MIĘDZYRZECZ*

1005 or. Mezerici (Thietm. 352-353), [1095-1102] wg relacji XII, XIV-XVI w. Meczirecze, Medzyrzecze, Miedzyrzecz, Medirecze, Medzyrzecz, Mazerice, Myedzirzecz (MPHn. 2, 78; MPHn. 8, 27; MPH 2, 311-312; MPH 3, 455; DA 3-4, 185-186), 1232 or. Mezerets, 1245 Meserecz (Wp. 1 nr 137, 248), 1246 wg relacji XIV-XV w. Medzirzecz, Myedzyrzecz (MPHn. 6 s. 9 nr 48; MPHn. 8, 90-91; DA 7-8, 60 – tu pod r. 1247), 1259 Meseriz, Mesereize, 1260 Mezeriz, 1261 Mazirecs (Wp. 1 nr 375, 376, 385, 387, 391), 1268 wg relacji XIV-XV w. Myedzyrzecze (MPHn. 8, 124), 1275 Mezirecz (Wp. 1 nr 458), 1303 Mezirec, 1309 Mezirzecz, 1312 Meseritz, 1316 Meseritcz, 1329 Mezericz, 1335 Medzirecz (Wp. 2 nr 862, 921, 958, 987, 1096, 1142), 1359 Mesericz, 1362 Meczirzecz, 1374 Medzerecz (Wp. 3 nr 1411, 1483, 1709), 1397 Medzericz (Wp. 3 nr 1975 – dok. w języku niem.), 1402 Medzrzecz (KP nr 986), [ok. 1402-08] Meszeritcz (Wrede nr 119 – dok. w języku niem.), 1412 Medzerzecz (ZSK nr 384), 1412 Mozericz!, 1413 Medzczirz (APP Cystersi-Bledzew D 7, dawniej Dok. og. duch. A 9), 1423 Medzyrecz (Wp. 8 nr 959), 1423 Medzyrzrecz, 1440 Miedzirzecz (Wp. 5 nr 369, 648), 1457 Myedzirecz (CP 29, 196v), 1462-65 Myedzyrzetcz, Myedzirzetc (Cyza s. 545. 547), 1465 Myedzyrecz (AE II 124v), 1474 Messeritz (SŹ 3, 175), 1481 Myedzyrzeczs (ACC 59, 90v), 1493 Myedzyrzecze (SLP 79 przyp. 1), 1251! [fals. z ok. 1500] Messertz (PU 1 nr 544; Wp. 1 nr 297), 1502 Myedzyrzech (SBP 344), ok. 1206! [fals. z ok. 1507] Medziricz (SLP nr 82 s. 79), 1517 Myedzyrzek (AE VI 27), 1944 Meseritz, miasto przy ujściu rz. Paklicy do Obry.

1. Przynależność administracyjna, miejski charakter M. 2A. Granice i położenie miasta. 2B. Topografia miasta [lokacyjnego] w murach. 2C. Fortyfikacje miejskie. 2D. Przedmieścia. 2E. Inne obiekty k. M. 2F. Drogi i cło międz. 3A. Mieszkańcy M. 3B. Rzemiosło i handel. 3C. Podatki i in. świadczenia mieszczan. 4A. Przywileje miejskie. 4B. Rada miejska. 4C. Wójtostwo. 5A. Kościół par. 5B. Altarie w kościele par. 5C. Kaplica miejska. 5D. Kaplica Ś. Jana Chrzc. na przedm. 5E. Kościół Narodzenia NMP na Winnicy. 5F. Kaplica Ś. Krzyża na rynku. 5G. Kościół Ś. Mikołaja na przedm. 5H. Kościół Ś. Ducha. 5I. Synagoga. 5J. Różni duchowni w M. 6A. Osoby pochodzące z M. 6B. Wydarzenia. 6C. Dokumenty wydane w M. 7. Kwerenda dodatkowa. 8. Pieczęć miejska M.

1. Przynależność polityczna M. → Międzyrzecz – gród i kasztelania, p. 3A.

[1095-1102] n. gród (castrum, urbs!) → Międzyrzecz – gród i kasztelania, p. 3A; 1248 Niemcy z M. [mieszczanie?] → p. 3Aa; 1259 n. miasto1O dacie lokacji miasta → przyp. 29 (civiuis), wójt, mieszczanie (cives) → p. 5C; [1269] rps XV w. miasto (urbs; MPHn. 6 s. 48 nr 109); 1269 wg relacji XV w., 1407 n. oppidum (DA 7-8. 163; A 121); 1382 okręg miejski M. (Wichbilde, Wygbilde zu M.; Wp. 3 nr 1801, 1806).

1322 M. dystrykt? → Międzyrzecz – dystrykt (Wp. 1 nr 338).

1329 n. siedziba starostwa niegrodowego (tenuty) → Międzyrzecz – starostwo (Wp. 2 nr 1709).

1485 n. pow. pozn. (MS 4 nr 1109, 1780, 10396; SLP nr 71 s. 69-70).

a. 1232 par. Święty Wojciech → p. 5C i przyp. 40; 1232 n. par. własna (pleban; Wp. 1 nr 137); 1423 n. dek. Międzyrzecz → Międzyrzecz – dekanat (LBP 33); 1526 oficjalat międz. → Międzyrzecz – oficjalat (ACC 101, 36v-37).

2A. Granice i położenie miasta: 1256 Przemysł [I] ks. wlkp. poświadcza sprzedaż przez rycerza Sulisława Henrykowi opatowi [kl. cyst.] w Gościchowie zw. Paradyż dziedziny Wyszanowo w okolicy M. (in districtu Mezerecensi; Wp. 1 nr 338); 1259 → p. 5C; 1269 Sulęcin między Lubuszem a M. (MPHn. 6 s. 48 nr 108; MPHn. 8, 122); 1309 Nowa Wieś k. M. (Wp. 2 nr 921); 1405 Kęszyca blisko (prope) M. (Ludat nr 85); [połowa XV w.] Paklica ma ujście k. miasta M. (DA 1, 82); 1476, 1481 wieś Święty Wojciech k. M. (ACC 59, 29v; AE II 456); ok. 1206! [fals. z ok. 1507] m. M. założono nad granicą ze Śląskiem, między rzekami Wartą i Elis2Być może, że rz. Warta została tu podana w znaczeniu: Obra dopływ Warty. Natomiast rz. Elis [czyli Flis?] może oznaczać drugą rzekę [czyli Paklicę], nad którą założono miasto M (SLP nr 109 s. 98; Raczyński Wspomnienia 1, 195-198 – tu rzeki Warta i Else); 1518 bór czyli las [k.M.] → p. 5Ab; 1571 bagna nad rz. Obrą k. miasta → p. 4A; 1577 bór k. M. → p. 4A.

2B. Topografia miasta [lokacyjnego] w murach.

2Ba) Cmentarz: 1414 cmentarz3Wzm. o cmentarzu w M. zdaje się wskazywać, że chodzi o cmentarz położony na terenie miasta, najpewniej przy kościele par w M. → p. 3Aa.

2Bb) Domy: 1462 szl. Stanisława niegdyś Nowowiejskiego [burgr. międz. 1449-50] → Międzyrzecz – łany pod miastem; 1468 Andrzeja Ptaka altarysty w M. → p. 5Bb; 1477 szl. Mikołaja i Samsona z Bobowicka oraz 1477-83 Jakuba mieszcz. z Krobi i jego ż. Katarzyny → Międzyrzecz – łany pod miastem; 1507 król Zygmunt potwierdza dok. z ok. 1206! [fals.] zezwalający m. in. na budowę domów w M. → p. 4A; 1510-1564/65 domy w M.: 1510 burm. Erazma Adama Ziemo (AC 2 nr 1647), 1511 szl. Piotra Kurskiego → p. 3Ac, 1517 szl. Mac. Gorzyckiego (ACC 92, 218), 1564/65 szl. Slancza → Międzyrzecz – łany pod miastem; 1563, 1564/65 domy żyd. → p. 3Ab; 1507, 1603-07 domy mieszczan → p. 5Ab.

2Bc) Karczma (karczmy?): 1414 wspomn. jako zm. Kreczmer [karczmarz?] → p. 3Aa; 1485 propinacja → p. 4A.

2Bd) Kościół par., kaplica Ś. Krzyża, ŚŚ. Wawrzyńca i Walentego oraz synagoga żyd. w M. → p. 5A, 5F, 5I.

2Be) Łaźnia miejska: 1485 łaźnia (balneum) miejska [może nad jedną z rzek?] → p. 4A.

2Bf) Młyn z foluszem w mieście przy Bramie Frankfurckiej [czyli Młyńskiej]: 1468 mł. międz. (AV 34, 365v); 1474 m. M. spalone oprócz m. in. młyna → Międzyrzecz – starostwo, p. 6; 1491 (1497?) mł. w M. → p. 5Bb; 1206! [fals. z ok. 1507] młyny w M. → p. 4A; 1508 mł. w mieście → p. 3C; 1546 mł. król. w M. (PG 88, 228); 1564/65 mł. pod zamkiem w mieście przy Bramie Frankfurckiej o 4 kołach korzecznych, piąte do słodów (walnik) i szóste do folusza (korzecznik; LWK 1, 166); 1580 pobór od folusza i młynów król. o 10 kołach [tj. prawdop. od młyna w M. oraz młynów Borowego i Kopermil z foluszem k. M.] → p. 3C.

1505-64 młynarze mł. miejskiego → p. 3Aa.

2Bg) Mosty miejskie: 1259 most miejski [zapewne Oberski, dziś Miejski] → p. 5C; 1585 mosty w M.4W mieście, oprócz wspomn. w haśle mostu miejskiego na rz. Obrze, były jeszcze 2 mosty na rz. Paklicy: most w zachodniej cz. miasta łączący miasto z przygródkiem oraz most w południowo-zachodniej cz. miasta, którego strzegła Brama Frankfurcka czyli Młyńska. W południowo-wschodniej cz. miasta był most przez fosę przy bramie Wysokiej czyli Poznańskiej. Por. Widawski tabl. 165. Mosty łączące przygródek z zamkiem (przez fosę) oraz przygródek z folw. zamkowym (po drugiej stronie Obry) zaliczane są do umocnień zamkowych, → Międzyrzecz – starostwo, p. 2 → p. 2Cc.

2Bh) Rynek: 1485 budy [kramarskie] (casae alias budae) na rynku, waga → p. 4A; 1481 n. kaplica Ś. Krzyża, ŚŚ. Wawrzyńca i Walentego na środku rynku → p. 5F; 1581 31 I król Stefan zezwala na zbudowanie w M. ratusza z cegły w miejsce drewnianego, wspomn. postrzygalnia sukna (officina pannitonsoria) oraz budy [kramarskie] (gazae seu budki) k. ratusza (Becker 283-284; SLP nr 127 s. 108, s. 370-371 i przyp. 24, 26).

2Bi) Ulica Wysoka: 1574 21 IX spłonęła cała ul. Wysoka w M. [w centrum M., między ul. Zamkową a Bramą Poznańską czyli Wysoką] (Zachert 98; SLP 373).

2C. Fortyfikacje miejskie5Miasto i zamek tworzyły odrębne obwody fortyfikacyjne. O umocnieniach zamku → Międzyrzecz – starostwo, p. 2.

2Ca) Bramy6Oprócz wspomn. w haśle bram Frankfurckiej (czyli Młyńskiej) oraz Wysokiej (czyli Poznańskiej) w północno-wschodniej cz. miasta była jeszcze Brama Oberska zw. też Wodną lub Mostową (tą ostatnią nazwą Widawski 300, określa Bramę Oberską, ale Nalepa 239 nazywa tak Bramę Frankfurcką). W lustracji z XVII w. Brama Oberska nazwana została Bramą Skwierzyńską (LWK 1628/32 1, 10). Strzegła mostu przez Obrę i wejścia do miasta drogą ze Skwierzyny. W literaturze wymienia się też Bramę Paklicką: jest to inna nazwa wspomn. w haśle Bramy Frankfurckiej lub też nazwa bramy strzegącej wejścia na przygródek z miasta (przez most na rz. Paklicy) i zaliczanej do fortyfikacji zamkowych. Jedynie o Bramie Wysokiej czyli Poznańskiej wiemy, że włączona była w obwód murów miasta. Na planie M. z 1780 (→ przyp. 7) dwie pozostałe bramy (Frankfurcka i Oberska) nie są objęte murami. Nie wiemy, czy średniowieczne miasto otaczał pełny pierścień murów (→ przyp. 9). W murach miejskich, oprócz bram, były też furty umożliwiające dostęp do rz. Paklicy i leżących nad nią łąk oraz ogrodów (Nalepa 22; Widawski 301): 1512 niedaleko mł. miejskiego jest brama [Frankfurcka czyli Młyńska, w południowo-zachodniej cz. miasta, strzegła wejścia do miasta drogą z Frankfurtu przez most na rz. Paklicy] (Regestr 47 v-48); 1536 kościół Ś. Mikołaja na przedm. za bramą [Wysoką czyli Poznańską7Wg planu M. z 1780 Brama Wysoka mieściła się w prostokątnej, przejazdowej wieży bramnej, ustawionej dłuższą osią prostopadle do linii murów i wysuniętej przed tą linię na zewnątrz (Widawski 301 i tabl. 165). Wspomn. plan M. (Szulc i Harnisz, Mapa wymierzenia miasta i przedmieścia Międzyrzecza, r. 1780) jest jednym z najważniejszych przekazów kartograficznych dot. M. Przechowywany w zbiorach Muzeum Międzyrzeckiego, był wielokrotnie reprodukowany, m. in. Becker plan 2; Ziemia Lubuska. Poznań 1950. s. 518-519; KurnNal. tabl. 1, w południowo-wschodnim obwodzie murów miasta, strzegła drogi do Poznania] → p. 5G; 1545 ogród zw. młyńskim przed bramą miasta [Frankfurcką] → p. 4C; 1564/65 Brama Frankfurcka w mieście przy młynie pod zamkiem (LWK 1, 166).

