1193 or. Kenese (Wp. 1 nr 31), 1234 or. Gzense (Wp. 1 nr 160), 1273 or. castellanus Ksenensis (Wp. 1 nr 451), 1287 or. Csenze (Wp. 1 nr 573; Wp. 4, 40), 1296 or. Zanze (Wp. 2 nr 745), 1298 or. Xensze (Wp. 2 nr 770), 1339 kop. XVII-XVIII w. Ksecze (DBL nr 63), 1366 Xanze (Wp. 3 nr 1564), 1384 Kxanse (Wp. 6 nr 284), 1387 Xasz (Lek. 1 nr 206, 210), 1389 Xansz (WR 1 nr 64), 1391 Kssansz (Lek. 2 nr 1427), 1393 kop. XV w. Xansch (Wp. 6 nr 334), 1395 Kzøsz (WR 1 nr 187), Xnszke (WR 3 nr 24), 1397 Xanszke (Lek. 2 nr 1975), 1398 Czansz (WR 3 nr 101), 1406 Kszansz (KoścZ 3, 26v), Kssanz (ACC 2, 17v), 1407 Xszansz (WR 3 nr 359), 1418 Xyansch, Kxansch (DBL nr 151, 152), 1419 Kzansz (PyZ 4, 141), 1422 Kxanss (KoścZ 7, 9v), 1429 Kxąsza (WR 4 nr 1051), 1440 Kxansz (Wp. 5 nr 665), 1442 Kxanschs (DBL nr 189), 1458 Xancze (CMP nr 129), 1466 Xyansz (CP 3 nr 10), 1474 Xaschs (PG 9, 14), 1506 Kxyanss (AR nr 2226), obecnie Książ Wielkopolski, miasto 14 km na SE od Śremu.

1. 1298 n. par. własna, archidiakonat śrem. (Wp. 2 nr 770), 1510 dek. Nowe Miasto (LBP 139); 1482 n. pow. kośc. (PG 9, 161).

1398 civitas [K.]¹Za datę lokacji miasta K. uważa się niekiedy rok 1407. Wg F. A. Vossberga, Wappenbuch der Städte des Grossherzogthums Posen, Berlin 1866, s. 18, datę tę umieszczono na pieczęci miejskiej z XVII w. (Vossberg powołuje się też na informacje rady miejskiej K. co do lokacji w 1407). M. Gumowski, Pieczęcie i herby miast wielkopolskich, Poznań 1932, s. 157-158, nie zna jednak takiej pieczęci. Daty lokacji podawane w herbach i na pieczęciach są bardzo często zupełnie niewiarygodne pani Ochny Księskiej (Lek. 2 nr 1174), 1481 n. oppidum K. (PG 9, 138).

2. 1370 Cielcza [pow. pyzdr.] położona w dystr. ksiąs. [districtus występuje tu niewątpliwie w znaczeniu „okolica”, nie zaś jako jednostka podziału terytorialnego] (Wp. 3 nr 1636); 1393 Mchy k. (prope) K. (Wp. 6 nr 334); 1428, 1448 Zaborowo k. (prope) X. (CP 2, 118; CP 3 nr 165; Wp. 5 nr 490).

1407-11 granice między K. a → Brzostownią.

