(1065 in Culmine, Colmen, Chelm, Culmne, Cholmen, in Chulmine, nuwen Culmen, 1466 Chelm alias Culmen) miasto pow. nad Wisłą.

Osada i grody wczesnośredn. (Łęga 129, 194, 362, 398; Ziel. 25).

1065 kl. mogileński ma in C. nonum forum C.um tabernario (Wp 4, nr 3); do 1244 castrum z narocznikami (Dok. kuj. i maz. nr 4); 1222 Konrad maz. zobowiązuje bpa pruskiego Chrystiana do wyrażenia zgody na odbudowę grodu w C. przez krzyżowców (Pr U 1/1, nr 41); 1223 kasztelan Stefan (Cod. dipl. Silesiae 3, nr 284); 1230 castrum (PrU 1/1, nr 80); 1233 civitas metropolitana (PrU 1/1, nr 105); 1233 municiones, siedziba komturstwa krzyż., komtur Gerwinus (PrU 1/1, nr 105); 1251 „civitas capitalis,, (PrU 1/1, nr 252); 1278 Johan van Bydowen czum alden C. Gibberhardus czum nuwen Culmen – bracia krzyż., komturowie (PrU 1/2, nr 366)¹Interpretacja tych danych źródłowych jest sporna; część z nich zapewne dotyczy Starogrodu – por. Dzieje Chełmna i jego regionu, Toruń 1968, s. 114; 1285 potwierdzenie brata krzyż. Gibberharda jako komtura in novo C. (FrU 1/2, nr 474); 1298 „civitas C. inter alias civitates terre nostre principalis et capitanea” (PrU 1/2, nr 688); 1320 Henryk Goldich komtur „des Aldenhuses vnd der Stat C.” (UC nr 187); 1505 Aleksander Jag. darował C. z przynależnościami bpstwu chełm. (UC nr 768); 1570 teryt. bpstwa chełm., par. C. (ŹD 24; Bi. 60, 74).

1233 teryt. powyżej i poniżej góry należało do C.; Wisła należy do m. na długość 1 mili w dół i 1 mili w górę rz.; m. otrzymuje 420 ł. (PrU 1/1, nr 105); 1251 teryt. m. ciągnęło się od granic wsi Uść w dół Wisły aż do jez. Rządz i od tego jez. w górę do wsi Ruda, i wzdłuż granic tejże wsi aż do wsi Łunawy i stąd prosto do drogi, która wiedzie do Kwidzyna, i wzdłuż tej drogi do wsi Grubno oraz dalej do doliny zw. Browina; do m. należał też odcinek Wisły od wsi Topolno do jez. Rządz, z wyjątkiem wysp i bobrów (PrU 1/1, nr 252); 1253 Świętopełk pom. nadaje m. 2 wyspy na Wiśle (PrU 1/1, nr 272); 1286 droga na Ruś (PrU 1/2, nr 486); 1311 W. m. Karol z Trewiru potwierdza nadanie Świętopełka pom. z 1253 dla C. dot. 2 wysp („maiorem et minorem”) na Wiśle (PrU 2, nr 46); 1336 droga z Kwidzyna do C. (PrU 3/1, nr 48); 1396 do m. należały wsie: Kolno, Podwiesk, Szynych, Sztynwag, Gogolin, Wenecja, Łunawy, Nowa Wieś i Błoto (UC nr 409).