2Cb) Fosa miejska [nawodniona]8Fosa, poprowadzona od Obry do Paklicy, chroniła miasto od wschodu i południa, a wraz z tymi rzekami zamykała pełny krąg wodny wokół miasta. Powstała w trakcie budowy umocnień drewniano-ziemnych w XIII w. (→ Międzyrzecz – gród i kasztelania, p. 8). Zaznaczana była jeszcze na planach M. z XVIII i XIX w., ale w ciągu w. XIX została zasypana. Obecnie jedynie od wschodu zachowały się jej ślady (Widawski 302 i tabl. 165). : 1269 zanim m. M. otoczono fosami (fossae), margrabia brand. rozpoczął jego oblężenie → Międzyrzecz – gród i kasztelania, p. 3A; 1585 groble [czyli i fosa miejska?] → niżej.

2Cc) Mury obronne9Mury obronne miasta nie zachowały się. Ulegały poważnym zniszczeniom w ciągu XVIII w., a rozbiórka ich resztek nastąpiła w w. XIX. Czas budowy nie jest znany. Większość badaczy uważa, że mury M. zbudowano najwcześniej pod koniec XIV (po 1370) lub dopiero w XV w., prawdop. w miejscu poprzednich umocnień drewniano-ziemnych i najpewniej był to mur z cegły (por. KurnNal. 22; Nalepa s. 22, 147 i przyp. 239; Widawski 299; ogólnie o późnym średniowieczu pisze Kohte 115). Nie wiadomo, czy miasto otrzymało pełny pierścień murów: Keyser 592 pisze o murze tylko od wschodu i południowego wschodu; Kohte 115 uważa, że nie był obwarowany bok od Paklicy (południowo-zachodni); Nalepa 239 nie wyklucza, że M. mógł być otoczony murami i od strony zachodniej; Widawski 299 twierdzi, że M. był tylko częściowo obwarowany i miasto pozostało bez murów od strony zachodniej i północno-zachodniej. Te odcinki chronił ufortyfikowany zamek oraz wody Obry i Paklicy. W odtwarzaniu przebiegu murów M. przydatny jest plan miasta z 1780 (→ przyp. 7), na którym zaznaczono mury ciągnące się nieprzerwanie od południa i od wschodu oraz krótki ich odcinek w północnej cz. miasta, od strony Obry (Widawski tabl. 165). W pierwotnych obwarowaniach M. nie było baszt. Nie ma ich na historycznych planach M. Baszta widoczna na planie z 1780 (w południowo-wschodnim narożniku murów) ma charakter bastei i powstała, być może, po 1520 (Widawski 299): 1513 zapowiedź naprawy murów miasta → p. 3C; 1520 12 X mury miasta częściowo zniszczone10Dnia 3 XII 1520 miasto otrzymało od króla Zygmunta zwolnienie od opłat publicznych za względu na zniszczenia wojenne (→ p. 4A). Może (podobnie jak w 1513) miasto uzyskało je w zamian za naprawę murów miasta? → p. 6Ba; 1585 14 II król Stefan zezwala miastu M. na pobieranie dodatkowego cła (po półgroszu od konia) z przeznaczeniem na poprawę [stanu] mostów, grobli, dróg i murów (MK 133, 81v-82v; por. LWK 1628/32 1, 6).

2D. Przedmieścia M.

2Da) Ogólne wzmianki: 1449 (MK 73, 155-156v); 1490 → p. 4A.

2Db) Przedm. [Poznańskie11Przedm., rozciągające się zasadniczo za Bramą Wysoką czyli Poznańską (wzdłuż drogi do Poznania), dopiero od w. XIX nazywane było Przedm. Poznańskim. Z tego czasu pochodzi też nazwa przylegającego do niego od południa Przedm. Brójeckiego (Nalepa 37-38). Wymieniony w haśle folw. starosty międz., jak i plac, folw. nad rz. Paklicą oraz 4 ł. położone były na przedm. k. folw. wójta międz. Najpewniej chodzi o przedm. na E od miasta. Na planie M. z 1780, zaznaczono w tym miejscu „Folwark Wójtowski”, na E od miasta, za Bramą Wysoką czyli Poznańską]: 1449 folw. starosty międz. → Międzyrzecz – łany pod miastem.

1449-1534 plac (area) i folw. wójta międz.12Do wójta należał też 1 ł., o którym wzmiankuje jednak dopiero źródło z XVII w.: w 1638 król Władysław zezwala miastu na wykupienie od obecnych posiadaczy i przyłączenie do miasta ł. wójtowskiego oraz placu, od dawna do niego należącego (VL 3, 453) na przedm. → Międzyrzecz – łany pod miastem.

1449-1564/65 4 ł., plac i folw. (k. placu i folw. wójta) → Międzyrzecz – łany pod miastem.

1501 n. kościół Ś. Mikołaja na [tymże] przedm. za bramą [Wysoką czyli Poznańską] → p. 5G.

1603-07 kościół Ś. Ducha [na tymże? przedm.] → p. 5H.

2Dc) 1465 n. kaplica Ś. Jana Chrzc. na przedm. [na Winnicy?, → Międzyrzecz - starostwo, przyp. 7] za [murami] miasta w kierunku Bledzewa [tj. na prawym brzegu rz. Obry i być może identyczna z kaplicą miejską wspomn. w 1259, → p. 5C] → 5D.

2E. Inne obiekty k. M.

2Ea) Młyny (na stawach na rz. Paklicy) Kopermil z foluszem i Borowy z piłą13Młyny Kopermil i Borowy mają hasła w naszym Słowniku. Tu zamieszczamy przede wszystkim informacje uzyskane z dodatkowej kwerendy do hasła M: 1206! [fals. z ok. 1507] młyny w M. → p. 4A; 1508-09 mł. o 2 kołach (w 1509 nazwany mł. w Kuntat14Sądzimy, że mł. Kuntat (wymieniony tylko raz w znanych źródłach) jest identyczny z mł. → Kopermil. W lustracjach z XVII w. mł. Kopermil nazywany jest mł. Kopernik (LWK 1628/32 1, 15; LWK 1659/65 1, 22), a na mapie Księstwa Poznańskiego z 1919 – Koperny Młyn (LWK 1564/65 1, 166 przyp. 114). Wg KurnNal. 178 przyp. 224 wybudowanie pierwszych młynów nad rz. Paklicą należy z pewnością odnieść do pierwszej połowy XIII, a może nawet do XII w. Por. też S. Trawkowski, Młyny wodne w Polsce w XII wieku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 7, 1959, z. 1, s. 26 n), folusz o 2 kołach i mł. → Borowy o 2 kołach → p. 3C; 1547 mł. król. zw. → Borowy k. miasta M. na rz. Paklicy i stawie górnym [Borowy Staw] (MS 4 nr 22874); 1563 pobór od 2 młynów [Borowego i Kopermil] o 1 kole (ASK I 5, 217); 1564/65 na rz. Paklicy pod zamkiem międz. są młyny: mł. o 2 kołach zw. Kopermil z foluszem o 1 kole (folusz ten zbudowali sukiennicy międz.) oraz mł. zw. Stary Borowy o 2 kołach korzecznych, przy tym młynie jest piła do rżnięcia tarcicy na potrzeby zamku (LWK 1 s. 15, 166-167); 1565 mł. Borowy (PG 109, 680-681); 1580 młyny król., piła → p. 3C.

2Eb) Ogród: 1512 ogród przy bramie [Frankfurckiej] niedaleko młyna miejskiego (Regestr 47v-48); 1545 [wspomn.] ogród zw. młyńskim przed bramą miasta [Frankfurcką] → p. 4C.

2Ec) Role miejskie: 1507 król Zygmunt potwierdza dok. z ok. 1206! [fals.], w którym ks. Mestwin nadał miastu 190 łanów → p. 4A; 1509 → p. 3C; 1513 14 III król Zygmunt na skargę burm. i rajców M., iż niektórzy ludzie, poddani król., którzy mieszkając w [okolicznych] wsiach uprawiają role miejskie15Dok. ten wyraźnie wymienia role miejskie, a więc decyzja król. chyba nie dot. folwarków szlach, a zaniedbują świadczenia miejskie postanawia, aby sprzedali te role mieszkańcom miasta, pod karą utraty ról na rzecz stołu król., chyba że przeniosą się do miasta i tam mieszkając będą ponosić ciężary miejskie, tak jak inni mieszczanie (SLP nr 85 s. 81); 1520 → p. 4A; 1531 dobra [role?] miejskie → p. 3C; 1564/65 role miejskie → Międzyrzecz – starostwo, p. 3C; 1577 folw. mieszcz. k. boru [w pobliżu] M. → p. 4A; 1580 → p. 3C; 1603-07 → p. 5Ab.

2Ed) Zamek, przygródek, stawy i sadzawki k. M., winnica, folw. zamkowy, mały młyn i 2 ogrody pod zamkiem → Międzyrzecz – starostwo, p. 2, 3B.

2F. Drogi i cło międz.

2Fa) Drogi: 1005 droga z M. do Poznania (Thietm. 352-353); 1259 droga do miasta [z Bledzewa?] → p. 5C; 1312 droga z M. do Skwierzyny (Wp. 2 nr 958); 1312, 1315 droga z Bledzewa do M. (Wp. 2 nr 953; APP Bledz. D 25, dawniej A 11); 1405 droga z Pynnow16O identyfikacji Pynnow z Pniewami lub raczej z zaginioną osadą? Pynnowe k. Bledzewa i Skwierzyny → Glinice, przyp. 2 do M. (Ludat nr 84); 1473 droga wielka z Poznania do M. (PZ 19, 165; CP 381 nr 63); 1251! [fals. z ok. 1500] gran. Wlkp. z [Nową] Marchią biegnie wzdłuż drogi z M. do Rzepina (PU 1 nr 544; Wp. 1 nr 297); 1512 droga z Rzepina do M. (SRP 5, 323); 1512 droga z M. do Frankfurtu (PG 109, 195-198); 1514 droga z M. do [Nowej] Marchii (CIP 3 nr 158); 1519 droga z Poznania do M. (CIP 3 nr 217); 1555 w ugodzie gran. między Miłostowem a Gralewem wspomn. droga międz. (PG 100, 69); 1571 drogi z M. do Skwierzyny i z M. do Kalska (SLP nr 119 s. 106); 1585 → p. 2Cc.

2Fb) Cło międz.: 1477 Andrzej z Opalenicy pleb. międz. w imieniu Andrzeja z Szamotuł kaszt. międz. wybiera cło międz. [zapewne jako dzierżawca] (AR 2 nr 1284).

1513 król Zygmunt określa drogi handlowe w Wlkp. oraz wylicza komory (camerae) i strażnice (custodiae) celne, m. in. strażnicę celną w M. (CIP 3 nr 130).

1518-25 poborcy cła w M.: 1518-19 król Zygmunt kwituje Piotra Ocieskiego [z Ocieszyna k. Obornik] poborcę ceł (teloneator) [w Wlkp.] z ceł: 1518 międz., bab. i kiebłowskiego za l. 1513-18 (MS 4 nr 11776), 1519 z ceł bab., międz., zbąsz. i kiebłowskiego za r. 1518/19 (MS 4 nr 12287, 12288, 12289); 1519 [wspomn.] Piotr Ocieski poborca cła międz. (MS 4 nr 3068); 1519 król Zygmunt wyznacza [wspomn.] Piotra Ocieskiego zarządcą komór celnych, m. in. w M. (MS 4 nr 12351); 1520 król Zygmunt kwituje poborcę cła pozn. Jana Gromackiego [zapewne z Gromadna w pow. kcyn.] z cła pozn. oraz z sum zebranych od poborców cła międz. i kal. za r. 1519 (MS 4 nr 12507); 1521-25 król kwituje Piotra Opalińskiego [kaszt. międz. 1528-29] m. in. z cła międz.: 1521 za 1. 1519-21 (MS 4 nr 12959), 1525 za 1. 1521-24 (MS 4 nr 14117); 1524 król Zygmunt wymienia komory celne na gran. Wlkp. i Saksonii: M., Skwierzyna, Sieraków, Wronki, Wałcz, Wieleń i Nakło; strzeże ich i pobiera cło Andrzej Jankowski [z → Jankowie k. Buku] alias Jaktorowski [z Jaktorowa w pow. kcyn., zaufany Łukasza z Górki star. międz. 1509-22] (CIP 4/1 nr 20; CMP nr 151).

