1398 districtus Costanensis (Lek. 2 nr 2145), 1399 districtus Costan (Lek. 2 nr 2414), 1424 districtus Costinensis (Wp. 5 nr 383), 1428 districtus Costensis (Wp. 5 nr 483). Zasięg pow. kośc. przedstawia w ogólnym zarysie mapa woj. pozn., → cz. I s. 2.

W Kościanie już od schyłku XIV w. odbywały się sądy (roczki) król. (sądy ziemskie), a od lat trzydziestych XV w. również sądy grodzkie (starościńskie).

1398 Pietrasz Gorzeński z Górzna zeznaje przed sądem ziemskim kośc., że wszystkie sprawy sporne między szlachtą i mieszkańcami d. C. zostały uspokojone (inter nobiles et terrigenas d. C. controversie sunt pacificate; Lek. 2 nr 2145).

1399 Jan Łódzki [z Łodzi k. Stęszewa] w pow. kośc. pozwany przez Pietrasza Sokolnickiego [z Sokolnik w par. Gułtowy, pow. pyzdr.] przed sąd [ziemski] w Poznaniu, przenosi sprawę do [właściwego dla siebie sądu] w pow. C. (Lek. 2 nr 2414).

1399-1400 sąd ziemski w Kościanie rozpatruje sprawę spornych granic między Jeżewem w pow. kośc., a Golą w pow. pyzdr.; przy sypaniu kopców gran. mają być obecni: woźny sąd. kośc. ze strony Jeżewa i woźny sąd. pyzdr. ze strony Goli (Lek. 2 nr 2442, 2465).

1404 woźny sądu ziemskiego pozn. i Tomasz ze Strzępinia stwierdzają, że Strzępiń leży w pow. kośc., a nie w pow. pozn. (KP nr 1958).

1433 (obl. 1435) w sprawie toczącej się przed sądem kośc., a dot. wsi Chrząstowo [w pow. kośc.] powołani mają być poręczyciele posiadający dobra w pow. kośc. (AC 2 nr 1063).

Siedziba sądów. Sądy ziemski i grodzki w Kościanie nie miały stałego miejsca urzędowania:

1394-1437 sąd ziemski urzęduje w K.¹Do ksiąg kośc. wpisywano też sporadycznie sprawy, które dotyczyły mieszkańców pow. kośc., lecz rozstrzygane były przez sądy z udziałem króla lub starosty gen. Wlkp. w in. miejscowościach: 1398-1409 w Buku, w Obornikach, w Gnieźnie, w Poznaniu i w Śremie (Lek. 2 s. 267, 268, 329-331, ZSW s. 271, 305, 339, 341, 366, 392). : 1394 na cmentarzu, w domu Jakuba Rormana, w izbie (stuba) przed zamkiem, w domu Kosza (Koszyka; Lek. 2 s. 222-227), 1395 przed domem Hanka Borzyny, w domu Piotra wójta (Lek. 2 s. 232, 234, 236, 238), 1396 w domu Dzietrzycha (Teodoryka), w domu Piotra wójta, w domu Jacela [Jakuba Rormana?], w domu Kosza (Lek. 2 s. 239-240, 243, 246), 1397 w domu Kosza, w ratuszu, przed domem Tylki (Cilki), przed domem Nipka (Wipka?) Sterlinga (Lek. 2 s. 249-251, 255, 257, 258), 1398 w domach Dzietrzycha, Kosza, Mik. Moczygrocha muratora, wójta, w ratuszu (Lek. 2 s. 260, 265-268, 275, 280), 1399 w izbie w zamku, w domu Babińskiego, przed domami Babińskiego i Rormana, w izbie albo w domu Kosza, przed domem Kosza, w zamku w małej izbie, w ratuszu, przed zamkiem, w izbie Piotra wójta (Lek. 2 s. 294, 295, 298, 302, 305, 308, 309, 313, 314, 318, 319, 321, 322, 329-332, 334, 337, 340, 343, 344, 344-347, 349, 351, 356), 1401 w domu albo w izbie Piotra wójta, w domu Babińskiego, na cmentarzu (ZSW s. 62-64, 68-70, 74), 1402 w izbie Nipka [Sterlinga], w domach Babińskiego, Dzietrzycha, w zamku, w izbie zamkowej, w domach starego Rormana, Kosza, Rokity, przed domem Kosza (ZSW s. 167-170, 172, 174), 1404 w domu Dzietrzycha, przed zamkiem, w zamku, w ratuszu (ZSW s. 223, 224, 226), 1405 w domu Jurgi piekarza, w zamku (in pallacio castri; ZSW s. 264, 271, 273), 1406 w zamku (ZSW s. 307), 1407 w jatkach szewskich, w zamku (ZSW s. 338, 339), 1413 w jatkach szewskich (KoścZ 4, 71v), 1420 w zamku (in superiori palacio castri), na cmentarzu przed szkołą (MHP s. 322; KoścZ 6 k. 21v, 34v, 49v), 1427 w domu Andrzeja pisarza (KoścZ 9, 404v), 1427-29 w zamku (KoścZ 8 k. 330, 461v; KoścZ 9, 218v), 1430, 1433 na plebanii (KoścZ 9, 281a; KoścZ 10, 176), 1434 w zamku (KoścZ 10, 293), 1435-37 w kl. u mnichów [dominikanów] (KoścZ 11 k. 41, 77, 164v, 248, 299v).

