(1222 Loza, 1248 Culmense, Culmsee, Culminse, Cholmense, Culmenze, Culmensee, Colmenszee, Colmensee, Colmenze, Culmenzee, Kolmense, 1466 Chelmza alias Culmenseh, Culmeze, Culmensehe, Colmezehe, Colmsee) miasto w pow. toruńskim.

Grodzisko wczesnośredn. (Łęga 512, 535; Ziel. 31).

1246 villa, teryt. bpstwa chełm. (UC nr 14); 1251 civitas (UC nr 29; SRP 3, 59); 1570 teryt. bpstwa chełm., par. C. (ŹD 25; Bi. 60, 74).

1222 Konrad maz. nadaje L. z przyległościami bpowi pruskiemu Chrystianowi (Pr U 1/1, nr 41); 1246 w. m. Henryk v. Hohenlohe zatwierdza nadanie z 1243, przyznając wieś C. z przyległościami bpowi chełm. Heidenreichowi (UC nr 14); 1275 rada m. nadaje Teodorykowi de Wangrin i Henrykowi de Morauia 8 ł. i pr. łowienia ryb w jez. Clambog należącym do m. C. w zamian za roczny czynsz 3 wiard. od 1 ł., które mają być płacone po upływie 10 lat wolnizny; 1275 bp chełm. Werner z kap. zatwierdzają nadane m. przez bpa Heidenreicha (1247-1263) 10 ł. (UC nr 84); 1297 bp chełm. Henryk zatwierdza nadanie uczynione przez radę m. w 1275 (UC nr 148); 1399 ugoda między radą m. a kapitułą w sprawie wspólnego korzystania z pastwiska położonego k. jez. Clambog oraz łowienia ryb w tym jez. (UC nr 424); 1410 spór między m. a kap. w sprawie opłat za wypas bydła (UC nr 466); 1438 z 2 ogrodów z C. płacono 1 grz. czynszu na rzecz Zak. (GZ 97); 1547 bp chełm. Tiedemann Giese potwierdza posiadane przez mieszcz. 77 ł. ziemi i lasu z jez. leżącym w obrębie tych posiadłości w zamian za roczny czynsz 2 grz. i 2 miar owsa z każdego ł.; posiadacze łanów powinni dowieźć należności bpie do spichlerzy w C. lub Radzyniu, dostarczyć gońców konnych lub pieszych dla przesyłek bpich i płacić dodatkowo 5 gr czynszu z łanu; szarwark ten nie może przekraczać 4 mil; do nadanych niegdyś przez bpa Heidenreicha (1247-1263) 10 ł. miasto otrzymało później 2 ł.; otrzymuje też cały czynsz z jatek rzeźniczych, ław, od in. rzemieślników oraz z łaźni, browaru i suszarni słodu, od każdego rzeźnika i piekarza bp otrzymuje 1/2 kamienia, od każdej budy, kramu albo ławy sprzedającej artykuły spożywcze 1/2 czynszu rocznego, a także od każdego domu-placu i ogrodu w m. lub poza m. 6 den. chełm. czynszu rekogn., po 1 miarce żyta i pszenicy od każdego ł. i 1 miarę pszenicy płużnego od każdego radła. Ustala się 2-dniowy jarmark (MT nr 74).

1547 bp chełm. Tiedemann Giese wystawia przyw. dla C. w miejsce spalonych, nadając miastu pr. magd., bp zachowuje dla siebie pr. wyboru burm., rajców i sołtysów; sołtys otrzymuje całość mniejszych kar do 4 szel. i 1/3 większych; sądownictwo drogowe pozostaje przy bpie; mieszczanie wybierają ławników (MT nr 74).

1248 C. miejscem składania korca bpiego (UC nr 18); 1251 bp chełm. Heidenreich przenosi siedzibę bpstwa do C.; w m. osiada kap. (UC nr 29); 1275 bp chełm. Hermann nadaje kap. ogród warzywny (chmielnik) i górę z winnicą w C. (UC nr 85); 1330 zjazd rycerstwa i mieszczan z. chełm. w C. w sprawie płacenia świętopietrza – złożenie protestu (UC nr 226, 227); 1418 Jan Lecmann darował kap. 1 ł. – zatwierdzenie bpa chełm. Jana (UC nr 507).