1564/65 pobór cła w M.: od konia po 1 gr, od wołu po 12 den., od bydła i od wieprzy po szelągu, co daje rocznie 150 zł, ale tego roku cło wyniosło 115 zł 5 gr (LWK 1, 162); 1580 → p. 3C; 1582 komora celna w M. → p. 3Ba; 1585 → p. 2Cc.

1485 przywilej król. dot. mostowego → p. 4A.

3. Własn. król.

3A. Mieszkańcy M.

3Aa) Mieszczanie [zestawienie nie wymienia urzędników miejskich, informacje o nich zawarte są w p. 4B i 4C]: 1248 Boguchwał bp pozn. zwalnia Niemców z M. [mieszczanie?] od [płacenia] dzies. na 2 lata, tj. w roku bieżącym i w następnym17Najpewniej słusznie Nalepa 237 wiąże obecność Niemców w M. z życiem miejskim (rzemiosło, handel). Nie są znane powody zwolnienia ich od dzies. (związek z lokacją miasta? → przyp. 29, klęskami żywiołowymi?, zniszczeniami wojennymi?) (MPHn. 6 s. 25 nr 22); 1259 mieszczanie M. → p. 5C; 1359 Gizo i Herman cieśle → p. 4B; 1402 Nitart (Nitertet, Nytarth) mieszcz. z M. [tenże z → Gorzycy 1403-20] w sporze z Mroczkiem Iwieńskim o 80 grz. szer. gr (KP nr 956, 986); 1412 Jan Streytel (Streythel) mieszcz. (providus) z M. toczy procesy: ze szl. Janem Bieniewskim [z Bieniewa w pow. kal., obecnie Biniew], z Januszem Tarchałą z M. [może brat Piotra Tarchały star. międz.?] (ZSK nr 383, 384); 1413 mieszczanie międz. w sporze ze starostą międz. → Międzyrzecz – starostwo, p. 3 Aa; 1414 burm. i rajcy międz. wydają wyrok polubowny w sporze między opatem kl. [cyst.] w Paradyżu a rodziną zm. Kreczmera [Kretschmer = karczmarz, zawód?, nazwisko?]: Katarzyną wd. po nim, Katarzyną siostrą zmarłego oraz jego braćmi Hanuszem i Szymonem; ludzie klasztoru parad, utopili Kreczmera i opat ma na własny koszt pochować go na cmentarzu w M. w obecności 20 osób oraz dać Katarzynie wd. po nim i jego braciom po 1 wiard. strawnego, a wszystkim krewnym zmarłego opat ma wypłacić łącznie 18 grz. (Wp. 5 nr 246; BJ 80574 IV, 146 reg. – tu informacja, że druga Katarzyna była siostrą zabitego); [1415?] w liście lub w koncepcie listu urzędnika [wójta? Nowej] Marchii do wielkiego mistrza krzyżackiego wspomniano sprawę pokoju Polaków z M. z mieszkańcami Landsbergu [obecnie Gorzów Wlkp., spór mieszczan?] (Neumark nr 373); 1418 Kamieński (Kamensky) mieszcz. z M. wraz z in. sędziami polubownymi dokonuje rozgraniczenia dóbr kl. w Bledzewie z Gorzycą (Wp. 5 nr 288); 1424 śwd. Piotrasz mieszcz. międz., brat Jaksy z M. [burgr. w M. 1420?, 1423, 1424?] (WR 1 nr 1165); 1437 Wawrzyniec (Lorenty) Meissner z ż. Małgorzatą mieszczanie międz. sprzedają części wójtostwa w m. Libenau (Lobnaw) [k. Staropola, obecnie Lubrza] (Wp. 5 nr 597).

1443-47 opatrzny Nikel Szolcz (Solcz) mieszcz. z M.: 1443 tenże w sporze ze szl. Stan. Wygłoszem [z → Księginek] (KoścZ 12, 367); 1447 tenże poręcza za kmiecia Mac. Barstrama s. zm. Fabiana z Bukowca (KBR nr 129).

1449 Hanusz Groński mieszcz. (providus) → Międzyrzecz – łany pod miastem; 1471 Mac. Czech (Bohemus) z M. (laicus; AC 2 nr 1344); 1494 Stefan Wojnar rzeźnik, Grzegorz Kacznar kramarz, starsi bractwa ubogich → p. 5Bb; 1503 Anna Miksina (Mixina) wd. po Michale Miksie [mieszcz.] z M. zawiera ugodę ze swymi krewnymi Apolonią i Małg. Myszynką (Mysszynka) z M., którym ma dać 16 grz. w 3 ratach (AR nr 1949); 1505-10 Urban Szolcz (Scholcz) mieszcz. z M. [krewny? Nikla, → wyżej: l. 1443-47] (AC 2 nr 1647): 1505 tenże → p. 5Bb; 1505-10 Piotr Mysnarek (Myschnar) mieszcz. międz. (AC 2 nr 1647): 1505 tenże → niżej.

1505-12 Marcin Hungar alias Węgrzyn młynarz mł. w M., mieszcz. międz.: 1505 tenże i Piotr Mysnarek mieszczanie z M., starsi bractwa ubogich → p. 5Bb; 1512 temuż król Zygmunt wystawia nowy przywilej (w miejsce spalonego) na młyn pod zamkiem w M. k. drogi do Frankfurtu (na stawie z 2 jazami na rz. Paklicy) i zapisuje mu 200 grz. na tym młynie (MS 4 nr 10324; PG 109, 196-198).

1507 mieszczanie międz. w sporze z pleb. z M. → p. 5Ab; 1510 uczc. Dorota Marciszewa wd. po Marcinie mieszcz. w M. → p. 5Ba; 1510 Szymon Kordzik (Cordzyk), Piotr Mon, Jerzy Hilka [mieszczanie z M.] (AC 2 nr 1647).

1512-64 Tomasz Swiniarski młynarz miejski w M.: 1512 temuż król Zygmunt zapisuje 200 grz. na trzeciej miarze wszelkiego ziarna, na trzecim pieniądzu z młyna w M., folusza i ze stęp oraz na ogrodzie przy bramie [Frankfurckiej] niedaleko młyna; 1564 [tenże?] Tomasz Swiniarski zeznaje, że zawsze był w spokojnym posiadaniu tych pożytków (Regestr 47v-48); 1564/65 tenże przedstawia lustratorom starostwa międz. dok. króla Zygmunta Augusta z 1563, który zezwolił temuż Swiniarskiemu na wykupienie młyna [w M.] od Wawrz. Brzoski (Regestr 48; por. PG 109, 196-198).

1514 i 1519 wspoinn. jako zm. Jan mieszcz. międz., wd. po nim szl. Anna Gorzycka obecnie ż. Błażeja mieszcz. ze Zbąszynia (PG 15, 19v; PG 70, 162); 1518 Jerzy mieszcz. międz. → p. 4C.

1523-24 uczc. Agnieszka młynarka międz. wd. po Janie Karwacie, obecnie ż. szl. Andrzeja Staruchowskiego: 1523 tejże król Zygmunt zezwala zrezygnować mężowi szl. Andrzejowi Starochowskiemu [alias Staruchowski] 1/3 ćw. (mensura) [ziarna] z młyna (MS 4 nr 13529); 1524 taż za zgodą króla sprzedaje wspomn. mężowi Andrzejowi burgr. międz. młyn pod zamkiem w M. za 200 grz., a mąż zapisuje tejże Agnieszce po 50 grz. posagu i wiana na 1/2 tego młyna (PG 16, 40v).

1526 Szymon Budny mieszcz. międz. [burm. M. 1516] (MS 4 nr 5032): 1528 król Zygmunt rozsądza spór między mieszczanami z M. a karczmarzami ze wsi Wysoka i → Kaława (Regestr 49v-50: LWK 1, 176-177); 1545 Małgorzata wd. po Pawle Burneydster mieszcz. → p. 4C.

3Ab) Żydzi w M.18Przypuszcza się, że Żydzi osiedlili się w M. na stałe w XIV w. (A. Heppner, J. Herzberg, Aus Vergangenheit und Gegenwart der Juden in Posener Landen, B. m. 1904, s. 622). Na planie M. z 1780 dzielnica żyd. (wraz z synagogą) zaznaczona jest w północno-wschodniej cz. miasta, między ul. Wysoką i Żydowską. Przylegała do murów miejskich: [1507] Żydzi z M. płacą 22 zł podatku [koronacyjnego?]19Wykaz należności żyd. zamieszczony jest na przedostatniej karcie księgi rachunków król. (prowadzonej od 2 II 1507 do 1515) i nie jest datowany. Wg M. Horna, Najstarszy rejestr osiedli żydowskich w Polsce z 1507 r., „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego w Polsce” 3/9, 1974. s. 11-15, wykaz jest rejestrem podatku koronacyjnego, pobranego od Żydów w 1507. Podatek ten w XVII w. uległ zapomnieniu (LWK 1628/29 1, 10: Pieniądze koronacyjne. – Pieniędzy takowych nie oddawali nigdy z miasta Międzyrzecza, ani wiedzą, co to za pieniądze). Wspomn. wykaz z 1507 wylicza 54 skupiska żyd. w Wlkp., Małopolsce, Mazowszu i na Rusi Czerwonej. Zwraca uwagę wysoka pozycja M. Wyższy podatek płaciły jedynie: Kraków wraz z Tarnowem (300 grz.), Lwów (300), Poznań (200), Lublin wraz z Kazimierzem (75). Gniezno (50), Busko [na Rusi Czerwonej] (40), Inowrocław (35), Kalisz (35), Brześć Kuj. (25), Szczebrzeszyn (25) i Sandomierz (24) (AGAD, Rachunki królewskie 31, 131v); 1519 24 I król Zygmunt nakazuje przedstawicielom [starszyzny żyd.] z 11 wymienionych miast wlkp. (z wyjątkiem Poznania) zebrać się we Włocławku celem ustalenia wymiaru podatku żyd., jest wśród nich Izaak z M.; pięciu in. wymienionych Żydów ma podatek ten zebrać (CIP 3 nr 208; MS 4 nr 12019): 1520 12 X → p. 6Ba; 1520 3 XII król Zygmunt zgadza się na usunięcie Żydów z M. → p. 4A; 1532 Joachim I margr. brand. nadaje przywilej Żydom ze Skwierzyny i M., którym zezwala odwiedzać jarmarki w Marchii (S. Zajchowska, Skwierzyna, w: Studia nad początkami i rozplanowaniem miast nad środkową Odrą i dolną Wartą (województwo zielonogórskie), t. 1, Zielona Góra 1967, s. 299); 1546 mandat króla Zygmunta skierowany do Wawrz. Myszkowskiego starosty międz. dot. skarg mieszczan międz. na Żydów z M., którzy uzurpują sobie (wbrew zwyczajom miasta) pr. wolnego handlu i sprzedają mieszczanom sól, jarzyny i owoce (PG 88, 228); 1563 9 III król Zygmunt August wystawia Żydom międz. nowy przywilej w miejsce spalonego, w którym zezwala Żydom (od dawna mieszkającym w mieście, płacącym podatki i mającym tu domy, które po pożarze na własny koszt odbudowali) na kupowanie w mieście M. i w okolicznych wsiach żywności na własne potrzeby (Regestr 46v-47); 1564/65 świadczenia Żydów z M. dla zamku [tj. starostwa] w M.: od żyd. domów, których jest 18, płacą 18 zł (z każdego domu po 30 gr) oraz 28 zł 24 gr za 2 funty pieprzu od domu (funt pieprzu po 24 gr); wszyscy Żydzi dają po kamieniu oliwy (funt po 6 gr) – łącznie 4 zł 24 gr oraz po 1/2 funta szafranu frankfurckiej miary – łącznie 4 zł; Żydzi komornicy płacą po 15 gr – łącznie 2 zł 15 gr oraz po funcie pieprzu – łącznie 4 zł (LWK 1, 162); 1564/65 w M. jest 18 domów żydowskich, szkolnik i synagoga20Dookoła synagogi gminnej powstawał zwykle zespół bożniczy, do którego nal. niezbędne dla potrzeb gminy: szkoła talmudyczna, łaźnia rytualna, rzeźnia, jatki koszerne, piekarnia mac i niekiedy bożnice fundacji prywatnej. Por. M. i K. Piechotkowie, Dzielnice żydowskie w strukturze przestrzennej miast polskich, w: Żydzi w dawnej Rzeczypospolitej. Materiały z konferencji „Autonomia Żydów w Rzeczypospolitej szlacheckiej...” 22-26 IX 1986, Wrocław 1991, s. 309; płacą rocznie do skarbu król. 26 zł, a czasem dąją 30 zł (LWK 2, 271): 1578 od Żydów w M. pobrano 60 zł pogłównego (Rybarski 1, 225).

