(II w. n.e. Sarmatici montes, Sarmatica ore, Σαρματιχα ορŋ, Karpátos óros, Kαρπατης oρoς, VI w. Sarmatici montes, Alpes, 898 gory Ugorské, 1103 concava montium, arduitas montium, 1104 alpes Poloniae – z DHn, 1110 montes ardui, XIII w. Alpes Bastarnice, 1154 Dżabal *Balwāk, Dżabal Karaku, 1224 alpes Polonici – z DHn, 1234 alpes Pannonici – z DHn, 1248 montes, 1250 alpes Polonicales, 1256 montes Scymina, 1276 alpes Sarmatici, 1293 alpes Scemene, 1307 alpes, 1312 alpes Semene, 1377 alpes Sanoczenses – z DHn, 1475 Carpatus mons, a. 1480 Alpes Pannonici et Polonici, Alpes Sarmatici, mons Carpetus, Montes Sarmatici, 1482 Carpatus mons, 1517 Tarpatii seu Carpatii montes, 1525 montes Carpaty, 1537 der Krumbach, Kremnitz und Semnitz, 1551 gory Krępaku zw. Karpatus, 1560 Carpatus mons, Krumbach, Kremnice a Ssamnice, 1564 Carpatus mons zw. Krępak, 1576 Carpatus mons volgo Crapalz, 1577 Carpatus alias Crempacus) wielkie pasmo górskie Europy Środkowej ciągnące się od Bałkanów po Sudety, na obszarze Małopolski obejmujące od S → Beskidy, Bieszczady, Gorce, Pieniny, Tatry, stanowiące naturalną granicę osadnictwa polsko-czeską i polsko-węgierską [słowacką]. Zob. → Uw.

[Pow. biec. i sądec.]

II w. n.e. (90-168) granicę Sarmacji Europejskiej od W (z Germanią) stanowią rzeka Wisła i S.m., S.o., Σ.ő. (= Karpaty Zachodnie) aż do kraju Jazygów Metanastów, zaś na S od S.m., S.o., Σ.ő. biegnie granica z Jazygami i Dacją w kierunku K.o., K.o., K.ő., która leży pod 46°-48°30', wzdłuż tego pasma i do górnego Dniestru (Klaudiusz Ptolemeusz, Geografia II 11,4; III 5,1; Greckie i łacińskie źródła, s. 38-9)¹Zapewne jako pierwszy nazwy K. użył Herodot (IV, 49) w IV w. p.n.e., pisząc, że rzeki Karpis i Alpis są dopływami Dunaju (Biliński, Drogi [w:] „Archeologia” I, 1947, s. 142; Lehr-Spławiński, Wędzki, Karpaty, s. 377-9). Dość bałamutne informacje starożytnych o K. zbierają: Łowmiański, Sarmackie Góry, s. 71-2; Lehr-Spławiński, Wędzki, s. 377-8; Pawłowski, Nazwy, s. 75), VI w. rzeka Wisła wypływa z S.m., ze stromych A. okalających wieńcem Dację, a wzdłuż ich lewego stoku ku W od źródeł tej rzeki mieszkają Wenedowie [Słowianie] (Jordanes 17, 34 [w:] Jordanis Romana et Getica, ed. T. Mommsen, Monumenta Germaniae Historica, AA, t. 5, cz. 1, Berlin 1882, s. 1-200; Greckie i łacińskie źródła, s. 59); ok. 934 kraj Świętopełka zw. Wielka Morawa sąsiaduje od S. z Turkami, czyli Węgrami, którzy na N [NE?] graniczą z Pieczyngami, od W z Frankami, a od strony gór z Chrobatami podległymi cesarzowi Ottonowi (Konstanty Porfirogeneta, De thematibus, ed. E. Bekker, Corpus Scriptorum Hist. Byzant., Bonnae 1840, cap. 42, s. 177; Gy. Moravcsik, R. J. H. Jenkins, Constantinae Porphyrogenitus De Administrando Imperio, Washington 1967, cap. 31-32, s. 147, 153)²W literaturze sporne jest, czy chodzi o Chorwatów bałkańskich, czy też o plemię tzw. Białych Chorwatów, zasiedlające tereny obecnej Małopolski, Śląska lub Czech (Szelągowski, Drogi, s. 33-4, 37; Łowmiański, Początki Polski, wg indeksu; G. Labuda, Pierwsze państwo słowiańskie. Państwo Samona, Poznań 1949, s. 197-228 (tu przegląd stanowisk w literaturze); K. Potkański, Pisma pośmiertne, t. 1, Kr. 1922, s. 296-7; tenże, Lechici, Polanie, Polska, Warszawa 1965, s. 72-3, 174-5; T. Wojciechowski, Chrobacja, rozbiór starożytności słowiańskich, Kraków 1873; 898 (6406) Węgrzy przeszli k. Kijowa górą zw. Ugorské i przyszedłszy nad Dniepr rozbili namioty. Przywędrowawszy od E podążali przez wielkie góry, które przezwano Węgierskimi (g.U.) i zaczęli toczyć walki z Wołochami i Słowianami tam mieszkającymi (Povest Vremjennych Lét, MPH I, s. 568)³Węgrzy dotarli na Niziną Węgierską przez Karpaty Wschodnie, jednak niektóre ich odłamy mogły podążać drogą bardziej na W (przez Przełęcz Dukielską?), o czym przekonują odkryte w Przemyślu wczesnośredniowieczne pochówki węg. (A. Koperski, M. Parczewski, Wczesnośredniowieczny grób Węgra – koczownika z Przemyśla, Acta Archaeologica Carpathica 18, 1978, s. 151-199; Łowmiański, Początki Polski, V, s. 69).

