WĄBRZEŹNO

(1246 Wambrez, Vambresin, Fredeck, Fredecke, Vrideke, Fredek, Friedeck, 1454 Wambresznensis, 1466 Wambrzeszno alias Fredek, Wambrzezno, Frideck, Fredecensis) miasto powiatowe.

I grodzisko wyżynne, owalne, przy mieście nad jez.; II grodzisko na wzgórzu między jeziorami; III grodzisko „Góra zamkowa” nad błotem „Zgniłka” 7 km na SW od m. (Łęga 536; Ziel. 33).

1246 Zak. nadaje W. bpstwu chełm. (Pr U 1/1, nr 182); 1310 castrum (UC nr 166); 1414 miasto (Br. 161); 1570 teryt. bpstwa chełm., par. W. (ŹD 24; Bi. 60, 85).

1534 wznowiony i poszerzony przyw. bpa chełm. Jana Dantyszka dla m. nadający pr. chełm.; bp potwierdza posiadanie przez m. 40 ł. z poprzedniej lokacji i dodaje 20 ł. w opust. wsi Podwiesk za roczny czynsz 1/2 grz. pruskiej,1 korzec owsa, 2 kury i zwyczajowe robocizny z łanu; odstępuje miastu 56 morgów należących niegdyś do zamku, za opłatą 10 szk. od morgi, czynsz roczny od domu, w którym piwo warzą 5 gr, od pozostałych placów lub domów po 2 gr rocznie; m. otrzymało także browar, łaźnię i 5 placów z wszelkimi pożytkami; z ław rzeźniczych m. ma dawać 1/2 kamienia sadła, z ław piekarskich dochód w 1/2 bpstwu, w 1/2 miastu (UC nr 894).

1251 bp chełm. Heidenreich zakłada kolegiatę w W., uposażając ją 130 ł. (UC nr 29; Pr U 1/1, nr 250); 1438 wzmianka o posiadłości kośc. – plebanka (UC nr 565); kościół par. ŚŚ. Szymona i Judy Tadeusza, zbudowany przez bpa Ottona (1323-49). (Kat. zab. pow. wąbrz., 1967, 41-3).

1409 bp chełm. Arnold poleca zwołać zbrojnych z W. i każe im przejść do Brodnicy (UC nr 463); 1414 straty woj. w bydle i in. dobrach; uprowadzono i wymordowano cz. mieszkańców (Br. 161); 28 V 1454 m. składa hołd Kazimierzowi Jag. w Toruniu (UC nr 614); 1499 rada i ława potwierdzają akt kupna 7 ł. dla bpa we wsi Prusy (UC nr 743).

1534 ratusz, browar, łaźnia (UC nr 894).

1303-11 bp chełm. Herman zbudował zamek (UC nr 526); 1321 zamek bpi (UC nr 193); po 1454 spalenie zamku (SRP 5, 193); 1534 wzmianka o dużym uposażeniu posiadanym przez zamek (UC nr 894); 1536 burgr. zamkowy (UC nr 909).

1414 zniszczenie 2 wiatraków k. W. i 3 albo 4 łasztów zboża, spalenie budy i pieca do wypalania cegieł (Br. 161).

BK 2, s. 20-22; Chyczewski J., Prace konserwatorskie na terenie woj. pomorskiego 1937-8, „Zap.”, 14; Clasen K. H., Die mittelalterliche Kunst im Gebiete des Deutschordensstaates Preussen. Die Burgbauten, Königsberg 1927; Heym B., Geschichte des Kreises Briesen, Briesen 1902; Rzeczkowska-Sławińska M., Zamek w Wąbrzeźnie, „Rocznik Grudz.”, IV, 1965; Ruben, Die letzten Beste des ehemaligen Bischofsschlosses Friedeck (Briesen), „Altpr. Monatsschrift”, 1869; Stańczewski J., Zarys historii miasta Wąbrzeźna, Wąbrzeźno 1935.