3Ac) Inni mieszkańcy M. i przedm. 1408 śwd. Teodoryk z M. [zapewne Teodoryk Iwieński m. in. z Iwna i → Międzychodu, bratanek zm. Domarata z Iwna i Pierzchna star. międz.] (WR 1 nr 657).

1412 stren. Janusz Tarchała z M. [brat? Piotra Tarchały star. międz.] → p. 3Aa.

1430-32 Andrzej z M.: 1430 Andrzej21→ przyp. 36 (....s [słowo nieczytelne]) z M. występuje w sądzie w imieniu Piotra Bnińskiego kaszt. gnieźn., Jana chorążego pozn. i Jana z Bnina (KoścZ 9, 282v; por. przyp. 36): 1432 szl. Andrzej z M. uwalnia Tomka z Gądek od swych roszczeń na sumę 25 grz. (PZ 12, 26v).

1449-62 szl. Stanisław z Nowej Wsi [niezident.], właśc. domu w M. oraz 4 ł., placu i folw. pod miastem → Międzyrzecz – łany pod miastem.

1449, 1462-67 szl. Skrzydłowscy: 1449 śwd. [S]krzydłowski (Krzidlowski) z przedm. [M.] (MK 73, 155-156v); 1462-67 Jani 1467 Michał Skrzydłowscy właściciele 4 ł. i placu pod miastem → Międzyrzecz – łany pod miastem.

1455, 1483-1526 szl. Gorzyccy [z Gorzycy k. M.], właściciele 4 ł., placu i folw. pod miastem oraz domu w M.: 1455, 1483-1526 ciż → Międzyrzecz – łany pod miastem; 1525 Piotr Gorzycki s. Jana kupuje z zastrz. pr. wykupu od Jana Sarbskiego m. in. plac k. placu wójta międz. za 200 kóp [gr] (PG 16, 88v).

1462-67, 1531 szl. Berkolczowie sołtysi w → Kęszycy, właściciele 4 ł. i placu pod miastem → Międzyrzecz – łany pod miastem.

1477-83 Jakub mieszcz. z Krobi, właśc. 4 ł., folw. (folwarków?) i placu pod miastem oraz domu w M. → Międzyrzecz – łany pod miastem.

1484 szl. Kasper Hungier [Głodny] właśc. 2 ł. [folw.?] pod miastem → p. 5F.

1507 Piotr dzwonnik z M. → p. 5Aa.

1509 służba Mik. Kamieńskiego z M. wypasła zboże swymi końmi [kmieciom] z Junikowa [k. Poznania] i zabrała liczne gęsi oraz kury (CP 111, 32).

1511 szl. Piotr [Pielgrzym] Kurski [może s. Mik. Kurskiego burgr. międz.?] zwolniony przez króla Zygmunta od wszystkich podatków ze swego domu zbudowanego w mieście M. [1510-13 tenże dz. w → Łężcach] (MS 4 nr 1071).

1523-34 szl. Andrzej Staruchowski alias Starochowski [burgr. w M. 1524]: 1523 tenże maż Agnieszki młynarki w M. → p. 3Aa; 1526, 1534 tenże właśc. 4 ł., placu i folw. pod miastem → Międzyrzecz – łany pod miastem.

1524 Łukasz z Górki właśc. 4 ł. pod miastem → Międzyrzecz – łany pod miastem.

1524-25 szl. Jan Sarbski właśc. placu i 4 ł.: 1524 tenże → Międzyrzecz – łany pod miastem; 1525 tenże → wyżej: Gorzyccy.

1526-31 szl. Jan Wargowski właśc. 4 ł. pod miastem; 1534 szl. Mac. Wolski [ojciec? Jana Wolskiego podstarosty międz. 1564/65] właśc. 4 ł. pod miastem; 1564/65-1580 szl. Andrzej Krzycki [podstarości międz. 1552-1564/65] właśc. 4 ł. pod miastem i 2 ł. [tych samych?, czy łanów folw.?]; 1564/65 szl. Slancz22Wg wydawców: z rodziny Złoszcz, Złosz, Złop znanej na Pomorzu Wschodnim (LWK 1564/65 1, 163 przyp. 109) właśc. 4 ł. i folw. pod miastem oraz domu w M. i 1580 [tenże?] Krzysztof Szliącz właśc. 1 ł. → Międzyrzecz – łany pod miastem.

3B. Rzemiosło i handel.

3Ba) Różne zawody: balwierz: 1510 (AC 2 nr 1647), 1580 → p. 3C; bednarze: 1580 → p. 3C; cieśle: 1359 Gizo i Herman → p. 4B; farbierz (tinctor): 1580 → p. 3C; [karczmarz?]: 1414 → p. 3Aa; kołodziej, kowale: 1580 → p. 3C; kramarz: 1494 Grzegorz Kacznar → p. 5Bb; krawcy, kuśnierze: 1557 24 VIII statut cechu kuśnierzy (Warschauer 147), 1580 → p. 3C; młynarze: 1505-12 Marcin Węgrzyn, 1512-64 Tomasz Swiniarski, 1523-24 Agnieszka młynarka, 1563 Wawrz. Brzoska → p. 3Aa; piekarze, pilarz (rotarius), powroźnicy: 1580 → p. 3C; rzeźnicy: 1494 Stefan Wojnar → p. 5Bb, 1520 → p. 4A, 1580 → p. 3C; stolarz: 1580 → p. 3C; sukiennicy: 1485 → p. 4A, 1507 król Zygmunt potwierdza dok. z ok. 1206! [fals.] w którym mowa jest m. in. o suknie wyrabianym w M. → p. 4A, 1513 8 II przywilej król. dla sukienników z M. → p. 3Bb, 1557 bractwo czeladników sukienników (SLP 369), 1564/65 sukiennicy z M. zbudowali folusz przy mł. zw. Kopermil (LWK 1, 166-167), 1577 król Stefan potwierdza statut cechu sukienników międz. (SLP 369), 1580 w M. 52 sukienników → p. 3C, 1581 w M. 50 sukienników, w 1583 52 sukienników (Mączak 263, tabl. 11; Rybarski 1, 161), 1582 w komorze celnej w M. pobrano cło od 222 postawów sukna międz. (Rybarski 1, 156), 1585 sukno wyrabiane w M. → p. 3Bb; szewcy: 1560 władze miasta M. zatwierdzają statut cechu szewców (Becker 280; por. Warschauer 147), 1580 → p. 3C; tkacze, złotnik: 1580 → p. 3C.

3Bb) Jarmarki i targi, handel: 1485 targi w M. → p. 4A; 1493 21 XI król Jan Olbracht uchyla zakaz starostów międz. i zezwala kupcom ze Świebodzina sprzedawać na jarmarkach w M. i w Skwierzynie sukno w różnych kolorach, cięte na łokcie oraz kupować wełnę; zalecenie to skierowane jest przede wszyszstkim do Stan. Imbira z Objezierza star. międz. (CMP nr 135; SLP 79 przyp. 1; MS 2 nr 271); 1507 17 X król Zygmunt potwierdza dok. z ok. 1206! [fals.] zezwalający m. in. na jarmarki i handel w M. suknem tutaj wyrabianym lub sprowadzanym → p. 4A.

1509/10-1534/35 przez komorę celna w Wieluniu przewieziono z M.: 1509/10 71 beczek i 1534/35 70 beczek śledzi (Rybarski 2, 162).

1511-14 mandaty króla Zygmunta dot. zakazu handlu z Wrocławiem23O przyczynach i przebiegu wojny handlowej Polski z Wrocławiem zob. L. Koczy, Związki handlowe Wrocławia z Polską do końca XVI wieku, Katowice 1936, s. 20 n.; Rybarski 1, s. 319 n: 1511 6 VIII mandat król. skierowany do starostów i tenutariuszy zamków graniczących ze Śląskiem, m. in. M., dot. zakazu handlu z Wrocławiem i możliwości dochodzenia przez mieszkańców Królestwa wierzytelności tamże nabytych24Prawdop. starosta międz. otrzymał też podobny w treści mandat król. z 1 V tego roku (CIP 3 nr 75) (CIP 3 nr 88); 1511 18 XII ordynacja król. [w formie mandatu] skierowana do [władz] miast król., m. in. M., określająca sposób i warunki handlu zagranicznego [tj. ze Śląskiem] w związku z zakazem handlu z Wrocławiem (CIP 3 nr 95); 1512 23 I mandat król. skierowany m. in. do rady miejskiej M., a dot. przestrzegania zakazu handlu z Wrocławiem (CIP 3 nr 99; MS 4 nr 1869: CMP 4 nr 120 – tu pod r. 1513); 1514 mandaty król. do Łukasza z Górki star. gen. wlkp. [i star. międz.] dotyczące przestrzegania zakazu przejazdu kupców wrocławskich do [Nowej] Marchii przez M.25Rozporządzenie wyraźnie zabraniające przejazdów kupców z Wrocławia do Nowej Marchii przez M., jeśli było wydane, nie jest znane. Pośrednio zakaz używania drogi przez M. wypływał z dok. król. z 12 II 1513 (CIP 3 nr 130) (AT 3 nr 124, 198, 268; CIP 3 nr 158).

1513 8 II król Zygmunt na prośby sukienników miasta król. M. odnawia spalony przywilej (udzielony przez poprzednich królów) i postanawia, aby ludzie [kupcy] z zewnątrz nie sprzedawali w M. i w Skwierzynie sukna szarego ciętego na łokcie drożej niż po 3 gr pol. [za łokieć] pod karą 10 grz. dla zamku i kamienia wosku dla sukienników, a także nie mogą kupować wełny przywiezionej do miasta na sprzedaż (ad forum) w ilości kamienia lub 1/2 kamienia [ponieważ wełna ta przeznaczona jest dla miejscowych sukienników] pod tą samą karą, mogą natomiast kupować większe ilości wełny, aż do odwołania [zakazu] przez króla (CMP nr 140; SLP nr 83 s. 79-80; MS 4 nr 1899; Regestr 47).

1519/20-1585 przez komorę celną w Poznaniu przewieziono towary z M.26Nie wiemy, czy były to towary wyprodukowane w M. Tylko w r. 1585 odnotowano, że przywiezione sukno wytworzono w M: 1519/20 33 skóry ruskie, 270 skór mniejszych i 1152 skóry wołowe; 1534 151 skór wołowych surowych, 110 innych skór wołowych, 190 różnych skór mniejszych, 193 skóry wołowe (bliżej nie oznaczone), 50 skór drobnych (koźlęce) i 14 koni; 1547/48 2 postawy [1 postaw = 27 łokci, → p. 6Bb] i 1 belę [= 30 postawów] sukna prostego oraz 100 łokci płótna ruskiego; 1553/54 110 postawów sukna prostego; 1585 1182 postawy sukna pol. (sui laboris), 100 kamieni wełny i 1 skrzynkę szkła (Mączak 207, tabl. 6; Rybarski 1, 155; Rybarski 2 s. 48, 50-53, 76, 89, 93, 105, 110, 115); 1535-1551/52, 1582, 1585, 1586 wykaz towarów (woły, bydło pospolite, konie, miód, ryby, skóry, futra, zboże, owoce itp.) przewiezionych przez komorę celną w M. (Rybarski 2 s. 118-121, 124-135).

1520 3 XII król Zygmunt na prośby mieszczan i ze względu na zniszczenie miasta król. M. przez wojska niem., przenosi targi z poniedziałków na soboty, aby nie kolidowały z [terminami] targów w sąsiednich miastach (SLP nr 91 s. 88).

1539 13 II król Zygmunt na prośby mieszczan miasta król. M., aby ustanowić w nich jarmarki i targi, szczególnie na konie i woły, wyznacza terminy 2 jarmarków w M.: poniedziałek przed Zielonymi Świętami i poniedziałek przed dniem ś. Bartłomieja [24 VIII], targi mają odbywać się w każdy poniedziałek; targi – na konie i woły, a jarmarki na wszystkie towary (SLP nr 102 s. 92 – z błędnie rozwiązaną datą: 7 II).

1565 król Zygmunt August wyznacza dla M. terminy 2 targów: czwartek przed kwietną niedzielą [niedziela Palmowa] i w dniu ś. Zofii [15 V] oraz 4 jarmarków: poniedziałek przed niedzielą Ś. Trójcy, w dniu ś. Piotra w Okowach [1 VIII], trzeciego dnia po święcie Narodzenia NMP [11 IX] i w dniu ś. Gawła [16 X] (VL 2, 48).

3C. Podatki i in. świadczenia mieszczan, areał.

1458 m. M. ma dostarczyć 15 pieszych na wyprawę do Malborka (CMP nr 129; „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 28, 1980, 396).

1462-65 m. M. płaci podatek [miejski] zw. cyzą w 13 ratach (od 2 do 8 oraz 11 i 13 ratę) kolejno: 6 grz., 9 grz. 1 wiard., 4 grz. 1 wiard., 3 grz. bez 3 gr, 4 grz. bez 2 gr, 6 grz., 6 grz. bez 8 gr, 4 grz. bez 5 gr, 2 grz. bez 1 gr (Cyza 545-549).