1104 (1103) Bolesław (Krzywousty) ks. polski najechał Morawy per alpes Poloniae (DHn. ks. 4, s. 216); Świętopełk ks. morawski, ścigając uchodzących z łupami z Moraw Polaków, stoczył z nimi nierozstrzygniętą bitwę w wąwozach gór (c.m.) i gąszczu lasów (Brama Morawska?; Anonim tzw. Gall II 25 [w:] MPHn II, s. 92-3); początek XII w. – od strony Polski Morawa jest tak silnie zamknięta wyniosłością gór (arduitate montium) i gęstwiną lasów, że i dla spokojnych podróżników idących pieszo i bez bagażu drogi wydają się niebezpieczne i nader uciążliwe (jw. II 26, ib., s. 93); 1110 Bolesław ks. polski zebrawszy rycerstwo otworzył nową drogę do Czech (novam viam aperuit in Bohemiam), w czym może być porównywany z Hannibalem, bowiem tak jak on idąc na Rzym dokonał przejścia przez górę Jowisza (= Alpy), tak też Bolesław przeszedł przez miejsca okropne, przebył znacznie więcej [niż Hannibal] niebotycznych szczytów górskich, nie ociągał się ze staczaniem pni i skał, wychodząc na strome szczyty, przecierając przejścia przez mroczne puszcze i kładąc mosty przez bezdenne bagna (jw. III 21, ib., s. 145-6; wg Kosmasa III 35-36 etapami powyższego najazdu były: rz. Cydlina k. wsi Lucica, ujście Cydliny do Łaby, wieś Oldris, Trutnia; por. DHn ks. 4 s. 257); 1163 cesarz Fryderyk Barbarossa przez posłów żąda od książąt polskich Bolesława, Mieczysława i Henryka, aby przyjęli wygnanych uprzednio swych krewnych (nepotes), książąt śląskich, i zwrócili im ich dział, to jest Śląsk aż do gór i puszczy granicznej (usque ad Alpes et silvas ericinias), dzielących Polskę od Czech (DHn ks. 5, s. 75-6).

1154 Polskę otacza nieprzebyty wieniec gór zw. Dżabal Karaku, odgraniczający ją od ziemi czeskiej, saskiej i ruskiej (Polska i kraje sąsiednie w świetle „Księgi Rogera” geografa arabskiego z XII w. al-Idrisiego, wyd. T. Lewicki, cz. I, Kraków 1945, s. 135-137 i cz. II, Warszawa 1954, s. 160-3 i mapa II); góry Dżabal *Balwāk oddzielają Polskę od Czech i Węgier oraz południową Ruś i dorzecze Dniestru od dorzecza Dunaju. Na mapie al-Idrisiego ww. góry rozpoczynają się na W od miasta Iqrāqū [Krakowa] i biegną równoleżnikowo ku E i SE (jw. cz. I, s. 128-143, cz. II, Warszawa 1954, s. 17, 130-3, oraz mapy I-II; wg Lewickiego, Karpaty, s. 199 nazwa arabska K. [*Balwāk] powstała od słowiańskiego określenia Tatr i Beskidu Zachodniego: Bel-Vag, Biały Wag [węg. Fehér Wag] – od rzeki wypływającej z Tatr, której nazwę przeniesiono też na pasma górskie); XIII w. A. B. na N od Dunaju (Tabula Peutingeriana, kopia rzymskiej mapy dróg z II-III w. n.e., reprodukcja w: Łowmiański, Początki Polski, I, po s. 176 i s. 180-1; por. Słownik starożytności słowiańskich, t. 5, s. 71 i Greckie i łacińskie źródła, s. 47-8); 1224 Iwo bp krak. konsekrował kościół dominikanów Ś. Trójcy i wkrótce potem całe Królestwo Polskie szybko wypełniło się klasztorami dominikańskimi od A.P., które rozdzielają Węgry od Polski, aż do morza [Bałtyckiego] (DLb. 3, s. 449); 1234 Teodoryk alias Czader wojewoda krak. z rodu Gryfów funduje w swej wsi Ludzimierz k. Nowego Targu pod Alpami Panońskimi (sub Alpibus Pannonicis) kl. Cystersów pod wezwaniem NMP (DHn ks. 6, s. 270).

1248 Bela IV król węg. za zasługi i za uratowanie życia w bitwie z Tatarami nad rz. Sajo (Sayow, 1241 r.) Dytrykowi s. Mohola (filio Mohol) nadaje łowiska (loca venacionis) zw. Bachmezey, Torkueley i Weresalma (dziś leżące wzdłuż rz. Torysy Puste Polé alias Wiślanka, 15 km na SE, Kamenica 22,5 km na SE i Červenica 30 km na SE od Starej Lubowli; Mapa sztabowa WIG, 1 : 300 000, sekcja 85: N. Sącz) nad granicą przy przejściu do Polski (in exitu ad Poloniam) w komitacie Saros (de Sarus) w granicach: od górnego biegu rzeki Lethene (zapewne rz. Lutnia uchodzi do Torysy k. Červenicy) do rzeki zw. Tarcha (dziś Torysa) i powyżej tej rzeki na W do potoku zw. Kekeneger, i powyżej tego potoku na N aż do jego ujścia, gdzie stykają się z granicą wsi Tarca (Tarcha, dziś Torysa, 21 km na SE od Starej Lubowli, 22 km na S od Muszyny), i stąd granica biegnie przez góry (per montes; dziś pasmo Gór Lewockich) i wzdłuż starych drzew na N do rz. zw. Polucha i do jej ujścia do Popradu, gdzie stanowi granicę z ziemią zw. Poluche (ibi segregat a terra Poluche; Palocsa, dziś Plaveč, 12 km na SE od Starej Lubowli), następnie powyżej Popradu do granic ziem polskich, gdzie zawraca na E do początkowego punktu rozgraniczenia (Codex diplomaticus et epistolaris Slovaciae, t. II, ed. R. Marsina, Bratislavae 