1233 w. m. Hermann v. Salza i mistrz kraj. Hermann Balk wystawiają zbiorowy przyw. lok. dla C. i Torunia; miasto otrzymało pr. corocznego wyboru sędziego; rada i ława mają pełnić rolę sądu wyższego; dostało też pr. przewozu przez Wisłę z zastrzeżeniem wolnego przewozu dla Zak., jego gości lub posłów; pr. łowienia ryb z wyjątkiem niewodu, pr. corocznego wyboru sołtysa dogodnego dla Zak., który otrzymał 1/3 dochodu z kar większych i cały z mniejszych do 12 den; Zak. zobowiązuje się nie kupować domów w m.; posiadał też warownię w m., zachował dla siebie pr. korzystania z bogactw znalezionych w ziemi, z jez. i większych strumieni, na których można wybudować więcej niż 1 mł.; mieszczanie mieli pr. polowania z tym, że na znak zwierzchnictwa Zak. oddawali do zamku prawą przednią łopatkę upolowanego zwierzęcia; m. było obow. utrzymywać straż; zwolnione od wszelkich in. ciężarów na rzecz Zak., a zobowiązane do dzies. na rzecz bpa chełm. (PrU 1/1, nr 105); 1246 Reineco sołtys w C. (PrU 1/1, nr 177); 1248 C. miejscem składania korca biskupiego (PrU 1/1, nr 206); 1251 przyw. wicemistrza kraj. Eberharda v. Sayn utrzymał w mocy postanowienia z 1233 (PrU 1/1, nr 252); 1267 mury m. (UC nr 78); 1313 komtur z. chełm. Dytrych v. Lichtenhagen zatwierdził Hermanowi Withe posiadanie 6 ł. sołt. (PrU 2/1, nr 102); 1341 rada C. zapewnia bpa warm. Hermana, że nikt nie jest zwolniony od opłat przy budowie murów (PrU 3/1, nr 356); 1396 rada C. miała płacić kap. w Chełmży roczny czynsz 2 grz. pobierając od wsi: Kolno z 1 pługa, Podwiesk z 2, Szynych z 2, Sztynwag z 1, Gogolin z 2, Wenecja z 1, Łunawy z 1, Nowa Wieś z 1, Błota z 1 (UC nr 409); 1438 m. C. płaciło Zak. rocznie 2 grz. 8 szk. i 4 kury, prócz tego z ogrodów, sadów 22 grz. 15 szk., wyłączywszy czynsz z opuszczonych i zubożałych działek w wysokości 5 grz. i 6 1/2 szk., z kęp położonych k. C. i in. 9 1/2 grz. 1/2 szk., przy czym 1 kępa opuszczona płaciła 1/2 grz., za łąki 5 grz., za przewóz przez Wisłę 50 grz. 6 1 /2 szk. (GZ 94).

Handel. Zwolnienia celne. 1233 zwolnienie od opłat celnych, ustanowienie grz. chełm. (PrU 1/1, nr 105); 1252 Sambor pom. zwalnia mieszcz. C. od opłat celnych na swoim teryt. (PrU 1/1, nr 257); 1296 ks. kuj. Władysław Łokietek wystawił na prośbę komt. tor. glejt dla kupców tor. i chełm. wracających z Rusi wozami przez jego księstwo (PrU 1/2, nr 486); 1298 mistrz kraj. Meinhard z Kwerfurtu pozwala wybudować na rynku dom kupiecki z kramami, ławami rzeźniczymi, piekarskimi i szewskimi (PrU 1/2, nr 688); ok. 1300 rada m. prosi radę Torunia o odpis statutów dot. żeglugi na Wiśle (PrU 1/2, nr 914); 2. poł. XIII w. nawiązanie stosunków handlowych, z Rusią i niektórymi księstwami polskimi; koniec w XIII i pocz. XIV rozwój handlu wewnętrznego m. i pierwsze kontakty z m. hanzeatyckimi (Sch. 129 n.; Dzieje Chełmna i jego regionu, pod red. M. Biskupa, Toruń 1968, s. 117 n.).

Rzemiosło: 1319 wilkierz cechu sukienników w C. (CDPr 3, nr 138); w XIV-XVI w. w m. występują: tkacze, sukiennicy, płóciennicy, kuśnierze, szewcy, białoskórnik, kowale, ślusarze, złotnicy, konwisarze, płatnerze, szczytnicy, nożownicy, stolarze, paśnicy, rymarze; cechy piekarzy i rzeźników (Sch. 129 n.: Dzieje G. i jego regionu, s. 122 n.).

Szkoły: 1386 papież Urban VI na prośbę w. m. Konrada Zöllnera i Zak. zezwala na założenie uniwersytetu w C. (UC nr 396; obszerniej Z. Nowak, Starania o założenie uniwersytetu w C., Zap. 31, s. 7-36); 1408 szkoła par. w C. (UC nr 460).

Kościół par. Wniebowzięcia NMP: 1233 istniejąca już par. otrzymała 8 ł. k. m. i 80 ł. w miejscu wyznaczonym przez Zak.; patronat Zak. (PrU 1/1, nr 105); 1238 pleban Henryk (Pr U 1/1, nr 129); 1251 ograniczenie uposażenia par. do 4 ł. k. m. i in. 40 ł. (PrU 1/1, nr 252); ok. 1290-1333 budowa kościoła (BK 2, 39; J. Z. Łoziński, A. Miłobędzki, Atlas zab. 48, 49; Spis 57-9); 1311 Adelajda Ullmann w testamencie przekazała kościołowi w budowie 1/2 grz. den. i plebanowi oraz kapelanowi Michałowi po 1/2 wiard. (UC nr 168); 1311-7 Karol z Trewiru nadał 4 ł. we wsi Krusin i sprzedał 4 ł. w Bartlewie za 100 grz. rektorowi kościoła par. mgrowi Janowi, swemu dawnemu notariuszowi (Pr U 2/1, nr 190); 1320 komt. starogr. i chełm. zatwierdził porozumienie między plebanem i radą C. w sprawie ofiar na rzecz kościoła (PrU 2/1, nr 291); 1326 w. m. Werner v. Orseln zatwierdził nadane kościołowi par. przez w. m. Karola z Trewiru 4 ł. w Krusinie i rozstrzygnął spór w sprawie mszy porannej (Pr U 2/2, nr 547); 1363, 1367, 1384, 1399, 1411, 1412, 1427, 1447 – kolejne informacje o fundacjach, kaplicach w kościele par. (UC nr 312, 321, 366, 423, 475, 478, 540, 587).