1436 mł. Ksiąski²Młyny w K. znajdowały się nad strugą bez nazwy płynącą na S od miasta równolegle do osi jego planu. Wizja majątku K. z 1689 wspomina jeden mł. nad stawem. W 1793 były w K. dwa młyny należące do dziedzica (J. Wąsicki, Opisy miast polskich z lat 1793-1794, Poznań 1962, cz. 1, s. 197-201); na mapie Gaula (1807-12) zaznaczono dwa młyny nad wspomn. strugą przy obu krańcach miasta (WR 2 nr 1060); 1481 staw za zamkiem³Obecnie w K. nie istnieje zamek, ani żaden ślad po nim. Lokalizacja musi być hipotetyczna. Hensel 3, 179, wzmiankuje wprawdzie średniowieczne grodzisko położone 300 m na E od rynku, ale okazało się, że są to kopce nowożytne (Z. Kurnatowska, A. Łosińska, Sprawozdanie z weryfikacji grodzisk wielkopolskich w latach 1985-1987, Fontes 37, woj. pozn. nr 27). Jeżeli staw leżał za zamkiem, to zamek musiał być położony w pobliżu strugi (por. przyp. 2), z którą łączą się do dziś stawy w K. W 1689 dwór, znajdujący się najpewniej w miejscu dawniejszego zamku, stał blisko mostu na wspomn. strudze (KoścG 124, 572-572v). W 1775 wspomniane są ogrody dziedzica przy ulicy Kaliskiej (obecna ul. Powstańców; M. Książ I/3, 16-16v); na planach miasta z 1805 (APP, sygn. L. Śrem 53) i 1848 (Izba Pamięci Urzędu Miejskiego w K.) ogrody i grunty dworskie rozciągają się na E i SE od miasteczka, tworząc tzw. folw. Książek. Zamek stał najpewniej na południowo-wschodnim skraju zabudowy miasta, w okolicy dzisiejszych (wytyczonych w XX w.) ulic 22 Lipca i 1 Maja. Wg przekazu z 1723 dwór (może relikt zamku) miał 3 kondygnacje, a w pobliżu stał mielcuch i in. budynki gospodarcze (KoścG 336, 121-123), folw., ogrody mieszczan, barcie, mł. pod miastem ze stawem, 1482 przedmieście, 1497 mł. wodny słodowy pod K., 1499 mł. słodowy, jatki, kotły do warzenia gorzałki → Książ dobra, p. 3; 1506 mł. wodny z piłą⁴Mł. wodny musiał być położony nad strugą. Na mapie Perthéesa zaznaczony tartak nad tą strugą na SE od miasta, las w K. i spichlerz (horeum) należące do zm. Jana Hermana mieszcz. pozn. (AR nr 2226); 1510 opust. mł. wodny, 6 stawów opust. (LBP 139-140); 1510 mł. wodny słodowy, 1518 zamek → Książ dobra, p. 3; 1523 droga do K. we wsi Jarosławki; folw. Księski tamże (KoścZ 19, 103-103v).

1575 uliczka (vicus) prowadząca do dworu (M. Książ I/2, 8v-9); 1590 droga podle wału⁵Być może chodzi o jakieś umocnienia; w 1638 wspomn. jest też brama prowadząca ku szpitalowi (M. Książ I/2, 155). W 1793 miasto nie miało ani bram ani murów, było „ganz offen” (J. Wąsicki, op. cit.). (M. Książ I/2, 21v-22); 1621 ulica Poznańska [najpewniej obecna Świerczewskiego] (M. Książ I/2125v); 1622 ulica Koźmińska [obecna ul. Powstańców] (M. Książ I/2, 129v); 1636 ulica Ciasna prowadząca do Nowego Miasta [najpewniej obecna ul. Wichury] (M. Książ I/2, 153); 1638 ulica Nowomiejska [najpewniej obecna ul. Wichury] (M. Książ I/2, 156); 1645 ogrody i stodoły na przedmieściu Poznańskim (M. Książ I/2, 165); 1650 stodoły k. drogi Gogolewskiej sięgają aż do drogi zw. Za Sadami (M. Książ I/2, 168); 1665 dom za błotem ku Nowemu Miastu położony w sąsiedztwie ogrodów (M. Książ I/2, 172); 1689 miasteczko ma 38 domów, „niektóre wielce złe”, ratusz w środku miasteczka [rynku]⁶Budynek w środku rynku zaznaczony na mapach Gilly’ego i Gaula oraz na planie z 1848 (→ przyp. 3). Opis miasta z 1793 wspomina o ratuszu służącym jako więzienie miejskie (J. Wąsicki, op. cit.). Ratusz był murowany, spłonął podczas walk w 1848 (KoścG 124, 572v).

3. Mieszczanie z K.: 1406 Bartłomiej [mieszcz.?] z K. (ACC 2, 17v).

1406-08 Jan starszy [urzędnik miejski] z K. toczy proces z Mik. Koterbą o 1/2 Karśca; Jan Księski [dziedzic] ręczy za niego, że dwaj bracia i siostra Jana starszego nie będą podnosili swych pretensji wobec Koterby, gdyby sam Jan przegrał proces (KoścZ 3 k. 26v, 55, 62v, 82v; WR 3 nr 359, 369).