1987, nr 308)⁴To przejście graniczne do Polski 1312 w dok. Tomasza abpa ostrzyhomskiego określono jako ,,Antiqua Porta” (Supplementum I, auct. Bardossy, nr 10, s. 46-7; por. też O. R. Halaga, Porto Poloniae. W kwestii szlaków karpackich we wczesnym średniowieczu, Acta Archeologica Carpathica, 7, z. 1-2, 1965, s. 5-34). Nadanie z 1248 dotyczy terenów w NW części komitatu Saros [Szaryż], przy jego granicy z komitatem Szepes [spiskim], w rejonie przejścia granicznego z Polski do Węgier k. Muszyny, drogą wzdłuż rz. Poprad. Identyfikacja w terenie na podstawie Mapy sztabowej WP 1:300 000, WIG, Warszawa 1929; 1250 Bela IV król węg. Szymonowi s. Szczepana (Stephani) i jego braciom Stepkowi (Stephk), Salomonowi i Szczepanowi nadaje ziemię i posiadłość zw. Zemelnie (dziś Smilnów, Smilno, ok. 12,5 km na NE od Bardiowa) w granicach usque ad alpes Polonicales (= Beskid Zachodni), w ten sposób, że granica rozpoczyna się od rzeczki zw. Niger Topul spływającej od N z gór na granicy Królestwa Polskiego (de alpibus et montibus in metis regni Poloniae), biegnie na S k. wsi Gybolth (Gaboltów, Gaboltov, Galbatő, ok. 13 km na NW od Bardiowa), stąd do rzeki o takiejże nazwie (Topul, rz. Topoly, Topla, opływa Bardiów od N i E) płynącej na E k. m. Bardiowa przez wielką przestrzeń (per magnum spacium, hale?), tą rzeką do miejsca, gdzie wpada do niej strumień zw. Garboth, i przekraczając go bieży do pewnej góry. Tu skręca na N do miejsca, w którym z tejże góry wypływa inny strumień tak samo zwany, płynący na E do rz. zw. Bodrug. Granica przekracza ten strumień i dąży ad bonum spacium, gdzie do ww. rz. Bodrug wpada strumień zw. Huthcha, spływający z gór przy granicy z Królestwem Polskim, i biegnie powyżej tego strumienia, pozostawiając go po prawej stronie, do gór, gdzie się kończy (Codex diplomaticus et epistolaris Slovaciae II, nr 355; por. mapa okolic Bardiowa [w:] E. Janota, Bardyjów. Historyczno-topograficzny opis miasta i okolicy, Kr. 1862, oraz Mapa sztabowa K.u.k. Militärgeographisches Institut, Zone 8, Kol. XXIV, Bártfa und Muszyna, 1914; Mapa sztabowa 1 : 300 000. WIG 1929, sekc. 85: Nowy Sącz); 1256 Bela IV król węg. komesowi Jordanowi s. Arnolda komesa spiskiego, za zasługi wykazane w poselstwie na Ruś i do Polski oraz podczas zjazdów na Spiszu, nadaje las król. na Spiszu po obu stronach rz. Poprad, pomiędzy granicami swego Królestwa i Polski i pomiędzy górami zw. Scymina a Tatrami (inter montes Scymina et alpes Thorthol), udzielając mu na tych terenach imm. sądowego. W posiadanie ww. lasu wprowadzą go Dymitr filius Mykou komes spiski i Albert opat spiski w następujących granicach: od przejścia granicznego do Polski (in porta Regni nostri versus Poloniam.)⁵Przejście graniczne do Polski wzdłuż drogi Toporec-Richwald [Rychwałd]-Lechnicz [Lechnica]-Sromowce, pomiędzy wzniesieniami Spiskiej Magury (stąd nazwa „Porta Regni”; por. LDK, s. 32-3, przyp. 50) tenendo in ascensu custodie aż do śnieżnej góry zw. Tatry (usque montem niveum Thorthol vocatum)⁶Tatry Spiskie, odgałęzienie Tatr na SE, obejmujące także Spiską Magurę. Z dok. z 1256 wynika, że Tatry = Spiska Magura, a montes Scymina, Scemene, Siemień = Góry Lewockie, stąd do rzeczki płynącej wałem powyżej wsi Podoliniec (dziś m. Podoliniec, Podolinec, Podolin na Spiszu) i poniżej rzeczki Thoporch (infra aquam Thoporch; Toporski Potok, dopływ Popradu, przepływający przez wieś Toporec, Toporc, 3 km na NW od Podolińca; SG 12, s. 401; Mapa sztabowa 1 : 300 000, WIG, 1929), stąd prosto do rz. Poprad i w dół tej rzeki wzdłuż jej biegu na E aż do rz. Lyblo (zapewne Lubowelka albo Jakubianka, wpadająca do Popradu od S k. Starej Lubowli; SG 5, s. 448, 450), następnie w górę tej rz. [Lyblo] aż do góry zw. Scemene (zapewne jedna z dwóch gór Ciemień, Siminy 1214 lub 1289 m npm w paśmie Gór Lewockich, 15 km na S od Starej Lubowli; Mapa sztabowa WIG, 1929) i do źródła rz. zw. Wielka Łomnica (ad caput fluvii maioris Lampnicha vocati; rzeczka Łomnica mająca źródło ok. 6 km na W od góry Ciemień, płynąca przez wsie Majerki, Hodermark = Stotinice, Jurske i Łomnicę Kruczą do Popradu, ujście 3 km na SW od Podolińca; SG 5 s. 694, 696-7; na ww. Mapie sztabowej WIG, 1929, wieś Łomnica Krucza, Holumnica, Halló-Lomnic zaznaczona jako Hohannica), a następnie [wzdłuż Łomnicy] z powrotem do bramy (ad portam), skąd rozpoczęto opis granic (Codex diplomaticus et epistolaris Slovaciae II, nr 550; Zachorowski, s. 204, 228-33).