Kościół i szpital Ś. Ducha: ok. 1290-1300 budowa kościoła, kontynuacja budowy ok. 1320 (BK 2, 39 n.; Spis 57-9); 1311 szpital w C. testamentem Adelajdy Ullmann otrzymał 1/2 wiard. (UC nr 168).

Kościół Ś. Jakuba i kl. franciszkanów: 1258 kl. franciszkanów w C. (SRP 5, 648); koniec XIII w. początek budowy kościoła Ś. Jakuba, kontynuacja budowy w XIV w. (BK 2, 39 n.; Spis 57-9); 1311 Adelajda Ullmann przeznacza w testamencie 1 grz. na budowę kościoła franciszkańskiego Ś. Jakuba (UC nr 168); 1326 kl. nabył działkę od mieszczan na powiększenie kościoła (PrU 2/2, nr 550; UC nr 1237); 1535 kl. franciszkanów był jeszcze w C. (UC nr 901).

Kl. cysterek i benedyktynek oraz kościół ŚŚ. Jana Chrzc. i Jana Ewang.: 1267 rada m. odstąpiła kl. cysterek 4 działki pod budowę zabudowań z obow. trzymania stróża (UC nr 78); 1272 bp chełm. Fryderyk ustanawia odpust na budowę kl. (UC nr 82); 1275 Sambor pom. nadaje kl. kościół Ś. Krzyża w Tczewie w celu założenia tam zakonu żeńskiego (UC nr 88); 1282 potwierdzenie przyjęcia wsi Ostaszewko przez kl. (PrU 1/2, nr 411); 1285 bp chełm. Werner potwierdził nadanie Bartholda Cista i jego żony Krystyny z 1266 na rzecz kl. (UC nr 108); 1295 Mściwoj II pom. nadał kl. wieś Łąkie k. Przysierska (Fankidejski 5); 1300 kl. sprzedaje wieś Ostaszewko (UC nr 1234); 1311 Adelajda Ullmann wyznaczyła kl. testamentem 1 wiard. (UC nr 168); 1337, 1343 kl. zrzeka się odszkodowania za straty poniesiono w czasie wojny (UC nr 255, 276); 1349 przeniesienie 7 sióstr do kl. cysterek w Królewcu (Pr U 4, nr 470); ok. 1. poł. XIV w. budowa kościoła (BK 2, 39 n.; Spis 57-9); 1417 w. m. Michał Küchmeister dodatkowo uposaża kl., pleban Jan otrzymuje 10 grz. (UC nr 503); 1446 zatwierdzenie nadania z 1417 (UC nr 580); 1461 trudna sytuacja kl., siostry zamierzały przenieść się do innego m. (UC nr 636); 1483 kościół Ś. Jana Chrzc. i Jana Ewang. należał do kl. bened. (UC nr 700); 1487 kl. bened. który pojawił się w C., połączony w bliżej nie znanym terminie z kl. cysterek (BK 2, 69); 1530 Zygmunt I zwolnił dobra kl. od podatków (UC nr 850).

Kl. dominikanów i kościół ŚŚ. Piotra i Pawła: po 1233 sprowadzenie kl. dominikanów do C. (BK 2, 28); 1244 kl. dominikanów w C. oddaje m. ogród na 35 lat w zamian za szopę na cegły przed Starym Miastem – Rybakami (UC nr 1227); od 1289 kościół ŚŚ. Piotra i Pawła w rękach dominikanów (BK 2, 39 n.); 1307 kl. sprzedaje m. basztę, którą sam wybudował (UC nr 1236).

Kościół Ś. Marcina i Ś. Jerzego: ok. 1. poł. XIV w. budowa kościoła Ś. Marcina (BK 2, 39 n.); 1421 kościół 8. Marcina i proboszcz kościoła Ś. Jerzego (UC nr 518).