1422 Jakub dawny wójt, 1424 Stanisław wójt → p. 4; 1437 Marcin mieszcz. z X. toczy proces z Mścichem z Piątkowa (PyZ 8, 5v); 1442 śwd. discretus et providus Bartłomiej [mieszcz.?] z K. (DBL nr 189); 1468 Paweł Skalancha, Mik. Goły, Mikołaj szewc, Piekarek, 1487 Padosz i jego zm. sługa (familiaris) Jan z Wrześni → p. 5; 1487 Mikołaj s. Korbuszowej mieszczki z X. toczy proces z Klemensem mieszcz. ze Śremu (ACC 65, 80); 1508 Barbara Swonkowa [mieszczka] z K. toczy proces z Jakubem s. sołtysa z Góry [zapewne k. Śremu lub k. Jarocina]; Barbara twierdzi, iż zawarła z nim związek małżeński (ACC 85, 167); 1516 Jan Przański, Wojc. Piętka, Anna Orzechowa wd. mieszczanie z K. → Książ dobra, p. 3.

1458 m. X. ma dostarczyć 6 pieszych na wyprawę do Malborka (CMP nr 129); 1462-65 m. X. płaci cyzę w ratach: 1/2 grz., 3 wiard., 1 grz. 4gr, 19 gr, 20 gr, 16 gr, 17 gr, 1 wiard. [łącznie 4 grz. 4 gr] (M. Poznań I 1854); 1507 pobór szosu w wysokości 6 wiard., ponieważ 1/2 miasta jest spalona (ASK I 5, 2); 1510 w m. K. jest 12 1/4 ł. os., 2 1/2 ł. opust., pleb. ma 2 ł. własne, opust. folw. dziedzica ma 6 ł. (LBP 139); 1530 pobór 1 grz. 24 gr (ASK I 3, 136v); 1563 pobór podwójnego szosu w wysokości 3 fl., od 21 rzem., 2 wędrownych sprzedawców (revenditores), 4 komor., 5 kotłów do palenia [gorzałki] (ASK I 4, 209); 1581 pobór: podwójnego szosu 5 fl. 6 gr; od 8 ł. mieszczańskich, 8 rzem., 4 komor., 2 kotłów gorzałczanych; w sumie 19 fl. 18 gr (ŹD 96).

4. 1406-08 Jan starszy z K. → p. 3.

1422 Jan Księski ma przyprowadzić do sądu ławników z X.⁷Warschauer 282, cytuje tę wzmiankę o ławie miejskiej pod 1416 (KoścZ 5, 357v; KoścZ 7, 36v).

1422 Jan Księski toczy proces z Jakubem dawnym wójtem (antiquus advocatus) z K. [zapewne tożsamy z mieszcz. z Dolska, → Książ dobra, p. 3] (KoścZ 7, 9v).

1424 Jan Księski toczy proces ze swym wójtem w X. Stanisławem w sprawie oszacowania wartości (taxacio) wójtostwa; wójt ma dokonać zapłaty według orzeczenia wyznaczonych przez sąd osób (KoścZ 8 k. 38, 46, 67).

5. 1298 par. X. w archidiakonacie śrem. (Wp. 2 nr 770).

1384 Jakub pleb. w K. (Wp. 6 nr 284).

1395-1403 Jarosław pleb. w K. (WR 3 nr 24, 101; WR 1 nr 724); 1398 ksiądz (dominus) Zdzich z C. (WR 3 nr 101); 1398 pleb. [Jarosław] i wikary [Zdzich] pani Ochny Księskiej (Lek. 2 nr 1398); 1403 Zdzich kapelan z X. (WR 1 nr 724).

1440 Piotr z Pleszewa pleb. w K. i altarysta pozn. (Wp. 5 nr 665); 1441 tenże Piotr pleb. w X. i wizytator archidiakonatu śrem. (AC 2 nr 1117); 1443 tenże Piotr bakałarz, pleb. w X. i altarysta kat. pozn. zamienia się beneficjami z Krzesławem pleb. z Blizanowa [pow. kal.] (Kraków, Biblioteka PAN, rkp 9176, 172).

1446 Mikołaj kapłan z X. bierze w dzierżawę [dochody] kościoła par. w Mchach (ACC 29, 13v); 1447 Andrzej były wikary → niżej: szkoła; 1453 Maciej kleryk z X. (ACC 34, 106v).