1276 nagłe i bezprzykładne chłody nawiedziły ziemię krak. w końcu września, a od 6 października śniegi zeszły z A. S., które oddzielają Polskę od Węgier, i z gór zw. Tatry, ciągnących się po Kieżmark (w komitacie spiskim), pokrywając grubą warstwą całą krainę i sprowadzając w miejsce jesieni mroźną zimę (DHn ks. VII, s. 192); 1287 Tatarzy spustoszyli ziemię krak. po Sącz i aż do A. P. (usque ad Alpes Pannonicos; DHn ks. VII, s. 247); 1293 Andrzej III król węg. (1290-1301) na prośby Jakuba bpa spiskiego [tytuł przejściowy] zatwierdza swoje nadanie dla niego z czasów, gdy był jeszcze prepozytem kol. spiskiej Ś. Marcina, kiedy to nadał mu las między rz. Poprad a górami zw. Scemene (Alpes Scemene, dziś Góry Lewockie), ciągnący się od Nowej Łomnicy (Nova Villa Lompnycha, Lomnica Velka, 4,5 km na SW od Kieżmarku) i koło Popradu, w dół tej rz. aż do granic dóbr Paloche [dziś Plaveč, 12 km na SE od Starej Lubowli], a teraz zaś ponownie zatwierdza te granice od Nowej Łomnicy i stąd aż do granic wsi Paloche versus alpes Scemene, następnie przez góry Scemene (z powrotem na SW) do granic wsi Lybich (Lubica, 2 km na SE od Kieżmarku), wzdłuż granic wsi Kieżmark [dziś m. nad Popradem] i Guznuth (zapewne Huncovce, 4,5 km na SW od Kieżmarku) do granic Nowej Łomnicy (Supplementum analectorum terre Scepusensis, notationibus, ex veteri ac recentiore Hungarorum historia depromptis, auctore J. Bárdossy, auditore M. Schmauk, Leutschoviae 1802, nr 83); 1312 Karol król węg. na prośby Pawła prep. spiskiego potwierdza dok. króla Andrzeja III (→ 1293) zawierający nadanie lasu między rz. Poprad a A. S. (Supplementum III. analectorum terre Scepusiensis, coll. S. Weber, Löcse 1908, nr 3); 1332 Prot prep. kl. Norb. w Czarnowąsie [Śląsk] rozsądza na rzecz bpa krak. spór pomiędzy Janem Grotowicem bpem krak. a Bolesławem abpem ostrzyhomskim i Janem prep. spiskim o jurysdykcję duchowną w Podolińcu, Gnieździe (Hniezdne, 4,5 km na W od Starej Lubowli) i Lubowli (toczący się już przed 1324 r.). Bp krak. Jan [Muskata], podobnie jak jego poprzednicy posiadał jurysdykcję na tym terenie, zgodnie ze starym rozgraniczeniem pól, lasów i gór okręgu podolinieckiego (districtus Podoliensis) i terytorium sądeckiego (Territorii Sandecensis), przeprowadzonym poniżej diec. krak. w ten sposób, że granica biegnie od Podolińca i wsi Toporzecz (dziś Toporec) przez szczyty gór, z których spływają strumienie naprzeciw Polski do rz. Dunajec i do rz. Poprad [na Spisz], a z drugiej strony [obszaru rozgraniczonego], poczynając od granic wsi Rusinbach [Drużbaki, Rauschenbach, Ružbachy Nižne, 2,5 km na NE lub Vyšne, 5,5 km na NE od Podolińca], powyżej miejsca gdzie do Popradu wpadają strumienie spływające z góry zw. Tympnicz [może rz. Rieka i góra Widerny Wierch] (SG 2, s. 171; KK 1, nr 150; Zachorowski, s. 273-5; → Polsko-węgierska granica)⁷1301 Jan [Muskata] bp krak. otrzymał od króla węg. Karola I castrum Ploche [Plaveč?], poczynając od granic ziemi sądec., prawem dziedzicznym (Schmauk. Supplementum II, nr 17); [1 poł. XIV w.] Spicimir przodek Leliwitów otrzymał nadanie terenów od rz. Białej, naprzeciw gór odgraniczających Polskę od Węgier (DLb. 1, s. 604); 1377 Ludwik król węg. i pol. przybył z posiłkami węg. do Polski pod Sandomierz przez A. S., które rozgraniczają Królestwo Polskie od Węgier (Beskid Niski przez Przełęcz Dukielską lub Beskid Wschodni przez Przełęcz Łupkowską; DHn ks. 10, s. 56); 1383 wojsko węg. w sile 12 000 zbrojnych pod dowództwem Zygmunta [Luksemburskiego] margrabiego brandenburskiego i Dymitra abpa ostrzyhomskiego wkroczyło do Polski przez wysokie góry (superatis alpibus), które oddzielają Polskę od Węgier, zatrzymując się na pierwszym postoju k. Nowego Sącza (DHn ks. 10, s. 128).

1410 dwanaście chorągwi Zygmunta króla węg. pod dowództwem Ścibora ze Ściborzyc [Kujawy] wwdy siedmiogrodzkiego wkroczyło do Królestwa Polskiego przez Sromowce. Po spaleniu Starego Sącza, przedmieść Nowego Sącza i okolicznych wsi najeźdźcy wracali na Węgry trudną górską drogą wzdłuż Popradu przez Muszynę. Dopiero pod Bardiowem, gdy przekroczyli już góry (Alpes), dopędziło ich polskie rycerstwo (DH 4, ks. 11, s. 111-2; zob. F. Sikora, Kilka uwag o konflikcie zbrojnym węgiersko-polskim w roku 1410, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP, 109, Prace Historyczne XII, Kraków 1987, s. 105-18; też → przyp. 4); 1412 przed zjazdem w Lubowli Zygmunt Luksemburski wyjechał naprzeciw Władysławowi Jagielle, spotykając go w górach (in vertice Alpium; DH 4, ks. 11, s. 131); 1417 ze Lwowa król Władysław Jag. udał się przez Gliniany, Bóbrkę, Felsztyn i przez góry (per Alpibus) do Sobienia i Sanoka (DH 4, s. 203); 1447 archidiakonat sądec., erygowany przez Zbigniewa Oleśnickiego bpa krak., składa się z parafii wyłączonych z archidiakonatu krak. i prepozytury wiśl., które leżą naprzeciw gór (Alpes) oddzielających Polskę od Węgier (DLb. 2, s. 235).