1470 wójt i mieszczanie z M. nie zapłacili wiardunków [podatków] król. (PG 57, 91).

1485 król Kazimierz zobowiązuje miasto M. do płacenia rocznie 20 grz. szer. groszy pras. szosu, sukiennicy mają płacić po 3 gr rocznie od szragi27Szraga (tentoria, catasta) to drewniana, prostokątna rama, na którą naciągano sukno, przygotowując je m. in. do postrzygania (Mączak 94 n.) → p. 4A.

1499 M. w wykazie zaległości podatkowych (PG 62, 11).

[1507] Żydzi z M. płacą 22 zł podatku [koronacyjnego?] → p. 3Ab.

1508 pobór z M.: od mł. w mieście, mł. [Kuntat czyli Kopermil28→ przyp. 14] o 2 kołach, folusza o 2 kołach [przy mł. Kopermil], mł. Borowego o 2 kołach (ASK I 3, 12); 1509 pobór od 29 ł. [ról miejskich] i 3 młynów: mł. w Kuntat o 2 kołach, folusza o 2 kołach i mł. Borowego o 2 kołach (ASK I 3, 50).

1513 król Zygmunt zwalnia mieszkańców miasta M. na 2 l. od czopowego oraz na 8 l. od podatków i kontrybucji w zamian za naprawę murów [obronnych miasta] (MS 4 nr 1898, 1900).

1520 m. M. zwolnione od czynszu z ról [miejskich] na 4 l., od czopowego na 1 r., od szosu i innych opłat publicznych (z wyjątkiem ceł) na 12 l. → p. 4A.

1520 mieszczanie mają płacić czynsz, który płacą obecnie Żydzi, jeśli ci opuszczą miasto → p. 4A.

1521, 1524 m. M. zobowiązane jest do wysyłania wozów na wyprawy wojenne [liczba wozów nie została podana] (RejWozów 478; CMP nr 150).

1531 z dóbr [ról?] miejskich M. przeniesiono na wieś Pieski czynsz [zapisany] mansjonarzom w Sierakowie (AV 10, 280v).

1563 M. płaci szos (ASK I 5, 227).

1564/65 świadczenia miasta M. dla zamku międz. → Międzyrzecz – starostwo, p. 3C.

1580 pobór z cz. Andrzeja Krzyckiego: od 2 ł. [folw.?] po 30 gr, z cz. Krzysztofa Szliącza: od 1 ł. [folw.?] 30 gr; m. M. płaci 25 zł 18 gr podwójnego szosu, od 54 kwart ról [miejskich] po 7 1/2 gr, od 6 kotłów gorzałki po 24 gr, od 12 zagr. po 12 gr, od 52 sukienników po 30 gr, od 9 krawców po 30 gr, od 10 szewców po 30 gr, od 11 piekarzy po 60 gr, od 4 ubogich rzeźników po 30 gr, od 3 bednarzy po 30 gr, od 4 kowali po 30 gr, od ubogiego złotnika 30 gr, od farbierza (tinctor) 30 gr, od balwierza 60 gr, od stolarza 30 gr, od 2 powroźników po 30 gr, od pilarza (rotarius) 30 gr, od 4 kuśnierzy po 30 gr, od 2 tkaczy po 30 gr, od kołodzieja 30 gr, od piły 15 gr, od folusza 15 gr, od młynów król. o 10 kołach po 24 gr; czopowe od 12 X 1580 do tego dnia r. 1581 od 220 warów (war po 15 beczek) wynosi 440 zł; od 11 beczek wina krośnieńskiego po 24 gr, od 12 baryłek miodu po 4 gr, od 1312 kwart gorzałki po 3 denary, od 23 beczek śledzi po 6 gr; razem podatki z M. wynoszą 641 zł 29 gr i 4 denary; dochody z cła za r. 1580 wynoszą 25 zł 17 gr (ŹD 51-52).

4A. Przywileje miejskie.

1485 16 IV król Kazimierz przenosi miasto król. M. z pr. pol., ruskiego czy jakiegokolwiek innego na pr. magd.29Wzm. o pr. ruskim to oczywiście formularz (pr. to nie było stosowane w Wlkp.). Przywilej lokacyjny M. nie zachował się, ale opinie badaczy co do daty lokacji miasta na pr. magd. są w zasadzie zgodne. Nastąpiła ona ok. połowy XIII w., tj. a. 1259 lub ok. 1248, a w 1485 król jedynie odnowił (zniszczony?) przywilej lokacyjny M. Kolejne wzmianki z 1. 1248, 1259, 1269 n. wskazują na istnienie miasta już w w. XIII. W. Kuhn, Die deutschrechtlichen Städte in Schlesien und Polen in der ersten Hälfte des 13. Jahrhunderts, Marburg/Lahn 1968, s. 112-113, datuje lokację na 1248: zapiska o zwolnieniu Niemców z dziesięcin zdaje się odpowiadać latom wolnizny, stosowanym powszechnie w związku z lokacją (→ p. 3Aa). Podobnie A. Wędzki, Początki reformy miejskiej w środkowej Europie do połowy XIII wieku (Słowiańszczyzna Zachodnia), Warszawa 1974, s. 141; tenże, Ze studiów nad procesami osadniczymi ziem Polski Zachodniej. Wybrane zagadnienia, Wrocław 1987, s. 156; Nalepa 237. Inni piszą o lokacji miasta a. 1259, wskazując na dok. z tego roku (→ p. 5C), w którym mowa jest o mieście, wójcie, mieszczanach i kaplicy miejskiej (KurnNal. 20; Widawski 297; Keyser 592; Kohte 114; por. też Z. Zdrójkowski, Prawo chełmińskie. Powstanie, rozwój i jego rola dziejowa, w: Dzieje Chełmna i jego regionu. Zarys monograficzny, Toruń 1968, s. 525; M. Gołembiowski, Lokacje miast na prawie chełmińskim, w: Studia Culmensia Historico-Juridica czyli Księga pamiątkowa 750-lecia prawa chełmińskiego, t. 1, Toruń 1990, s. 232); wyjmuje mieszkańców miasta M. spod jurysdykcji urzędników ziemskich, a poddaje ich sądownictwu wójta międz., który podlega tylko królowi; miasto ma pr. pobierać na swe potrzeby opłaty z wagi, ze stojących na rynku bud [kramarskich] i z łaźni (balneum) miejskiej; zezwala mieszczanom na pobieranie targowego oraz mostowego od każdego konia po 2 fenigi; w promieniu 1 mili od miasta nie ma być targów we wsiach ani propinacji piwa30Przywilej król. dot. zakazu propinacji w okolicy M. nie był później przestrzegany (por. LWK 1628/32 1, 6), za wyjątkiem dawniej uzyskanych i wykonywanych; mieszczanie mogą wg starego zwyczaju i za zgodą tenutariusza łowić ryby przy pomocy sieci zw. zabrodnia w jeziorach Strzeleckim [niezident., k. Skwierzyny, może starorzecze Warty?] i → Linie oraz w rz. [Obrze]; na potrzeby miasta sukiennicy mają płacić po 3 gr rocznie od każdej szragi31→ przyp. 27; król zobowiązuje miasto do płacenia rocznie tenutariuszowi król. 20 grz. szer. groszy pras. szosu (SLP nr 71 s. 69-70; Regestr 45v; MS 1 nr 1780; MS 4 nr 1109, 10396).

1490 król Kazimierz zachowuje mieszczan międz. przy dochodach, które uzyskują z przedm., a które otrzymali we wcześniejszych dokumentach (MS 1 nr 1143, 2134).

1507 17 X król Zygmunt potwierdza dok. wystawiony ok. 1206 przez Mestwina ks. Pomorza32Dok. Mestwina to niewątpliwie fals. (por. SLP 98; Warschauer 142). Zapewne sporządzony został po 1485 i przyrzeka zachować miasto przy starych prawach: ks. Mestwin oznajmia o założeniu miasta nad granicą Śląska w miejscu między rz. Warta i Elis33→ przyp. 2, które ma nazywać się M.; zezwala na handel w mieście m. in. suknem tutaj wyrabianym lub sprowadzanym, zezwala na jarmarki, budowę domów i osadzanie rzemieślników przez radę; miasto otrzymuje 190 łanów; apelacje od [wyroków] sądu rady miejskiej [można kierować] do Gdańska; książę zastrzega sobie opłaty z młynów; zarządca dworu książęcego w M. nie ma mieszać się do czynności rady (SLP nr 82 s. 79, nr 109 s. 98-99 – dok. Mestwina potwierdza w 1556 Filip ks. wołogoski).

1513 8 II król Zygmunt wystawia przywilej dla sukienników międz. → p. 3Db.

1513 13 III król Zygmunt, na prośby burm., rajców i mieszczan miasta król. M., transumuje dok. króla Kazimierza z 1485 [ → wyżej] (SLP nr 84 s. 80-81).

1520 3 XII król Zygmunt przenosi terminy targów w M. na in. termin → p. 3Bb.

1520 3 XII król Zygmunt ze względu na szkody, zadane mieszkańcom miasta król. M. przez wojska ciągnące z Niemiec [do Prus], zwalnia miasto od czynszu z ról [miejskich] na 4 l., od czopowego oraz od opłacania łoju przez rzeźników na 1 r., od szosu i innych opłat publicznych (oprócz starych i nowych ceł) na 12 1. (SLP nr 90 s. 87; MS 4 nr 12796, 12798).

1520 3 XII król Zygmunt na prośby mieszczan miasta król. M., które zostało spalone przez wojska ciągnące z Niemiec do Prus, postanawia, że w mieście tym nie mogą mieszkać Żydzi [ci jednak nadal mieszkali w M. → p. 3Ab]; zobowiązuje mieszczan do płacenia czynszu, który dotąd płacili Żydzi; czynsz ten w wysokości 10 grz. mają płacić po upływie 12 1. zwolnienia jakie król udzielił im w innym dok. [→ wyżej] (SLP nr 92 s. 88-89; MS 4 nr 12798; Regestr 46).

1539 13 II król Zygmunt wyznacza terminy targów i jarmarków w M. → p. 3Bb.

1546 król Zygmunt w mandatach skierowanych do Wawrz. Myszkowskiego star. międz. nakazuje mu przestrzeganie przywileju okazanego królowi przez mieszczan międz., a dot. sądownictwa (de iurisdicione) [zapewne chodzi o dok. króla Kazimierza z 1485, potwierdzony przez króla Zygmunta w 1513]; upomina starostę, aby ten nie pobierał od mieszczan z M. więcej niż 20 grz. [szosu], zgodnie z przywilejem [z 1485] okazanym królowi przez mieszczan; starosta może pobierać 30 grz., o ile nie będzie w mieście Żydów (PG 88, 227v).

1563 4 II król Zygmunt August potwierdza dok. króla Kazimierza z 1490 [→ wyżej] (Regestr 45v).

1564 27 III mandat króla Zygmunta Augusta do starosty międz. [Jana Służewskiego], nakazujący pobieranie od mieszczan z M. tylko 20 grz. szer. groszy pras. [szosu], zgodnie z przywilejem króla Kazimierza [z 1485, → wyżej] (Regestr 46).

1571 20 III król Zygmunt August nadaje miastu M. bagna (stagna) nad rz. Obrą między drogami z M. do Skwierzyny i z M. do Kalska i od bagien Linie (tym nadaniem objętych) aż do Obry (SLP nr 119 s. 106).

1577 11 I król Stefan zezwala mieszczanom z M. założyć folwark k. boru [w pobliżu] M. (SLPnr 123 s. 108).

1581 31 I → p. 2Bh.

1585 król Stefan zezwala miastu M. na pobór dodatkowego cła → p. 2Cc.

4B. Rada miejska.