Kościół katedralny Ś. Trójcy: 1251 wzmianka o nim (UC nr 29); 1254 papież Innocenty IV udziela odpustu 40-dniowego wiernym użyczającym pomocy przy budowie katedry w C. (UC nr 34); 1254 Kazimierz kuj. nadaje kościołowi katedralnemu w C. 1/2 należnej mu części z. lub. (UC nr 51); 1275 bp chełm. Werner wznawia i zatwierdza nadanie Kazimierza kuj. na rzecz kościoła katedralnego (UC nr 86); 1291 bp chełm. Werner darowuje katedrze 2 lampki do ołtarza głównego (UC nr 127); 1293-4 pożar i odbudowa katedry (UC nr 134, 135); 1311 w kaplicy Błog. Juty złożono zwłoki w. m. Zygfryda v. Feuchtwangen (SRP 3, 392); 1319 bp chełm. Mikołaj ofiarował kościołowi 1000 guldenów (UC nr 180); 1350 bp chełm. Jakub ofiarował kościołowi 3000 guldenów (UC nr 298); 1374 budowa kaplicy w wieży północnej katedry (UC nr 336); 1396 legat papieski ofiarował 300 guldenów na rzecz kościoła katedralnego (UC nr 412); 1419 fundacja wiecznej lampy dla kaplicy Ś. Jana (UC nr 511); 1422 częściowe spalenie katedry (SRP 3, 488); 1469 bp chełm. Winc. Kiełbasa darował kap. ogród i trzęsawisko k. miasta na restaurację katedry (UC nr 650); 1484 Kazimierz Jag. ofiarował 50 guldenów na restaurację katedry (UC nr 704); 1503 bp chełm. Mik. Krapitz przeznaczył na budowę katedry 1/2 rocznego czynszu od 120 grz. płaconych przez m. C; ponadto uposażył trzeciego kapłana przy katedrze (UC nr 760).

Kościół par. Ś. Jakuba: 1251 par. w. C. otrzymuje 12 ł. (UC nr 29); 1264 kościół par. ma 12 ł. (UC nr 72); 1275 pleban Gerhardus (UC nr 85, 86); 1547 bp chełm. Tiedemann Giese zatwierdził kościołowi par. 12 ł. i 1 ł. darowany kap. przez Jana Lecmanna, zachowując dla siebie sądownictwo na łych łanach; wszystkie łany są wolne od opłat (MT nr 74); obecnie kościół ten występuje pod wezwaniem Ś. Mikołaja (BK 2, 136-59; Spis 73; J. Z. Łoziński, A. Miłobędzki, Atlas zab. 49).

Kaplica Ś. Jerzego: 1348 bp chełm. Otto przekazał kaplicę Ś. Jerzego znajdującą się poza murami m. kapitule z obow. utrzymywania w niej kapłana (UC nr 290).

1255 w. m. Poppo v. Osternach zatwierdza układ w sprawie założenia wodociągu w C. (UC nr 38);

1268 oblężenie C. przez wodza jaćwieskiego Skomanda (SRP 1, 124, 469, 572, 573; MT 134); 1286 pożar m. (SRP 1, 148; 3, 469); 1399 wiatrak k. miasta (UC nr 360); 1409 bp chełm. Arnold poleca zebrać się zbrojnym z m. i udać się do Brodnicy (UC nr 463); 1410 bp chełm. Arnold poddał się królowi i złożył przysięgę wierności (UC nr 470; SRP 3, 325); 1422 zdobycie m. przez wojska polsko-litewskie; częściowe zniszczenie C. (SRP 3, 408; MT 134); 1464 m. częściowo opust. i zniszczone (Hanserezesse II, 5, 317, 318); 1531 pożar m. (UC nr 868).

Ahlemann J., Bilder aus der deutschen Ostmark, Not und Hoffnung, Berlin 1921, Volksschriften zum Aufbau 11; – Culmsee, Schicksalsstunden, 1925, 37-40; Chmarzyński G., Nagrobek bpa Piotra Kostki w C., „Pomerania”, 3, 1928, 100-111; Czaplewski P., Dokumenty wieży chełmżyńskiej, „Zap. TNT”, 4, 1917, 74-76; Glemma. T., Piotr Kostka. Lata młodzieńcze i działalność polityczna 1532-1595, „BTNT”, 61, 1956, z. 2; Kieszkowski W., Zachwatowicz J., Sprawozdanie z objazdu woj. pomorskiego, „Biuletyn Hist. Sztuki i Kultury”, 2, 1933/4; Lutsch, Malereien im Borne zu Culmsee (Westpreussen), „Zentralbl. d. Bauverwaltung”, 4. 1884, 401; Łukomski Z., Księgi chełmżyńskiego sądu ławniczego XVI w. jako źródło do badań stosunków obyczajowych, gosp. i narodowych m., „Słowo Pomorskie”, nr 133, 1935; Łukomscy Zb. i K., Skąd pochodzi nazwa „Chełmża” ? „Mestwin”, 4, 5-6; Makowski B., Sztuka na Pomorzu, Toruń 1932; Mańkowski A. ks., Chełmża, „Ziemia”, 1923, 211-213; SGKP 1; SGPP; Sprawozdanie komisji do badania hist. sztuki w Polsce, 4, 1899-1900.