1475 Sarmacja Europejska graniczy od W z rz. Wisłą i cz. Germanii leżącą pomiędzy górnym biegiem tej rzeki a S. M., a od S z Jazygami Metanastami [= z Wołoszczyzną], poczynając od południowego końca S. m. aż do początku C. m. (Ptolemeusz, Cosmographia, Vincentiae... impressa 1475, cyt. za Ulewiczem, s. 35); a. 1480 diec. krak., poczynając od Jaślisk, Dukli i Kamieńca, obejmuje wszystkie A. P. aż po m. Podoliniec i rzeki Poprad i Dunajec (DLb. 1, s. 2); Rusini i Polacy przez historyków starożytnych nazywani są Sarmatami, a ich kraj Sarmacją, dlatego też góry oddzielające ich od Panonii (Węgier) zwane są A. S.; m. Sącz [Stary] leży pod A. S.; m. Żmigród rycerza Przybka i jego ss. Jana i Jakuba h. Szreniawa, leżące pod A. S., które oddzielają Polskę od Węgier (DLb. 1, s. 89; 3 s. 336, 461); góry Dolnej Panonii nad Dunajem zw. są S. m. i biorą początek od m. C. in Methanaste, quam vocamus Valachiam. Tą nazwą [S. m.] określane są wszystkie góry Germanii [w tym ich odcinek Małopolski] aż do rz. Ren (DHn I, s. 100); 1486 C. m. na mapie Sarmacji Europejskiej [w:] K. Ptolemeusz, Kosmografia, Ulm 1486, BJ Inc. 1844 (repr. Buczek, Dzieje, il. I; tenże, Maciej Miechowita jako geograf Europy Wschodniej [w:] Maciej z Miechowa 1457-1523, pod red. H. Barycza, Wr. 1960, po s. 96; Ulewicz, po s. 34); ok. 1487 Węgry, niegdyś zw. Panonią, nie mają jak dawniej Dunaju na całej swej granicy ku N, lecz ciągną się poza tę rzekę – z jednej strony w kierunku Germanii, z drugiej do Jazygów Metanastów, w kierunku C. m., tam gdzie Spisz oddziela Polskę od granicy Węgier (Ph. Callimachi, Historia de rege Vladislao, ed. I. Lichońska, Varsoviae 1961, s. 18-9 = MPH 6, s. 22); 1491 C. m. na mapie Europy Mikołaja z Kuzy (Buczek, Dzieje, il. II).

1507 C. m. na mapie oprac., przez B. Wapowskiego: Tabula moderna Poloniae, Ungarie, Boemie, Germanie, Russie, Lithvanie, załączonej do K. Ptolemeusza Geografii, Romae 1507, 1509 (repr. L. A. Birkenmajer, Marco Beneventano, Kopernik i Wapowski a najstarsza karta geograficzna Polski, RAU Wydz. Mat.-Przyr., t. XLI A, 1901; Buczek, Dzieje, mapa VI); C. m. na mapie świata M. Walseemüllera (repr. K. Buczek, Maciej Miechowita, po s. 128); 1517 granice imperium Zygmunta [Starego] sięgają T. seu C. ni., oceanu Sarmackiego [Bałtyku], Ponto Euxino [Morza Czarnego] oraz Odry i rz. Boristenes [Dniepru], największych rzek Germanii i Sarmacji (Oracja Bernarda Wapowskiego po powrocie króla Zygmunta z wyprawy przeciw Moskwie, Rocznik mansjonarzy krakowskich, MPH 3, s. 93; wyd. jako Rocznik świętokrzyski); granicami Rusi alias Roksolanii są od S S. m., a od W Polska (Maciej z Miechowa, Tractatus de duabus Sarmatiis Asiana et Europiana et de continentis in eis, Cracoviae 1517 – BJ Cim. Qu 5305, Auguste Vindelicorum 1518 – BJ cim. Qu 4322, Cracoviae 1521 – BJ Cim. Qu 4157); 1520 Franciszek de Brixia generał zakonu Franciszkanów przewodniczył w Krakowie kapitule prowincji polskiej zakonu, po 5 dniach w towarzystwie franciszkanów pol. udał się na Węgry z misją zleconą przez królową i podczas drogi przez K. (inter montes Carpatos) powaliła go gorączka, w wyniku której, gdy chorego dowieziono do Budy, zmarł w tamtejszym kl. Franciszkanów (Jana z Komorowa Kronika zakonu Franciszkanów, MPH 5, s. 337); 1525 Krzysztof i Mikołaj z Szydłowca, Jan z Tarnowa kaszt. wojnicki i star. sand., Stanisław Lasocki z Brzezin pkom. pozn., wojski i star. rawski, Piotr Wapowski Radochoński dziekan krak., Seweryn Boner z Balic star. biec. i rabsztyński, żupnik i wielkorządca krak. oraz dziedzic [= spadkobierca] Jana Bonera, Kasper Bar, Paweł Kaufman (Caffman), Michał Maydel, Karol Kuczer, mieszcz. i rajcy krak., Wawrzyniec Mleczko z Wieliczki kan. skalbmierski oraz Jan Burian z Nowego Targu (de Novo Foro) otrzymują zezwolenie na poszukiwanie i eksploatowanie złóż wszelkich metali w Królestwie Polskim, w m. C. i na Spiszu (MS 4, 4847); 1526 zadunajska część Węgier obejmuje M. C, rozpoczynające się powyżej Pożonia [dziś Bratysława, Słowacja] i rozciągające się od Moraw, Śląska, Polski i Rusi aż do maris Euxini [Morze Czarne] i do królestwa zw. Maromarussia [Marmarosz], które jest oddzielone górami od Transylwanii i Wołoch (Acta Tomiciana 8 s. 236); 1537 góry zw. der K., K. und S. pomiędzy Polską a Węgrami (Dictionarium latinogermanicum von Peter Dasypodius, Rauhfuss 1537 i 1554, za: Brauner, s. 172-3); der K., C. m. (jw., Brauner, s. 173).

1543 komisarze graniczni Mateusz Łobocki, delegowany przez cesarza [Karola V] i Hieronima Łaskiego, oraz Florian Zebrzydowski, Jakub [de] Lompnica [z Łomnicy], reprezentujący króla pol. [Zygmunta Starego], i Stefan Bylina podstarości lubowelski wytyczają [na Spiszu] granice pomiędzy Kieżmarkiem a Białą [Biała Spiska, Belá Spiška, 6,5 km na NE od Kieżmarku]: wzdłuż strumieni Swarzbach [węg. Feketewyz, słów. Čierna voda, uchodzi do Popradu 2 km na S od Białej] i Krompseyfen [węg. Sarpataka, zapewne rzeczka płynąca od wsi Rakusy, dopływ Čiernej vody] ad Niveos Montes [→ Tatry], przez górę Kolenberg [nie zid.] oraz drogą słowiańską zw. Windischwegh i per Alpes do miejsca zw. Molenstad (Supplementum analectorum terre Scepusiensis, Pars II, coll. M. Schmauk, Szepesváraljae 1889, nr 224; J. Radziszewska, Komisje graniczne, s. 385).