1445-48 sąd grodzki kośc. urzęduje: 1445 u plebana, 1446 w domu Frycza, 1447 w domu opatrznego Sobiepana, 1448 na zamku kośc. (KoścG 1 k. 112, 118v, 120, 132).

1443-48 [w związku z ostrym zatargiem między star. kośc. a mieszczanami kośc., którego szczytowym punktem było zabójstwo Stan. Sczenieckiego burgr. kośc. przez mieszczan kośc. w dniu 23 IV 1443 (→ Kościan – starostwo, p. 6Bb) sąd ziemski kośc. okresowo urzęduje w Śremie]: 26 III 1443 ostatnie posiedzenie sądu w Kościanie, od 10 III 1444 do 20 II 1448 sądy odbywają się w Śremie²W tym czasie, określając przynależność powiatową wsi pow. kościańskiego, pisano niekiedy: „pow. kośc. lub śremski” (np. PG 3, 9v). Podobnie księgi sądu urzędującego w Śremie nazywano księgami ziemskimi pow. śremskiego (DBL nr 206, 207). Sąd grodzki w tym czasie urzędował na ogół w Kościanie z wyjątkiem 2 posiedzeń z 1447, które odbyły się w Śremie (KoścG 1 k. 123a, 125v), od 24 II 1448 ponowne urzędowanie sądu w Kościanie (KoścZ 12 s. 263, 378, 554, 701; KoścZ 13 k. 1, 25, 45, 67, 97, 113, 135, 199, 222). Zasięg powiatu i granice. Sądom ziemskim i grodzkim podlegali mieszkańcy pow. kośc., którego granice w końcu XIV w. były już w zasadzie ustalone.

Podstawowym źródłem mówiącym o zasięgu poszczególnych powiatów w XV w. są rozproszone w źródłach informacje o przynależności powiatowej wymienianych osad. Najwcześniejsze przekazy tego rodzaju odnotowujemy w hasłach dot. osad w p. 1. Szczegółowe dane o zasięgu powiatów przynoszą dopiero rejestry poborowe z XVI w. Mówią one o zasięgu powiatów skarbowych, a więc terytoriów, z których pobierano podatki od szlachty. W Wlkp. tereny powiatów sądowych i skarbowych pokrywały się. W XV i XVI w. granice pow. kośc. nie ulegały większym zmianom.

Od W i S granica pow. kośc. była gran. państwową: a) od Brójec do Koźmina k. Babimostu z ziemią świebodzińską nal. do Ks. Głog., b) w okolicach Babimostu z ziemią krośnieńską (z Sulechowem) nal. do do Nowej Marchii, c) od Kargowy do okolic Kębłowa z Ks. Głog. oraz d) od Rydzyny do Dubina z terytoriami śląskimi położonymi wokół Góry i Żmigrodu. Środkowy odcinek gran. południowo-zachodniej pow. kośc. od Kębłowa do Rydzyny, to gran. z pow. wsch., który niewielkim językiem wchodził w głąb pow. kośc.

1494-1531 akty rokowań gran. zawierające opis granic: 1494 gran. między Kębłowem a Kolskiem w Ks. Głog. (Reces 14-16), 1528 gran. między Kębłowem i Jaromierzem a wspomn. Kolskiem (Reces 16-17), 1528, 1530 gran. z ziemią świebodzińską (Reces s. 17-18, 21-23), 1531 gran. od Sierakowa (okolice dzisiejszego Rawicza) do Dubina (Reces 24-27).

Gran. z wspomn. wyżej pow. wschowskim nie ulegała w XV i XVI w. większym zmianom; jedyne wahania w przynależności pow. na tym odcinku wykazują wsie Brenno k. Przemętu i Szczepankowo k. Śmigla (SHG).

Od N pow. kośc. graniczył z pow. poznańskim. W XV i XVI w. zmienną przynależność powiatową na granicy tych powiatów zanotowano w Brójcach (król.), Rogozińcu (król.), Kuślinie k. Opalenicy, Piekarach k. Buku, Wąsowie k. Lwówka, Witowlu k. Stęszewa oraz Pożegowie i Mosinie (obie osady król.)³Niektóre z wymienionych osad należały do królewszczyzn. Kancelaria król. nie orientowała się dobrze w podziałach lokalnych i często podawała mylną przynależność powiatową osad. Dla dóbr król. (także dla dóbr kościelnych) przynależność do powiatu sądowego miała niewielkie znaczenie (SHG).

Od E pow. kośc. graniczył z pow. pyzdrskim w woj. kal.; granica ta była więc równocześnie gran. wojewódzką. Zmienną przynależność powiatową na tym odcinku notujemy tylko we wsi Rogusko k. Książa (SHG) Omawiana gran. na tym odcinku przecinała 4 parafie: Śrem, Nowe Miasto, Panienkę i Pępowo (SHG).

Uwaga: Powstanie i organizację powiatów w wielkopolsce omówił A. Gąsiorowski, Powiat w Wielkopolsce XIV-XV1 wieku. Z zagadnień zarządu terytorialnego i podziałów Polski średniowiecznej, Poznań 1965.