s. 147, 159, 179); 1457-8, 1472-4 pracowity Marcisz Kozarz (Kozarz, Korzarz) kmieć i rybak z D. (ZK 15 s. 8, 182, 349; GK 19 s. 618, 974); 1457, 1458 → Czechówka; 1474 → Cło w par. Kościelniki; Piotr Kołaczek (Colaczek) ze wsi król. D. (Ep. 3 k. 95); 1560 Walenty tkacz, mieszkaniec (incola) Dembniczensis (J. Wyrozumski, Tkactwo małopolskie w późnym średniowieczu, Kr. 1972 s. 71).

5. 1470-80 dzies. snop. z 2 ł. kl. Paulinów na Skałce plebanowi w Drogini (DLb. 3 s. 116); 1474 Jan pleb. z Drogini przeciw kmieciowi Piotrowi Kołaczkowi ze wsi król. D. za murami m. Kazimierza o słomę dziesięcinną (Ep. 3 k. 95); 1529 dzies. snop. wart. 6 grz. z całej wsi D. plebanowi w Drogini (LR s. 239).

6. 1393 Jan z D. przyjął pr. miej. Kazimierza (Chm. s. 281).

7. K. Buczek, Zagadnienie polskiego naroku, PH, 50, 1959, s. 684-6, 688, 695; tenże, Kilka uwag o naroku, PH, 53, 1962, s. 334-44; W. Hejnosz, Jeszcze w sprawie polskiego naroku. Uwagi polemiczne, PH, 52, 1961, s. 326-37; W. Pałucki, Narok. Studium z dziejów służby informacyjno-łącznikowej w Polsce średniowiecznej, Wr. 1958, s. 44, 46, 48, 54, 89, 135, 137-9 (tu dawniejsza literatura przedmiotu); A. Franaszek, Działalność wielkorządców krakowskich w XVI wieku, Kr. 1981; Kraków. Studia nad rozwojem miasta, Kr. 1957; K. Radwański, Kraków przedlokacyjny. Rozwój przestrzenny, Kr. 1975, s. 262; Stan. s. 80.

8. Osada wczesnośredn. z IX-XII w., znalezisko ceramiki białej (Żaki s. 268, 273, 282, 520, 574-5; M. Fraś, Wczesnośredniowieczna osada w Krakowie na Dębnikach, „Spraw. PAN”, Oddział w Krakowie, 16, 1973, s. 1-3; por. też K. Radwański, Kraków przedlokacyjny, s. 262, który jednak błędnie lokalizuje w Ludwinowie dębnicką osadę wczesnośredn.).

Uw. W LK 1 s. 30 błędnie pod Dębnikami umieszczono dane dotyczące → Błonia, należącego do kl. Ś. Katarzyny w Krakowie, a także wiadomość o ogrodzie kl. Bożego Ciała w Kazimierzu.

1 Zdaniem prof. K. Buczka należąca do naroku wrocławskiego posiadłość w D. oprócz roli na jednego wołu obejmować musiała znaczny obszar łąk i nieużytków rolnych na W od Krzemionek [Skał Twardowskiego], skoro łączyła się ona z jeziorem blisko Pychowic. Likwidację tego naroku przeprowadzono bez wątpienia już po r. 1241 i to, jak się zdaje, nie całkiem legalnie, gdyż figuruje wśród nadań fundatorów, choć o nadaniu go przez księcia nie ma wzmianki w żadnym z przywilejów staniąteckich. Ale nie ma też mowy o jego zagarnięciu vi aut clam w dyplomie z r. 1254 (Por. K. Buczek, Zagadnienie polskiego naroku, → p. 7, s. 684-5).

2 F. Piekosiński (Mp. 1 s. 396-8) ze względu na osoby występujące w tym znanym dziś z kopii dok. (do XVIII w. or.) i elementy chronologiczne poprawił jego datę ma r. 1376, choć i tak poprawka ta nie usunęła wszystkich sprzeczności. J. Dąbrowski, Elżbieta Łokietkówna, „RWHF”, 1914, s. 416 i przyp. 2 uznał, że został on wystawiony w r. 1375. J. Fijałek natomiast (DP 1 s. 10-1) uznał ww. dok. za „bardzo wczesny falsyfikat”, który mógł sporządzić już sam rektor skałecki Bartłomiej (zm. 20 IX 1386) lub jego następca Maciej (zm. 25 XI 1390), ponieważ już J. Długosz w DLb. sporządził jego odpis z datą 1371. Sama treść dokumentu i nadanie nie budzą wątpliwości. Wg J. Fijałka na fałszerstwo wskazuje tendencja do zabezpieczenia wypasu bydła. Wydaje się jednak, że autentyczny dok. Elżbiety uległ interpolacji w tym właśnie punkcie i przy tej okazji zniekształcono jego elementy chronologiczne. Interpolację, ale chyba późniejszą, uzasadnia poniekąd prowadzona przez Paulinów, którzy przejęli kościół na Skałce z jego uposażeniem, hodowla bydła w D. Granice darowizny i jej późniejsza lokalizacja w D. świadczą o tym, że kiedyś osobną wieś Zawadę włączono chyba już w końcu XIV w. do D.