1551 tu [w Sarmacji Europejskiej] starzy geografowie umieszczali góry hiperborejskie, ryfejskie, amadockie, wenedyjskie, których jednak nie można tu odnaleźć, „oprócz tych ku Węgrom – Tatr, Modrej, góry Krępaku i innych, które zowiemy Bieściady, a oni je zwali Karpatus” (Marcin Bielski, Kronika wszystkiego świata, pierwsze wydanie 1551, ostatnie Joachima Bielskiego 1597, wyd. K. Turowskiego, Sanok 1856, s. 8)⁸Krępak = Karpaty (też → 1537, 1564, 1576-7). Krępak = Krompachy – Krumbach, miasto na Słowacji, ośrodek kopalnictwa metali, którego nazwą określano też okoliczne góry (→ Uw.; Urbańczyk, s. 12-16 i 662; Brauner, s. 172-3). Wg Bielskiego: Grakus, Krok [Krakus], wyniesiony do władzy, miał siedzibę „niedaleko gory Krępaku albo Sarmatyckiej nad Wisłą” (Marcin Bielski, Kronika, Kraków 1551, k. 161r, za: Urbańczyk, s. 14); 1560 C. m., K., K., Ss., góry między Polską a Węgrami (Th. Reschel, Dictionarium latinobohemicum, za: Brauner, s. 172)⁹Kremnitz = Kremnica, Schemnitz = Baňska Štiavnica, Krompach = Krompachy, miasta, których nazwy przenoszono na otaczające góry, utożsamiając je z Karpatami (Brauner, jw.); 1562 Krumbach, C. m. (Th. Reschel, jw., Olomütz 1562, za: Brauner, s. 173); 1564 C. m. – góra pomiędzy Polską a Węgrami, zw. przez niektórych Krępak (J. Mączyński, Lexicon Latino-Polonicum, Królewiec 1564, za: Urbańczyk, s. 13); 1570 C. m. na mapie Polski Andrzeja Pograbki (Buczek, Dzieje, mapa XVII); 1576 C., góra Sarmacka in Europa Ptolemaeo, volgo Crapalz (Thesaurus lingue Latinae, Basel 1576, za: Brauner, s. 172, por. Urbańczyk, s. 17-18)¹⁰Wg Urbańczyka (s. 17-18) „Crapalz” to błędny odczyt słowa Crapak lub Crąpak, popełniony przez autora „Thesaurusa”; 1577 Sarmaci, przodkowie Polaków, dzierżyli ziemie położone od S. m. ku N; starożytnym geografom i historykom dość dobrze znane są S. m., dzielące Polskę i Ruś od Węgier, strome i pokryte lasami, zaś wśród nich znane są przede wszystkim Karpaty, w Polsce zw. Krępakiem (Marcin Kromer, Polonia sive de situ, populis, moribus magistratibus et republica regni Poloniae libri duo, Kolonia 1577, s. 19-20; tłumaczenie polskie: M. Kromer, Polska...,, opr. S. Kazikowski, R. Marchwiński, Olsztyn 1984, s. 15, 29); 1583 C., góry węgierskie zw. po węg. Tarczal, po niem. zw. der Münch, Wurtgarte(n), Schneebergh, Vatter, których najwyższa część, dawniej zw. S. m., teraz w języku słowiańskim zw. jest Tatri (Hadrianus Junius, Nomenclator omnium rerum, za: Brauner, s. 173; wg Braunera Schneeberg = Wysokie Tatry, Krumbach, Kremnitz, Schemnitz to K., a Münch, Wurtgarten, Vatter są formami nazw o niejasnej proweniencji); 1587 C. m. ciągną się przez kraj Jazygów Metanastów, Dację [Wołoszczyzna] i Mezję Dolną, gdzie płynie także rz. Dunaj (Gessner, Onomasticon propriorum nominum, Strassburg 1587, za: Brauner, s. 171-2); 1592 Krumbach, Kremnitz i Semnitz, C. góra węg., inaczej der Schneeberg (Helfricus Emmelius-Emmel, Sylva quinquelinquis, za: Brauner, s. 173).

Rzeki i potoki spływające z K. → VI w., 1250, 1256, 1293, 1307, 1410; a. 1480 z S. m. wypływają trzy największe i najszlachetniejsze rzeki: Wisła, Odra i Łaba; źródło Wisły tryska k. m. Skoczowa, powyżej wsi Ustronie [dziś Ustroń] w z. cieszyńskiej, z uskoku góry zw. Skałka, ze szczytów A. S. (DHn I, s. 74, 100); z dopływów Wisły w S. m. mają swe źróda: rz. → Biała – k. źródeł Wisły, do której uchodzi k. wsi Żebracza, rz. Soła – uchodząca k. Oświęcimia, rz. Skawa – uchodząca k. Smolic, rz. Raba – wpadająca do Wisły k. Uścia [Solnego], → Dunajec Biały i Czarny – w najwyższych górach węgierskich pokrytych zawsze śniegiem i zwanych pospolicie Tatry, uchodzące zaś do Wisły k. Opatowca [pow. wiśl.], rz. Poprad – wypływająca ex monte Pannonico Thatri k. wsi Kuczuwna [Lučivna, 11 km na W od m. Poprad na Spiszu, przy ujściu rz. Łopusznej do Małego Popradu] i Filka [Vel’ká, Felka, Fülka, 2 km na NW od m. Poprad], płynąca długo przez Węgry [na Spiszu] i przez S. m., uchodząca potem do Dunajca pomiędzy Starym i Nowym Sączem, inna rz. → Biała [Dunajcowa albo Dunajecka] – k. wsi Gaboltov [komitat Sarus, → 1250], uchodząca do Dunajca k. wsi Biała [pow. pilzn.], rz. Wisłoka – uchodząca k. Zdakowa [pow. sand.], rz. Wisłok [lewy dopływ Sanu; HW 236] – uchodząca k. Tryńczy [ziemia przem.], rz. San [prawy dopływ Wisły; HW 166] – wypływająca z góry zw. Beskid i z równiny zw. Huszka Połonina [w Bieszczadach], rz. Rogoźnik Wielki [prawy dopływ Czarnego Dunajca, HW 59] i Rogoźnik Mały [Rogoźniczek, prawy dopływ Rogoźnika Wielkiego, HW 60)¹¹1591 Jan