1359 Tomisław burm. oraz Gizo i Herman cieśle, Bartuszek Kaszuba Jan Lasche i Klawek Nuendorp [z Nowej Wsi k. M.?] rajcy M. poświadczają ugodę między sołtysem z Karnina [k. Landsbergu, obecnie Gorzów Wlkp.] i jego bratem a opatem kl. parad. (Wp. 3 nr 1411); 1400 Hannos Gruniberg [z Zielonej Góry?] burm. międz. w imieniu mieszczan międz. toczy proces z Mroczkiem z Iwna i Mikołajem [z Bytynia, kaszt.] starogr. o 25 grz. (KP nr 224); 1400 rajcy międz. w sporze z Mikołajem [z Bytynia] kaszt. starogr. i jego ss. o 13 grz. szer. gr długu (KP nr 434); 1408 rajcy M. spłacają dług Jeszkowi Memlerowi [mieszcz.] z Pyzdr (SBP nr 105 s. 64); 1414 burm. i rajcy międz. [pieczęć miejska przy tym dok. → p. 8] → p. 3Aa; 1415 burm. i rajcy M. poświadczają, że opat [kl.] parad, zapłacił 7 wymienionym rycerzom [?] (knechtin) [mieszkańcy M.?, okolic M.?, a może czeladź zamkowa z M.?] 5 grz. pol. za zabicie ich krewnego Bryla [niezident.] przez służbę klaszt. (Wp. 5 nr 252 reg. – tu Brylis; KBR nr 104); 1418 Treplin burm. w M. wraz z in. sędziami polubownymi dokonuje rozgraniczenia dóbr kl. w Bledzewie i wsi Gorzyca (Wp. 5 nr 288); 1425 8 VII rajcy i cała gmina miejska M. (consules et tota comunitas) ślubują [w Kościanie] wierność królowi Władysławowi [po śmierci króla jego s. Władysławowi oraz królowej Zofii i wielkiemu ks. litewskiemu Witoldowi jako opiekunom królewicza, a w razie jego śmierci królewnie Jadwidze] (Wp. 8 nr 1041); 1432 16 VI władze miasta M. opatrują swą pieczęcią akt, w którym panowie i miasta województwa pozn. zobowiązują się, że po śmierci króla Władysława obiorą królem jednego z jego ss. (Wp. 9 nr 1289; pieczęć miejska → p. 8); 1440 Wojciech burm. z M. i rajcy → p. 5Ba; 1469 burm., rajcy i pisarz miejski → p. 5D, 5Ac; 1499-1501 burm. (1501 Piotr) i rajcy są patronami: 1499 kaplicy Ś. Jana Chrzc. pod (ante) miastem → p. 5D, 1501 kościoła Ś. Mikołaja → p. 5G: 1507 Piotr Szady burm. i rajcy → p. 5Ab.

1507 król Zygmunt potwierdza dok. z ok. 1206! [fals.], w którym wspomn. radę i sąd rady miejskiej M. → p. 4A; 1510 Erazm Adam Ziemo burm. (AC 2 nr 1647); 1511, 1512 rada miejska odbiorca mandatów król. → p. 3Bb; 1513 burm. i rajcy → p. 2Ec, 4A; 1516 Szymon Budny burm. międz. [mieszcz. 1526] → Międzyrzecz – łany pod miastem; 1546 sław. Wacław Wargowski burm. i Andrzej Dama rajca międz. (PG 88, 227v); 1550-85 wykaz burmistrzów międz. → Becker 257.

4C. Wójtostwo.

1259 Jakub wójt w M. → p. 5C; 1378 śwd. Janusz wójt międz. (Wp. 3 nr 1756); 1384 śwd. Starklang wójt w M. (Wp. 3 nr 1817); 1405 śwd. Hannos Lang [Długi] wójt z M. (KP nr 2304; WR 1 nr 771); 1449 plac (area) wójta międz. pod miastem M. → Międzyrzecz – łany pod miastem; 1456 król Kazimierz odnawia Jerzemu zw. Jurgimarcisz (Jurgimarcisszs) spalony przywilej na wójtostwo międz. (MS 1 nr 320); 1462 folw. wójta na przedm. M. → Międzyrzecz – łany pod miastem; 1470 wójt M. → p. 3C; 1476 wspomn. jako zm. szl. Mikołaj wójt z M.; jego s. Jan przeprowadza wywód szlachectwa: po ojcu jest h. Pobóg, po matce h. Habdank i po babce h. Ogończyk (MH 14, 145 – wg wydawcy wzm. ta dot. naszego M.); 1483 wójtostwo międz. → Międzyrzecz – łany pod miastem; 1485 wójt M. → p. 4A; 1517 król Zygmunt zezwala Wojc. Wojnowskiemu, na prośbę Łukasza z Górki [star. międz.], na wykup wójtostwa w M. z rąk wójta Jana (MS 4 nr 11152); 1518 król zezwala [wspomn.] Wojciechowi na wykup wójtostwa w M. z rąk sukcesorów Jana wójta międz.: Jerzego altarysty w kościele par. w M. oraz Jerzego mieszcz. międz. (MS 4 nr 11617); 1520 król Zygmunt nadaje Łukaszowi z Górki kaszt. pozn. [i star. międz.] na wieczne czasy m. in. wójtostwo miasta M. (MS 4 nr 12804, 12805); 1524-26, 1534 plac wójta międz. pod miastem → Międzyrzecz – łany pod miastem, 1525 → p. 3Ac; 1545 wójt i ławnicy M. poświadczają, że Małgorzata wd. po Pawle Burneydster mieszcz. sprzedaje ogród zw. młyńskim przed bramą [Frankfurcką] za 12 grz. (SLP 371 przyp. 28).

1552-1564/65 Andrzej Krzycki wójt międz. [i podstarości w M. 1552-1564/65]: 1552 burm. i rajcy M. poświadczają, że tenże Andrzej podstarości międz. kupuje od obecnych posiadaczy wójtostwo w M. za 250 grz. (Becker 48-49); 1564/65 tenże okazuje lustratorom starostwa międz. własny dok. z 1552 na sumę 250 grz., którą dał za wójtostwa M., wykupując je za zgodą króla od [ówczesnych] właścicieli oraz przywilej króla Zygmunta Augusta z 1552, nadający temuż Andrzejowi w dożywocie wójtostwo międz. (Regestr 46v).

5A. Kościół par.34Wg Now. 2, 470 kościół par. w M. założono w związku z lokacją miasta, a więc w pierwszej połowie XIII w. Historycy sztuki nie określili dokładniej czasu jego powstania, ogólnikowo stwierdzając, że jest to budowla późnogotycka (G. Chmarzyński, S. Wiliński, Kraina międzyrzecka. Sztuka, w: Ziemia Lubuska, Poznań 1950, s. 243). Słusznie zauważa się jednak, że późnogotycki charakter mogła nadać temu kościołowi przebudowa, jaka nastąpiła po zniszczeniach w 1520 (KurnNal. 24-25). Zauważa się też, że świątynia ta realizuje wzory przestrzenne, wywodzące się z Pomorza Zachodniego i Brandenburgii (M. Kutzner, Architektura, w: Dzieje Wielkopolski, t. 1, Poznań 1969, s. 393). Wg Now. 2, 470 pierwotnym kościołem par. M. był zapewne kościół we wsi Święty Wojciech (→ p. 5C i przyp. 40) patronatu król. [wezwanie Ś. Jan Chrzc. podane dopiero w źródłach z XVII w.: LWK 1628/32 1, 9; lata 1640/41: AV 10, 56].

5Aa) Informacje o kościele i jego uposażeniu: 1248 Boguchwał bp pozn. zwalnia Niemców z M. od [płacenia] dziesięcin na 2 l. → p. 3Aa.

1412 bulla pap. z 1411 o nałożeniu ekskomuniki na grabieżców dóbr kościelnych w diec. pozn. ma być ogłoszona m. in. w kościele par. w M. (APP Cystersi-Bledzew D 7, dawniej Dok. og. duch. A 9).

1469 burm. i rajcy są witrykami kościoła [par. w M.] → p. 5D.

1482 Uriel [Górka] bp pozn. daje kapitule kat. pozn. dzies. swego stołu m. in. z miasta M.; 1493 Aleksander VI pap. potwierdza to nadanie (CP 3 nr 76; Theiner 2 nr 286).

1507 Piotr dzwonnik z M. w sporze z Benedyktem pleb. w Żarzynie (ACC 84, 165v).

1510 par. M. w dek. Międzyrzecz [formularz nie wypełniony] (LBP 174).

1520 odbudowa kościoła par. w M., zniszczonego przez niem. wojska zaciężne (Becker 84).

1551 Benedykt Izdbieński bp pozn. odłącza od [zajętego przez innowierców] kościoła par. w M. kościół [filialny we wsi] Święty Wojciech35Nie wiemy, kiedy kościół we wsi Święty Wojciech przyłączono do kościoła w M. Od 1551 kościół Ś. Wojciecha nie był już filialnym, lecz samodzielną par. katolicką – jedyną w okolicy M. Następnie jednak i ten kościół zajęli innowiercy i dopiero w 1603 został odzyskany i powierzony katolickiemu plebanowi, a w 1607 ponownie przyłączony (jako filialny) do kościoła par. w M. (Now. 2, 471) (AV 10, 44v).

1580 do par. M. należą: Święty Wojciech, Bobowicko, Żółwin (ASK I 6, 118v; ŹD 22).

5Ab) Plebani, dzierżawcy dochodów kościoła par., kaznodzieje niem., wikarzy.

1232 śwd. Jan pleb. z M. (Wp. 1 nr 137); 1276 Wrocław s. Bogusza, pleb. [?] (capellanus) z M. i dz. w → Kursku (Wp. 1 nr 462, por. nr 472); 1313 śwd. Herman pleb. w M. (Wp. 2 nr 961); 1328 Werner pleb. w M. (Wp. 2 nr 1092); 1413 Jan Stojan pleb. w M. [1403 tenże? Stojan prep. międz. → p. 5D] (APP Cystersi-Bledzew D 7, dawniej Dok. og. duch. A 9).

1419-20 Berwold pleb. w M.: 1419 tenże Berwold pleb. w M. (Now. 2, 470: Berwold Zaremba): 1420 tenże w sporze z Wilhelmem z → Gostkowa (ACC 4, 157).

1422 Piotr wikariusz kat. [pozn.] i pleb. w M. (Now. 2, 470); 1425 śwd. tenże Piotr niegdyś pleb. międz., wikariusz wieczysty [kat.] pozn. (Wp. 5 nr 425).

1422-28 Mik. Maginka pleb. w M. (CoPr. 1, 31v): 1422-28 tenże pleb. w M. i adwokat konsystorza [pozn.] (Now. 2, 470); 1424 Stol. Apost. poleca, po rezygnacji tegoż Mikołaja, dać kościół par. w M. Mikołajowi ze Stępocina [w pow. pyzdr.] wikariuszowi wieczystemu w kat. pozn. (BulPol. 4 nr 1419); 1426 tenże Maginka pleb. w M. w sporze z pleb. z Boryszyna (ACC 9, 144).

143336Now. 2, 85 nazywa Andrzeja Bnińskiego plebanem międz. 1431. Cytowane źródło nie zawiera takiej informacji (CP 28, 79). Sam Now. 2, 470 przyp. 34 nie zamieszcza Bnińskiego w wykazie plebanów międz. Por. jednak p. 3Ac: r. 1430 Jan Furman z Niezamyśla [w pow. pyzdr., obecnie część Zaniemyśla] kan. [kat.] pozn. i pleb. w M.; 1438 Mikołaj pleb. w M. (Now. 2, 470).

1444 – zm. 1456 Tomasz pleb. w M. (ACC 31, 75v; Now. 2, 470): 1445 tenże wydzierżawia Janowi [Dokowskiemu] pleb. w Lewicach [dochody] kościoła w M. na 3 l. za 20 grz, rocznie (AE I 126v).

1457 Marcin dzierżawca [dochodów] kościoła w M. ma dać Piotrowi niegdyś dzierżawcy [dochodów kościoła w M.] 4 grz. brand. rocznie (co kwartał 1 grz.), a Piotr będzie głosić kazania po niem. od teraz do dnia ŚŚ. Piotra i Pawła [29 VI]; oficjał zwalnia wspomn. Piotra ze [zwrotu] 1/2 zboża, które odebrał z folw. [plebańskiego?] (AC 2 nr 1277).

1457-59 Winc. [Kiełbasa] Tymieniecki pleb. w M. [1456 notariusz, później sekretarz król., kan. gnieźn. i krak., bp chełmiński, warmiński: GUrz. A 251: PSB 12, 404-405]; 1459 Bartłomiej Kiełbasa Tymieniecki pleb. w M. [kan. gnieźn., krewny Wincentego: PSB 12, 406] (Now. 2, 470).

1463 [NN] pleb. kościoła par. w M. zapłacił Janowi kapłanowi z Lwówka 1 grz. (AE II 70v).

1467-81 Andrzej z Opalenicy pleb. kościoła par. w M. [pleb. w → Kęszycy? 1458, → Kopanicy 1458-59, zm. 1496; Now. 2, 449] (AR nr 1284): 1467 tenże jest bratem Marcina [Sikuty] mieszcz. pozn. (ACC 46, 116v); 1469 tenże w sporze z Janem, Maciejem i Mikołajem z Woźnik o 3 grz. zaległego czynszu rocznego (ACC 48, 33v); 1469-70 tenże pleb. w M. → p. 5Ba; 1469 temuż [Andrzej Bniński] bp pozn. przyznaje pr. wyznaczania trzeciego witryka dla zarządzania kościołem [par.] (ACC 49, 78v); 1469 pleb. w M. → p. 5D; 1473 na rzecz tegoż Andrzeja zeznaje Jakub Dominikowski kan. pozn. 23 zł węg. długu, płatnego w 2 ratach do rąk tegoż Andrzeja i jego brata Marcina Sikuty z Poznania (ACC 53, 156v); 1477 tenże → p. 2Fb; 1477 tenże (też kan. kruszw.) otrzymuje sufraganię [gnieźn.] (AC 1 nr 2145); 1481 tenże sufragan gnieźn. i pleb. w M. (ACC 59, 29v).