1459-63 Andrzej pleb. w X. i altarysta w kościele par. [Ś. Marii Magdaleny w Poznaniu] (AR nr 844, 968); 1468 tenże s. Krystyna, pleban w X. toczy proces z Janem wikarym w Wirach, niegdyś wikarym w X. o zapisy i dary na rzecz kościoła w X.: 15 dukatów, 3 wiard. i 10 1/2 grz.; wikary Jan zajął wszystkie te sumy, a ich część należy się plebanowi (ACC 47, 123v-124); 1469 tenże s. Krystyna, pleb. w X. (CP 440, 4).

1468 Marcin kapłan z X. toczy proces z Pawłem Skalancha, Mik. Gołym, Mikołajem szewcem i Piekarkiem [mieszczanami z K.] o pobicie na środku m. X. (ACC 47, 226).

1487 Stanisław pleb. w K., brat rodzony Wojciecha dz. w Wierzchowiskach (PG 10, 85v); 1487 tenże i witrycy kościoła w K. toczą proces z Mac. Krzankiem z Chrząstowa i domagają się odeń zapłaty 3 wiard., które zm. Jan z Wrześni sługa Padosza mieszczanina z K. zapisał w testamencie na potrzeby kościoła (ACC 65, 20).

1491 Piotr dz., patron i witryk kościoła w K. toczy proces z radą m. Koźmina [pow. pyzdr.] i domaga się od niej 10 grz. powierzonych jej przed 20 lub więcej laty przez Stan. Ciświckiego z tytułu poręki za Jana Mączkę mieszcz. z Pyzdr; Mączka miał te pieniądze zapłacić jako karę za zabicie Jana Grudy jego dzieciom Szymonowi, Maciejowi i Pawłowi; Szymon nie chcąc czerpać korzyści z krwi swego ojca zapisał owe 10 grz. kościołowi w K. (AC 2 nr 1471).

1510 kościół par. pod wezwaniem NMP⁸Kościół w K. nosił potem wezwanie Wniebowzięcia NMP i Ś. Mikołaja i Ś. Mikołaja w K., dekanat Nowe Miasto; pr. patronatu należy do dziedziców; pleb. ma 2 ł. własne, otrzymuje dzies. z miasta; do par. należą: K., Zakrzewo, Kiączyn, Radoszkowo, Zawory, Konarskie, Brzostownia, Zaborowo i Chromiec (LBP 139-140); 1564 Chromiec i Zawory w par. X. płacą dzies. bpowi pozn. (IBP 310).

1619 wizytacja par. w K. [brak cz. tekstu dot. kościoła par.]: w kościele par.⁹Kościół znajdował się w miejscu dzisiejszego kościoła par. Według wizytacji z 1683 był murowany, ale poważnie zniszczony (multo ruinosa), dach był dziurawy (ŁOp. 2, 238-39). Nowy kościół wzniesiono w 1755. Zbudowany był na planie krzyża. Przebudowany został w latach 1948-50; wydłużono wówczas nawę ku wschodowi, a prezbiterium, w dawnym kościele znajdujące się na wyburzonej ścianie wschodniej, przeniesiono na ścianę zachodnią. Wtedy też dobudowano dzwonnicę. Dawna dzwonnica stała u wejścia na teren kościelny, przy ulicy. Drugi funkcjonujący obecnie w K. kościół, pod wezwaniem Ś. Antoniego, to dawna świątynia protestancka z końca XVIII w są 3 ołtarze murowane i 1 drewniany; wśród tych trzech [murowanych] jest podobno (asseritur) jeden położony po prawej stronie należący do bractwa ubogich; ma on dom dla altarysty i uposażenie: sumę główną 17 grz. zapisaną przez pobożną kobietę, kolektę od członków bractwa po 1 gr na każde Suche Dni, po miarze piwa i garncu (vas) pszenicy od każdego piwowara; altarysta ma odprawiać co tydzień 2 msze: jedną za zmarłych, drugą o Wniebowzięciu NMP za żyjących, a na każde Suche Dni mszę śpiewaną za członków bractwa; gdy nie ma altarysty obowiązki i uposażenie przypadają plebanowi; bractwo co roku wybiera swych starszych, którzy przedstawiają rachunki z wydatków i dochodów; na naprawy kościoła par. środki pochodzą z jałmużny, składek i opłat za pogrzeby, zwłaszcza za pogrzeby w kościele po 15 gr; zakrystia murowana, dzwonnica drewniana z 3 dzwonami, kostnica drewniana na cmentarzu; metryki prowadzone są od 1600; uposażenie kościoła par.: role obok drogi do Mchów, które jednak od dawna zostały odebrane plebanowi; dano mu w zamian inne role pod borem dziedziców, które są stopniowo przejmowane na folwarki przez dziedziców i mieszczan; pleb. ma 2 łąki, jedną za drogą do Mchów zw. w Kobelcu, drugą za drogą Radoszkowską; pleb. nie ma dziesięcin z K., obecny komendarz otrzymuje zboże z folw. w K. raczej jako jałmużnę niż dzies.; mieszczanie płacą meszne z 14 ł. i 3 kwart (AV 4, 90-91v).