1230 papież Grzegorz IX zatwierdził darowiznę Konrada maz., wzmiankując o grodzie (PrU 1/1, nr 80); 1232 m. zbudowano k. Starego Grodu – „Antiquum castrum” (SRP 1, 56, 280, 353, 677; 3, 58, 468, 544); 1239-1253 translacja m. w rejon nadwiślański i kolejne przeniesienie na wzgórze (SRP 1, 57, 84, 402, 683; 3, 58, 60, 468, 553); ok. 1244 spalenie C. (SRP 1, 69 n.; Pr U 1/1, nr 252); po 15 VII 1410 C. przeszło na krótki czas w ręce króla polskiego (SRP 3, 485, 489); 1440 m. C. wśród inicjatorów i założycieli Związku Pruskiego (AST 2, 175); 28 V 1454 C. złożyło Kaz. Jag. w Toruniu przysięgę wierności (AST 4, 413); 24 X 1457 dowódca zaciężnych Zak. Bernard Szumborski zdradą i podstępem opanował C. (SRP 4, 189, 549); 13 XII 1463 zawarcie przezeń układn rozejmowego z królom w Nieszawie, tj. Dybowie (Stv. 2, 246 n.); 19 X 1466 traktat tor. przyznaje C. Polsce (Stv. 2, 403); 1479 C. wraca do Polski (Stv. 3, 135).

Zespół obwarowań: mury obronne wzniesione w XIII-XIV w., podwyższone 1563, baszty, wieże, bramy got. cegl. z ok. XIII-XIV w.; cały zespół w granicach obwarowań zaliczony do grupy „0”; ratusz got. cegl. z końca XIII w., przobudowany w l. 1567-1572 na renesansowy, wieże dobudowane 1589-1595. (BK 2, 39 i n.; Gąsiorowski E., Rynek i ratusz chełm., „Kwart. Architektury i Urbanistyki”, 1965, z. 1, 3-29; Łoziński, J. Z., Miłobędzki A., Atlas zab., 48, 49; Spis 57-59).

Bibliografia miast polskich, „Samorząd Miejski”, 1936, nr 12, 891-4; nr 13, 949-50; Dziedzic J. T., Ossowski P., Powiat i miasto Chełmno wg współczesnego stanu z mapą i widokami miasta, Chełmno 1923; Dzieje Chełmna i jego regionu, pod red. M. Biskupa, Toruń 1968; Frölich X., Die Statuten der Bierbrauerzunft zu C., „Neue Pr. Prov. Bll”, 3 F. 11: 1866, 246-52; Glemma T. ks., Kronika benedyktynek chełm. (1578-1619), „Zap.”, t. 6: 1925, nr 12 s. 166-174; t. 7: 1926, nr 1, s. 17-31, nr 2, s. 37-56; Grzybowska T., Płyta nagrobna Arnolda Lischorena w C., „Biuletyn Historii Sztuki”, nr 1, E. 30: 1968, s. 30-44; Kuj ot St. ks., Gdzie leżało pierwotnie C. ?, „RTNT”, t. 16: 1909, 88-103; Łęga W. ks., Cmentarzysko lateńsko-rzymskie z C., Toruń 1938; Mańkowski A., Dzieje bractwa strzelców chełm., „Zap.”, t. 5: 1920, 17-32; Nowak Z., Starania o założenie uniwersytetu w C., „Zap.”, t. 31, 7-36; Odrowski F., Bractwo Opatrzności Boskiej w C., „Zap.”, t. 1: 1908, 93-98; Schultz F., Archivalische Kleinodien in Kulm, „Zeitschrift d. hist. Ver. f. Marienwerder”, 1: 1876; tenże, Das Elokationswesen der Stadt C. 1899; tenże, Die Stadt Kulm im Mittelalter, „Zeitschrift d. Westpr. G. V.”, 23: 1888, 1-251; tenże, Die ursprüngliche Lage der Stadt C. und ihre Translocation, „Altpr. Monatsschr.”, 11: 1874, 513-532; tenże, Geschichte der Stadt und des Kreises Kulm, Danzig 1876; Seemann J., Über das Franziskaner-Kloster in C. Progr. Progym. Neustadt in Wpr., 1860, 21; Semrau A., Die Marktgebäude in Kulm, „Mitt. d. Coppernicus-Ver.”, 26: 1918, 28-37; tenże, Die Willkühr der Stadt Kulm von etwa 1400, „Mitt. d. Coppernicus-Ver.” 35: 1927, 29-58; tenże, Ein vorstädtisches Zinsregister der Stadt Kulm aus d. Zeit v. etwa 1320, „Mitt. d. Coppernicus-Ver.”, 35: 1927, 24-28; tenże, Symbole und Inschriften im C.ulmer Bathause, „Zeitschrift d. hist. Ver. f. Marienwerder”, 31: 1893, 74-82; SGKP 1; SGPP; Wermke E., Bibliographie, dodatki; Zobolewicz J., Układ przestrzenny średniowiecznego Chełmna, Zeszyty Naukowe UMK, Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo, t. 3 1968.