Pieniążek star. nowotarski osadził w lesie nad rz. Rogoźnik wieś Rogoźnik [Stare Bystre]; 1650 król Jan Kazimierz potwierdził sołtysowi Janowi Gadowskiemu posiadanie sołectwa w Starem Bystrem m. in. wraz z pastwiskami in Carpaticis montibus zw. Tomanowa Góra, Dolinka i Smreczyny (E. Długopolski, Przywileje sołtysów podhalańskich, Rocznik Podhalański 1, 1914-1921, s. 15, nr 4) – z gór zw. Tatry, obydwa wraz z rz. Lipietnicą [Lepietnica, lewy dopływ Czarnego Dunajca; HW 59] spod góry zw. Obidowa, uchodzące do Dunajca k. wsi Ludzimierz, rz. Wiar [prawy dopływ Sanu; HW 217] – pod górą Trybuch [grzbiet Chwaniów?; SG 13, s. 267], uchodząca do Sanu k. Orzka [ziemia przem.], rz. Ropa – k. m. Biecza, uchodząca do Wisłoki k. Jasła; rz. Jasiel [Jasiołka, prawy dopływ Wisłoki; HW 145] – k. wsi „Lyczowno” [nie zid., ziemia sanocka], uchodząca k. Golesza [pow. pilzn.] do Wisłoki (DHn I, s. 75-6); burzliwa rz. Raba wypływa z A. P. et P. i uchodzi do Wisły k. Uścia [Solnego] (DLb. 3, s. 10); 1560 Wisła płynie z horn Carpato (Th. Reschel, Dictionarium latinobohemicum, za: Brauner, s. 172); 1575 z S. m. wypływają: rz. Wisła, rz. → Dunajec – z tegoż grzbietu S. m. co Wisła, lecz bardziej na E od jej źródeł, rz. Dniestr – z S. m. na Rusi, niedaleko źródeł Sanu i Cisy, rz. Prut – pod 46°50' długości i 47°30' szerokości [geograficznej] (M. Kromer, Polska, s. 36, 38, 39-40).

O. Balzer, O Morskie Oko, Lwów 1906; B. Biliński, Drogi świata starożytnego ku zachodnim ziemiom polskim i problem Odry u Ptolemeusza, „Eos” XLI, Wr. 1947; tenże, Drogi świata starożytnego ku ziemiom słowiańskim w świetle starożytnych świadectw literackich, „Archeologia”, I, 1947, s. 139-168; H. Brauner, Der Name der Karpaten in der Lexicographie des 16. Jahrhunderts, „Karpatenland”, 12, Pressburg 1941, s. 171-179; R. Brykowski, Łemkowska drewniana architektura cerkiewna w Polsce, na Słowacji i Rusi Zakarpackiej, Wr. 1986 (tu literatura); K. Buczek, Dzieje kartografii polskiej od XV do XVIII wieku. Zarys analityczno-syntetyczny, Wrocław 1963; H. Burchard, O początkach solnictwa w Karpatach polskich, Acta Archaeologica Carpathica, 5, z. 1-2, 1963, s. 41-7; V. Chaloupecky, Staré Slovensko, Bratislava 1923; A. Čilińska, W kwestii pobytu Awarów w Karpatach słowackich, Acta Archaeologica Carpathica 4, z. 1-2, 1963, s. 133-59; A. Czołowski, Sprawa sporu granicznego przy Morskim Oku, Lwów 1894; E. Dąbrowska, Elementy węgierskie w znaleziskach archeologicznych na północ od Karpat, Sprawozdania z posiedzeń Komisji Naukowych PAN, Oddział w Krakowie, t. 22, 1978 cz. 1, Kraków 1980, s. 21-2; J. Dąbrowski, Kraków a Węgry w średniowieczu, Rocznik Krakowski 13, 1911; W. Dzieduszycki, Wiadomości starożytnych o geografii ziem polskich, RAU h-f, 19, 1887, s. 333, 381-92, 400-404; A. Gilewicz, Przełęcze Karpat Zachodnich w średniowieczu, Sprawozdania Towarzystwa Naukowego we Lwowie, t. 9, Lwów 1930, z. 3; Greckie i łacińskie źródła do najstarszych dziejów Słowian, cz. I (do VIII wieku), opr. M. Plezia, Prace Etnologiczne III, Poznań-Kraków 1952 (tu zestawienie literatury i źródeł); O. R. Halaga, Porta Poloniae. W kwestii szlaków karpackich we wczesnym średniowieczu, Acta Archaeologica Carpathica, 7, z. 1-2, 1965, s. 5-34; R. Jamka, O roli Karpat w pradziejach i wczesnym średniowieczu, „Etnografia Polska”, 5, 1961, s. 29-48; E. Janota, Bardyjów. Historyczno-topograficzny opis miasta i okolicy, Kraków 1862; H. Kapiszewski, Droga z Pannonii do Polski w r. 996, Acta Archaeologica Carpathica, t. 2, z. 1, 1960, s. 107-121; J. Kořinek, Die Herkunft des Karpatennamens und was damit zusammenhängt, „Carpatica Slovaca”, I-II, 1943, s. 148-194; S. Kryciński, Drewniane cerkwie karpackie, Warszawa 1984; B. Kürbisówna, Kształtowanie się pojęć geograficznych o Słowiańszczyźnie w polskich kronikach przeddługoszowych, Slavia Antiqua, 4, 1954; T. Lehr-Spławiński, A. Wędzki, Karpaty [W:] Słownik starożytności słowiańskich, 2, 1965, s. 377-379; M. Lewandowska, VII Ogólnopolska konferencja historyków kartografii, „Archeion”, 75, 1983, s. 342-3 (kartografia Karpat); T. Lewicki, Karpaty w opisach geografów arabskich i perskich IX-XI w., Acta Archaeologica Carpathica, t. 1, z. 2, 1959, s. 191-208; H. Łowmiański, Początki Polski, t. 1-6, Warszawa 1963-1985, wg indeksu; tenże, Sarmackie Góry [w:] Słownik starożytności słowiańskich, V, s. 71-2 (tu obszerna literatura); Materiały II Archeologicznego Sympozjum Karpackiego, Acta Archaeologica Carpathica 8, z. 1-2, 1966; T. Milewski, Nazwy obszaru Polski podejrzane o