1482-84, 1487 Bodzęta Komornicki [z Komornik k. Kostrzyna] pleb. w M. (Now. 2, 470).

1484-86, 1489-94 magister Mikołaj pleb. w M., s. Wawrz. Adama z → Kościana (ACC 63 k. 27v, 50; ACC 64, 59v; PG 3, 166v; ACC 71, 83): 1484 tenże pleb. w M. (Now. 2, 470); 1489 tenże wydzierżawia Marcinowi pleb. ze Środy dochody kościoła par. w M. na 3 1. za 45 zł węg. rocznie (AE III 151v-152); 1493 tenże pozywa Antoniego przeora kl. dominikanów w Krośnie [obecnie Krosno Odrzańskie] o 30 zł węg. z tytułu dzierżawy dochodów kościoła par. w M. (ACC 70, 7v); 1494 tenże → p. 5Bb.

1489 [Marcin pleb. ze Środy?, → wyżej] komendarz [dzierżawca dochodów] kościoła [par.] w M. zawiera ugodę z kościelnym (minister) dot. trycezymy [prawdop. są to dzisiejsze msze gregoriańskie, tj. 30 mszy żałobnych w 30 kolejnych dniach] i aniwersarzy (AV 10, 53v).

1497-1506 Leonard Helt z Poznania pleb. w M. [od 1506 kan. pozn.; Now. 2, 651], s. Ulryka Helta burm. pozn.: 1497-1506 tenże pleb. w M. (Now. 2, 470); 1503 tenże wydzierżawia kapłanowi Janowi Wejmonowi (Veymon) z Cleynczigk37Wg Now. 2, 478 tenże Jan pleb. w Czirlensk [niezident.] był bratem Jana Żaka z Dolecka kaznodziei niem. w koleg. Ś. Marii Magdaleny w Poznaniu i plebana w Lubniewicach 1479-1501 [niezident.] dochody kościoła par. w M. na 3 1. za 40 zł węg. rocznie; pleb. zapłaci pobór, jeśli zostanie uchwalony, a dzierżawca zapłaci świętopietrze (ACC 81, 49v); 1505 tenże pleb. w M. i prep. szpitala Ś. Ducha pod Poznaniem (AC 2 nr 1600).

1505 Jakub Pigreta bakałarz, komendarz [dzierżawca dochodów] kościoła w M. odprawił uroczystości pogrzebowe (funeralia) [Jana Polaka Karnkowskiego] stryja ekskomunikowanego Stan. Karnkowskiego starosty międz. i za ten czyn skazany został na kary [kościelne] (ACC 82, 98v).

1506 Wojc. Grudziński pleb. w M. i kan. pozn. (Now. 2, 470).

1506-11 Jan Rogowski pleb. w M.: 1506-11 tenże pleb. w M. (Now. 2, 470); 1507 tenże w sporze z burm. Piotrem Szady, rajcami i mieszczanami z M., którzy dowodzą, że pleban żąda wbrew dawnym zwyczajom ćw. (mensura) ziarna żyta i owsa oraz po groszu z każdego domu; burm. zeznaje, że płacili i płacą wszyscy, którzy uprawiają role, po 2 korczyki (chori) żyta i owsa, a ci, którzy nie uprawiają ról, płacą stołowe w wysokości 4 trzeciaków (ternari); pleban odstępuje od żądanej miary i zgadza się na taką jak dawniej, ale żąda po groszu [z każdego domu], który to grosz od dawna był płacony plebanowi; burm. twierdzi też, że pleb. nie utrzymuje 2 wikarych i kaznodziei niem.; pleb. to przyznaje, lecz twierdzi, że sam był kaznodzieją [bractwa ubogich przy] altarii NMP [w kościele par. w M.]; wyrok oficjała: pod karą utraty beneficjum pleban ma trzymać kapłana (capellanus) albo kaznodzieję niem., który głosiłby kazania i spowiadałby Niemców (ACC 84 k. 165v, 169v); 1510 tenże śwd. (AC 2 nr 1647): 1512 tenże niegdyś pleb. w M. w sporze z sołtysem z → Kęszycy (ACC 88, 287v).

1510 wspomn. jako zm. Piotr kapłan (presbiter) z Głogowa, kaznodzieja [niem.] w M. (AC 2 nr 1647).

1511-29 Maciej ze Zbąszynia pleb. w M., 1526 [tenże?] Maciej oficjał międz. → Międzyrzecz – oficjalat: 1517 tenże śwd. (ACC 92, 246v); 1518 tenże sprzedaje z zastrz. pr. wykupu prac. Janowi Snopkowi [kmieciowi ze wsi Święty Wojciech] 1 ł. roli z uposażenia plebanii w M. (de dole plebanali in Myedzirzecz) wraz z przynależnościami, tj. łąkami, 2 zagrodami (orti) we wsi Święty Wojciech i z rolą (area) w kierunku kaplicy (oraculum) Świętego Wojciecha [w tej wsi] za 16 grz. szer. półgr; kmieć ma co roku płacić plebanowi 2 grz. czynszu, dawać 2 koguty, 1/2 kopy jaj, ponadto 2 dni w roku ma kosić, 2 dni orać i przywieźć plebanowi z boru czyli z lasu 4 wozy drewna; pleb. może za wymienioną sumę wykupić wspomn. 1 ł. (ACC 93, 142); 1520 tenże → Międzyrzecz – starostwo, p. 2; 1529 tenże pleb. w M. (Now. 2, 470).

1530-54 plebani katoliccy w M.: 1530 Walenty, 1530-33 Andrzej z Krakowa, 1533-36 Piotr z Poznania, do 1544 Wojc. Pigłowski, 1544-51 Mik. Przetocki, 1552-54 Mac. Lubański, 1554 Piotr Łącki; potem kościół par. w M. zajęty przez innowierców38Wykaz luterańskich pastorów M. zamieszcza Becker 261-263 (18 VI 1603 instytuowany pleb. katolicki Jan Myślęcki, a 6 IV 1604 bp pozn. dokonał rekoncyliacji, czyli odnowienia konsekracji, kościoła i cmentarza; Now. 2, 470).

1603-07 uposażenie pleb. międz.: 4 ł. roli i osobna rola (portio alias szyba) nad rz. Obrą w kierunku wsi Święty Wojciech, 2 łąki pod zamkiem nad rz. Obrą, 26 kawałków roli w różnych miejscach oraz 5 łąk większych i kilka mniejszych, 5 ogrodów, dziesięcina snop. z folw. zamkowego, meszne z ról podmiejskich, stołowe z domów mieszczan (AV 3, 138-142; AV 10, 55 n.).

5Ac) Szkoła par. w M.39Szkoła par. w M. wspomn. jeszcze w wizytacji kościoła par. w M. 1779 (AV 34, 371 v): 1469 Bartłomiej kleryk niegdyś „minister” [nauczyciel?, prawdop. raczej kościelny] w M. w sporze z burm. i rajcami o swe wynagrodzenie za półtora roku (żąda za każdy kwartał po 1/2 kopy [gr] brand.); [Andrzej Bniński] bp pozn. nakazuje burm. i rajcom M. zapłacić klerykowi 1 zł węg. oraz dać wynagrodzenie [w tej samej wysokości] nauczycielowi szkoły (minister scole) w M., o ile nie jest pisarzem miejskim (notarius civitatis; ACC 49, 78v); 1501 nauczyciel → p. 5G.

5Ad) Bractwa w M.: 1440?, 1459 n. bractwo kapłanów i osób świeckich → p. 5Ba; 1468 n. bractwo ubogich → p. 5Bb.

5B. Altarie w kościele par. w M.

5Ba) Altaria Ś. Trójcy bractwa kapłanów i osób świeckich (fraternitas spiritualium et secularium, fraternitas presbiterorum): 1440 opatrzny Wojciech burm. z M. zobowiązuje się pod karą ekskomuniki wydać dok. dot. zapisu czynszu na rzecz [tejże?] altarii w kościele par. w M., którą uposażył on sam i rajcy M. (AE I 23).

1459 Piotr altarysta i bractwo altarii Ś. Trójcy w M. w sporze z Mik. Kurskim o czynsz altarii, który płacił od 14 [?] lat zm. Dziersław [z → Kurskaj fundator altarii (ACC 39 k. 68, 72).

1469 Andrzej [z Opalenicy] pleb. w M. zostaje wyznaczony na polecenie [Andrzeja Bnińskiego] bpa pozn. i za zgodą przedstawicieli oraz starszych bractwa kapłanów i osób świeckich, opiekunem (gubernator), prepozytem i patronem tegoż bractwa (ACC 49, 80).

1470 oficjał [pozn.] przyznaje [Andrzejowi z Opalenicy] plebanowi z M. naczelne rządy, nadzór i patronat bractwa kapłanów i osób świeckich, kasując wszelkie sprzeczne z tym zwyczaje (Now. 2, 739).

1481 Jan pleb. w Rokitnie jest przedstawicielem (nuncius) i członkiem bractwa kapłanów (fraternitas presbiterorum) czyli (seu alias) Ś. Trójcy w M.; po śmierci [altarysty] Mikołaja wakuje [beneficjum] altarysty altarii tegoż bractwa; pr. nadania beneficjum nal. do bpa [pozn.] z powodu ponad rocznej zwłoki w prezencie (ACC 59, 60v).

1481 Marek pleb. w Sieniawie [k. Sulęcina] otrzymuje altarię bractwa kapłanów w M. (Now. 2, 476).

1482 altaria bractwa Ś. Trójcy (Now. 2, 470).

1505?, 1515-18? Jerzy altarysta w M.: 1505 Jerzy altarysta [tejże altarii czy kaplicy Ś. Jana Chrzc. pod miastem?] → p. 5Jb; 1510 Jerzemu altaryście [altarii] Ś. Trójcy w M. darowuje uczc. Dorota Marciszewa wd. po Marcinie mieszcz. w M. 12 zł węg., aby zakupić dla jego altarii czynsz roczny 1 zł [węg.] (ACC 87, 63v; AV 10, 54v); 1510 Jerzy altarysta w M. [tj. w kościele par.?] (Georgius advocati) [altarysta altarii uposażonej lub utrzymywanej przez wójta?, a może, co bardziej prawdop., Jerzy s. wójta?, → niżej] (LBP 211); 1518 [tenże?] Jerzy sukcesor [syn?] zm. Jana wójta międz. i altarysta [altarii] w kościele par. w M. → p. 4C.

5Bb) Altaria NMP bractwa ubogich (fraternitas pauperum): 1468 Andrzej Ptak [s. Klemensa Ptaka] altarysta altarii NMP, ŚŚ. Szymona i Judy Ap., Wawrzyńca Fabiana i Sebastiana w kościele par. w M. [altarysta w Skwierzynie 1479: ACC 57, 152] zapisuje bractwu ubogich NMP w kościele par. w M. 1 grz. od sumy [głównej] 12 grz. na swym domu w M. (AV 3, 141; AV 10, 52v; AV 34, 365v).

1491 (1497?) oficjał pozn. przysądza Janowi (Januszowi) Gajewskiemu pleb. we Wronkach i altaryście altarii NMP 2 grz. czynszu [rocznego] z młyna w M. (AV 10, 54v; AV 34, 365v - tu pod r. 1497 wg wizytacji 1777-87).

1494 Mikołaj s. [Wawrz.] Adama z Kościana, pleb. w M. oraz Stefan Wojnar rzeźnik i Grzegorz Kacznar kramarz, starsi bractwa ubogich NMP w kościele par. w M., darowują (w imieniu bractwa) kaznodziei tegoż bractwa ubogich 10 grz. czynszu rocznego od dawna zakupionego na różnych dobrach, w tym 4 grz. dla kaznodziei i 6 grz. dla lektora altarii (lector altaris) [czyli zastępcy altarysty, który nie rezydował osobiście przy swej altarii]; pleban wraz ze starszymi bractwa mają wybierać kaznodzieję, jeśli będzie potrzeba (ACC 71, 83; AV 3, 141v; AV 34, 365v; AV 10, 54).

1505 Piotr altarysta w M. pozywa Marcina młynarza i Piotra Mysnarka (Myssnarek) mieszczan z M. starszych bractwa ubogich w M. o 10 grz. i inne sumy czynszów przez nich pobranych od osób zobowiązanych [do ich płacenia] oraz [domaga się] złożenia przez nich do jego rąk dok. erekcji [altarii]; pozwani odpowiadają, że za 10 grz. zakupili 1 grz. czynszu rocznego u Urbana Szolcza mieszcz. w M., a co do in. sum zaprzeczają [zarzutom]; twierdzą też, że dok. erekcji [altarii] tenże Piotr zamknął wraz z innymi dokumentami w swojej skrzyni, w której przechowuje wyposażenie (aparamenta) altarii; wyrok: altarysta ma złożyć klucz od skrzyni do rąk oficjała pszcz., a ten ma transumować dok. erekcji [altarii] i inne, a ich kopie wydać altaryście (ACC 82, 89v); 1510 [tenże?] Piotr [z] Bylęcina [k. Zbąszynia?] altarysta w M. (LBP 211).