Altarie: 1449 Jan i Piotr dziedzice w X. zapisują Maciejowi altaryście w K. 3 grz. czynszu na mł. w Kiączynie, 2 grz. czynszu na mł. Małoduch, 1 grz. czynszu na mł. Pir! [niezident.] (PG 3, 99v); 1467 Piotr pleb. w Dąbrowie [zapewne chodzi o Dąbrówkę k. Żerkowa, pow. pyzdr.] i altarysta w X. wraz z patronami swej altarii Piotrem i Stanisławem dziedzicami w X. kupuje z zastrz. pr. odkupu od Mik. Gorazdowskiego dz. w Żydowie czynsz 5 gr od sumy gł. 100 zł na Żydowie w pow. gnieźn. (PG 7, 250); 1474 Świętochna z Zaborowa wd. po Dziersławie Żytowieckim zapisuje 2 grz. czynszu od sumy głównej 33 grz. na 1/3 swego posagu w Zaborowie altarii w K., której altarystą jest Piotr (PG 9, 14-14v); 1510 altarie w kościele par. w K. [formularz nie wypełniony] (LBP 140).

Szkoła: 1447 Stanisław rektor szkoły w X. toczy proces z Andrzejem byłym wikarym w X. o to, że Andrzej uderzył w szkole ucznia, a wszyscy klerycy tej szkoły znajdują się pod wyłącznym zwierzchnictwem rektora i tylko on może ich karać za występki; naruszony został tym samym imm. kościelny, gdyż szkoła znajduje się przy cmentarzu¹⁰Dawny cmentarz znajdował się nieco na SE od kościoła, nad strugą (tak na planach z 1805 i 1848, → przyp. 3) (cimiterio annexa: AC 29 k. 152, 165v).

6. 1451 Mikołaj z X. prezentowany na pleb. we wsi Słup (ACC 33, 99v).

1475 Jan s. Wincentego z K. notariusz publiczny¹¹Natomiast Tomasza piszącego się z K., notariusza publicznego od 1427, później adwokata konsystorza gnieźn., wikariusza kat. gnieźn., archid. pułtuskiego, zm. przed 1474, wywieść trzeba z Książa małopolskiego (AAG, Acta Consistorii G II/1 k. 24v) (ACC 55, 78).

1510 Mikołaj z K. pleb. w Kąkolewie (AC 2 nr 1648).

1513-53 Wojciech z K. altarysta w kat. pozn., pleb. w Kórniku (Now. 1 s. 257, 331; Now. 2, 551; PG 15, 263; PG 16 k. 175v, 577); 1525 tenże altarysta w kościele Ś. Marii Magdaleny w Poznaniu (MS 4/2 nr 14103).

1515 Maciej z X. uczeń szkoły kat. pozn. (ACC 91, 117v).

1521 zm. ksiądz Wawrzyniec z X. mnich w Lubiniu (MPHn. 9/2, 33; MPH 5, 612, pod 1501).

Studenci z K. studiujący w Krakowie¹²Podajemy tylko tych studentów, którzy pisali się z K. w diec. pozn. Poza tym występują liczni piszący się tylko z K. Zapewne odnieść ich trzeba do Książa w woj. krakowskim: 1513 Marcin s. Jana, 1524 Grzegorz s. Wojciecha, 1551 Wawrzyniec s. Wojciecha (AS 2 s. 145, 224, 347).

A. 1507 pożar miasta → p. 3.

7. 1395 (WR 1 nr 187); SzPozn. 185-86.

8. W kościele par. zachowane dzwony z 1468 i 1509 (KZSz. V/25, 30).

Uwaga: Nie należy zapewne z K. łączyć rodziny mieszczan pozn. piszącej się Czansky, Czyansky, Cziansky: 1479 Marcina, 1484-86 Wawrzyńca z siostrą Jadwigą i zm. bratem Janem (AR nr 1311, 1419, 1448, 1462).