pochodzenie wenetyjskie lub iliryjskie, Slavia Antiqua, 11, 1964, s. 54; T. E. Modelski, Spory o południowe granice diecezji krakowskiej od strony Spisza (w XIII-XVIII w.), Zakopane 1928; Najstarsze świadectwa o Słowianach, wyd. M. Plezia, Poznań 1947; Papiery do interesu starostwa spiskiego należące (z l. 1412-1772), BCzart. rps 762-775; M. Parczewski, Przyczynki do dziejów najstarszego osadnictwa w Karpatach Polskich, Acta Archaeologica Carpathica, 14, 1974, s. 69-78; E. Pawłowski, Nazwy terenowe ziemi sądeckiej, Wrocław 1984, s. 75; tenże, Przeszłość Sądecczyzny w świetle nazw miejscowych, Rocznik Sądecki, 10-11, 1969-1970, s. 171; K. Potkański, Pisma pośmiertne, t. 1, Kraków 1922, s. 284-388; J. Radziszewska, Komisje graniczne polsko-węgierskie od strony Spisza w XVI wieku, Mediaevalia, Warszawa 1960, s. 375-392; J. Rajman, Funkcje miast karpackich, Folia Geographica-Oeconomica, vol. 15, 1983, s. 39-50; J. Reychman, Najnowsze badania nad osadnictwem wołoskim w Karpatach, „Wierchy”, 19, 1949, s. 281-3; W.Semkowicz, Granica polsko-węgierska w oświetleniu historycznym, Pamiętnik Towarzystwa Tatrzańskiego 1919-1920, R. 37, Zakopane 1920; SG 3, s. 855-878; Spisz, Orawa i Okrąg Czadecki opr. S. Eliasz-Radzikowski, W. Goetel, W. Semkowicz, R. Zawiliński, Kraków 1919 (mapa); A. Szelągowski, Najstarsze drogi z Polski na Wschód w okresie bizantyjsko-arabskim, Kraków 1909, s. 33-4, 37; J. Szymański, W sprawie badań nad średniowiecznymi granicami w Karpatach polskich, Acta Archaeologica Carpathica, 7, z. 1-2, 1965, s. 35-68; K. Tymieniecki, Ziemie polskie w starożytności, [w:] tegoż: Pisma wybrane, Warszawa 1956, wg indeksu; tenże, Polska w średniowieczu, Warszawa 1962, wg indeksu; T. Ulewicz, Sarmacja. Studium z problematyki słowiańskiej XV i XVI wieku, Kraków 1950 (tu obszerna literatura); S. Urbańczyk, Karpaty i Krępak. Pochodzenie i dzieje nazw, Sprawozdania z posiedzeń Komisji Naukowych Oddziału PAN w Krakowie, t. 9/2, 1967, Kraków 1968, s. 662-3 (rozszerzona wersja: Acta Archaeologica Carpathica, 10, z. 1-2, 1968, s. 11-20); Wooden churches in the Carpathians, fot. of F. Zapletal, Vienna 1982; E. Wysocka, Nazwa „Bieszczady” i „Beskidy” w świetle badań historyczno-językowych, Acta Archaeologica Carpathica, 10, z. 1-2, 1968, s. 21-37; S. Zachorowski, Węgierskie i polskie osadnictwo na Spiszu do połowy XIV w., RAUh, 52, 1909, s. 191-283; A. Zoll-Adamikowa, Wczesnośredniowieczne kopce – mogiły na obszarze Karpat, Acta Archaeologica Carpathica, 4, z. 1-2, 1963, s. 133-159; Żaki, wg indeksu; A. Żaki, Początki osadnictwa w Karpatach polskich, „Wierchy” 24, 1955, s. 99-116. Wydawnictwa dotyczące problematyki karpackiej (tamże liczne artykuły z dziejów osadnictwa regionu w średniowieczu): Acta Archaeologica Carpathica 1, 1958 i nast.; „Karpaty” (pismo PTTK ukazujące się do 1978 i zamieszczające m. in. liczne szczegółowe mapki grzbietów górskich); Rocznik Sądecki 1-1939, 2-1956 i nast.; „Wierchy” 1, 1923 i nast.; „Historica Carpatica” 1, Košice 1969 i nast.

Uw. Nazwa K. ma zapewne charakter przedindoeuropejski i pochodzi od starożytnych plemion Karpów lub Karpodaków (w języku dackim lub trackim), względnie od albańskiego karpε = skała (Pawłowski, Przeszłość, s. 171; tenże, Nazwy, s. 75; Urbańczyk, s. 12-13; Lehr-Spławiński, Wędzki, Karpaty, s. 377-379). Terminy Alpes, Montes Sarmatici, Karpaty były określeniami „uczonymi”, nie funkcjonującymi do XVI w. w nazewnictwie osiadłych w sąsiedztwie narodów (Brauner, s. 171-9; Urbańczyk, s. 662-3 i 12-13; SG 3, s. 885). W haśle wykorzystano: przekazy źródłowe umownie dotyczące odcinka K. na obszarze woj. krak.; przekazy, w których nazwy A. S., A. P., A. S., M. S. były świadomie używane w znaczeniu ogólniejszym, wykraczającym poza określenie konkretnego pasma górskiego. Dla ilustracji południowego zasięgu K. na ww. odcinku pomieszczono też wiadomości dotyczące pasm K. przy granicy pol.-węg. Do XVI w. na określenie K. używano terminów opisowych i ogólnych (Alpes, montes, Alpes Polonicales) lub przenoszono na nie nazwy pobliskich miast Krępak = Krompachy = Krumbach, Schemnitz = Samnica = Bańska Štiavnica, Kremnitz = Kremnica (Brauner, jw.). W dok. termin K. pojawia się dopiero → 1525 i 1650 (→ przyp. 11). Ze względu na umowność terminu K. informacje przytoczone w haśle dotyczą raczej jego funkcjonowania w terminologii geograficznej, a nie zjawisk osadniczych. Dane o zasięgu osadnictwa przytoczone zostaną pod hasłami odnoszącymi się do poszczególnych pasm górskich w obrębie ww. odcinka K.