1507 pleb. międz. wspomn. jako były kaznodzieja [bractwa ubogich przy] altarii NMP → 5Ab.

1517 Piotr Lubiekowski zapisuje bractwu ubogich NMP w kościele par. w M. 1 zł węg. czynszu rocznego od sumy 10 zł węg. na Lubikowie (AV 34, 365v).

5Bc) Altaria Wniebowzięcia NMP: 1477 Mikołaj kapłan, kapelan (capellanus castri Myedzyrzeczensis) [tj. tenutariusza międz.] w sporze z Mikołajem, Samsonem, Salomonem i Janem z Bobowicka o testament ich ojca [Wojciecha] i o sumę złożoną w depozyt u Mik. Kurskiego burgr. międz.; wyrok: dziedzice Bobowicka mają z tej sumy [nie wymienionej] zakupić 3 grz. czynszu rocznego na ufundowanie altarii [Wniebowzięcia NMP, → niżej], a kapłan Mikołaj ma zakupić 2 grz. czynszu rocznego albo u wspomn. braci złożyć 24 grz. na ten cel; jeśli Mikołaj to uczyni, to wówczas Bobowiccy mają go prezentować na [altarystę ] altarii, a jeśli nie, to mogą go pominąć w prezencie (ACC 56, 108).

1479 Mikołaj i Salomon z Bobowicka w imieniu własnym i braci Samsona oraz Jana proszą bpa pozn. [Uriela Górkę] o erekcję altarii Wniebowzięcia NMP w kościele par. w M., altarię uposażają w 3 grz. czynszu [rocznego]; czynsz przeniesiono [daty nie podano] z Bobowicka na Chomęcice [raczej z Bobowicka na Debrzno i z Debrzna na Chomęcice, → niżej], w 1514 na Kurnatowice [→ niżej], a w 1540 pleban [Wojc. Pigłowski] i altarysta podjęli sumę główną od właścicieli Kurnatowic i czynsz zanikł (AE III 1; AV 10, 52v-53; AV 34, 365v).

1496-1501 Marcin Kurnatowski pleb. w → Bytyniu [1483-1508] i altarysta altarii Wniebowzięcia NMP w kościele par. w M.: 1496 temuż Jan Wata Debrzeński zapisuje z zastrz. pr. wykupu 3 grz. czynszu rocznego na altarię Wniebowzięcia NMP w kościele par. w M. za 36 grz. półgr na 1/2 Debrzna; czynsz wraz z sumą główną przeniesiono z Bobowicka (PG 7, 115v; PG 11, 136); 1501 temuż sprzedają z zastrz. pr. wykupu Piotr i Wojciech z Konarzewa 3 grz. czynszu rocznego za 36 grz. na wsi Chomęcice; czynsz z sumą główną przeniesiono z 1/2 Debrzna (PG 12, 143).

1510-14, 1517? Jan Kunowski: 1510 tenże altarysta w M. (LBP 211); 1514 tenże pleb. w → Bytyniu [1511-24] i altarysta altarii Wniebowzięcia NMP w kościele par. w M. kupuje z zastrz. pr. wykupu od Mik. Kurnatowskiego i jego ż. Małgorzaty (na rzecz tej altarii) 3 grz. czynszu [rocznego, zapisanego] na Kurnatowicach za 36 grz. (PG 15, 21v; AV 10, 52v-53); 1517 [tenże?] Jan altarysta w M. otrzymuje plebanię we wsi → Dokowo Mokre (AV 6, 27).

5Bd) Altaria [altarie?] Ś. Wawrzyńca [i?] Ś. Walentego: 1517 Piotr altarysta w M. zeznaje, że otrzymał od Jana Gorzyckiego 10 zł węg. sumy głównej i 1 zł [węg.] czynszu [rocznego] dla głównej altarii Ś. Wawrzyńca w kościele par. w M.; czynsz ten zapisany był z zastrz. pr. wykupu na 4 ł. roli pod (ante) miastem M. (ACC 92, 218).

[1517] Piotrowi altaryście [altarii] Ś. Walentego w kościele par. w M. Piotr Lubiekowski sprzedaje z zastrz. pr. wykupu 1 zł [węg.] czynszu rocznego za 10 zł węg. na Lubikowie (AV3, 141v – pod r. 1411; AV 10, 52 – tu skreślono r. 1517 i wpisano 1411).

5C. Kaplica miejska [może być identyczna z kaplica S. Jana Chrzc. pod miastem, → p. 5D].

1259 kop. XV w. ks. Bolesław [Pob.] poświadcza ugodę zawartą między Janem pleb. kościoła Ś. Wojciecha z (de) M.40Badacze lokalizują kościół par. Ś. Wojciecha we wsi o tej nazwie (Now. 2, 470) lub w M. (Danysz 3; Becker 25-26; ŁOp. 2, 316-317; do tej opinii skłaniają się też KurnNal. s. 40, 116-117). Wezwanie kościoła par. w M. podane jest dopiero w XVII w. (→ p. 5A) i kościół ten mógłby w 1259 nosić wezwanie Ś. Wojciecha. Późniejszym źródłom nie jest jednak znany kościół Ś. Wojciecha w M. Wymieniany jest jedynie kościół (kaplica) o tym wezwaniu we wsi Święty Wojciech: 1476 (→ p. 5Jb), 1518 (oraculum, → p. 5Ab) i 1551 (→ p. 5Aa). Dok. z 1259 wydano dwukrotnie na podstawie kop. z XV w. W dok. tym czytamy o pleb. kościoła z [!] M. i może to być błąd kopisty (de zamiast ante), dalej mowa jest już o wsi tego kościoła (podobnie w nagłówku, opuszczonym przez wydawców: villa Sancti Adalberti ante Medzirzecz; CP 2 nr 54). Zawarty w dok. opis położenia kościoła odpowiada położeniu kościoła we wsi Święty Wojciech: naprzeciwko [!] kościoła jest łan nad rz. Obrą wraz z łąką. Naprzeciwko kościoła par. w M. była osada rzemieślniczo handlowa! W 1518 wspomn. [może ten sam?] łan naprzeciwko kaplicy Ś. Wojciecha we wsi Święty Wojciech (→ p. 5 Ab). Sądzimy, że słuszna może być teza Now. 2, 470 o funkcjonowaniu w 1259 parafii w M. i (wówczas już jednowioskowej) we wsi Święty Wojciech. Z dok. z 1259 wynika wyraźnie, że kościół Ś. Wojciecha jest kościołem par., a kaplica miejska w M. podlegała (wcześniej) temu kościołowi. Do sporu doszło, gdy okazało się, że pleban kościoła Ś. Wojciecha utracił cz. dochodów na rzecz kaplicy. Zgadzamy się z Now. 2, 470, że a. 1232 (pierwsza wzmianka o pleb. w M., a więc chyba nie kościoła we wsi Święty Wojciech → p. 5Ab) M. mógł należeć do par. Święty Wojciech oraz Jakubem wójtem i mieszczanami M. dot. kaplicy miejskiej (capella civitatensis)41Nalepa 237 błędnie identyfikuje wspomn. w 1259 kaplicę miejską z kaplicą Ś. Krzyża na rynku w M., ponieważ tę ostatnią erygował bp pozn. Andrzej Bniński dopiero w XV w. (→ p. 5F). Może funkcjonowanie w M. [najpewniej niedawno erygowanej] kaplicy miejskiej należałoby łączyć z obecnością w mieście Niemców, potwierdzonych tu w 1248 (→ p. 5Aa). Kaplica miejska może być identyczna z wspomn. od XV w. kaplicą Ś. Jana Chrzc. za murami miasta. Z dok. z 1259 zdaje się wynikać, że kaplica miejska uposażona była, podobnie jak kaplica Ś. Jana Chrzc., przez władze miasta i one też mogły sprawować nad nią patronat; książę nadaje kościołowi Ś. Wojciecha 1 ł. nad rz. Obrą naprzeciwko tego kościoła wraz z łąką i od łąki przez drogę, która wiedzie do miasta [z Bledzewa?] do strugi płynącej do Obry; pleban kościoła Ś. Wojciecha może łowić bobry (castores) w Obrze od mostu miejskiego [zapewne od Mostu Oberskiego, a nie od mostu łączącego przygródek z folw. zamkowym] po obu stronach rz. [Obry] aż do granic wsi Święty Wojciech z Gorzycą; książę zwalnia mieszkańców wsi kościoła Święty Wojciech od obowiązku budowy, naprawy i stróży grodu międz. oraz wyjmuje spod jurysdykcji kaszt. międz. i urzędników książęcych (Wp. 1 nr 379; w CMP 52 błędny odczyt: Jan lector [!] ecclesie; por. CP 2 nr 54).

5D. Kaplica Ś. Jana Chrzc.42Źródła nie potwierdzają tezy Now. 2 s. 469, 648, że kaplica Ś. Jana Chrzc. za murami miasta była kaplicą grodową. Kaplica grodowa mogła znajdować się w budynku mieszkalnym zamku. Por. M. Kutzner, op. cit., s. 374. O przypuszczalnej identyfikacji kaplicy Ś. Jana Chrzc. z kaplicą miejską → przyp. 41 na przedm. pod (ante) miastem, za (extra) [murami] miasta, położona na łące na brzegu rz. Obry w kierunku Bledzewa [tj. najpewniej przy drodze do Bledzewa, może na Winnicy?]: kaplica (capella sive oraculum 1465, altaria [czyli kaplica zw. altarią] 1465 n., oraculum 1469, capella 1499), kościół (ecclesia 1547, 1603/07) Ś. Jana, Ś. Jana Chrzc, z prepozyturą (1404?, 1603-07), prepozyturą czyli altarią (1547), patronatu władz miasta [kościół rozebrano po 1607; Now. 2, 470].

1404 Stojan prep. międz. [tejże kaplicy?] wyznacza Mikołaja z Gwiazdowa swym pełnomocnikiem sąd. [1413 tenże? Jan Stojan pleb. w M. → p. 5Bb] (ACC 1, 39v).

1465 Anna wd. po Jakubie [Ogance] z Gorzycy [k. M.] zobowiązuje się zapłacić w ratach 7 1/2 grz. brand. na rzecz kaplicy Ś. Jana (capella sive oraculum) pod (ante) M. do rąk altarysty Jana, aby patronowie altarii [tj. kaplicy z w. altarią] mogli zakupić za tę sumę nowe czynsze (AE II 124v).

1469 [Andrzej Bniński] bp pozn. zakazuje burmistrzowi i rajcom czyli witrykom kościoła [par. w M.] urządzania w kaplicy (oraculum)43Wg Now. 2, 470-471 dok. ten (mylnie cytowany przez Autora pod r. 1470) dot. kościoła we wsi Święty Wojciech. Wydaje się to niesłuszne, bo w 1499 burm. i rajcy międz. występują jako patroni kaplicy Ś. Jana Chrzc. za murami miasta pod (ante) M. ceremonii, zdobienia altarii [czyli kaplicy], wystawiania relikwii; bp zastrzega dla plebana [kościoła par.] ofiary [mszalne] (oblationes) [z tej kaplicy] (ACC 49, 78v).

1499 Walenty altarysta w kaplicy (capella) Ś. Jana Chrzc. pod (ante) M. rezygnuje z tej kaplicy; Jakub kapłan (presbiter) z M. prezentuje list burm. i rajców M. jako patronów tej kaplicy i prosi o instytuowanie go [na to beneficjum] (ACC 76, 105v).

1505?, 1510-17 Jerzy altarysta: 1505 Jerzy altarysta [tejże? kaplicy, czy altarii w kościele par.?] → p. 5Jb; 1510 Jerzy altarysta [w kaplicy] pod miastem (LBP 211); [1517] Jerzemu altaryście [w kaplicy] Ś. Jana Chrzc. pod (ante) M. sprzedaje z zastrz. pr. wykupu Piotr Lubiekowski 2 zł węg. czynszu rocznego za 20 zł węg. na Lubikowie (ACC 92, 246v; AV 10, 52v – wzm. pod r. 1411 wg wizytacji 1640-41); 1517 Jerzy altarysta w M. zeznaje, że otrzymał od Jana Gorzyckiego 10 zł węg. sumy głównej i 1 zł [węg.] czynszu rocznego dla altarii [czyli kaplicy] Ś. Jana Chrzc. pod (ante) M.; czynsz ten zapisany był na 4 ł. roli pod miastem M. (ACC 92, 218).

1547 Benedykt Izdbieński bp pozn. uznaje za wakującą z powodu zaniedbania patronów prepozyturę czyli altarię w kościele (ecclesia) Ś. Jana za (extra) [murami] miasta M., którą to prepozyturę honorabilis Wojc. Stojek (Stoyek) przez 6 l. zajmował bez zatwierdzenia ordynariusza; bp stwierdza, że prezenta przeszła na niego i powierza prepozyturę kapłanowi Adamowi z Kiernozi [na Mazowszu] (AE XI 100v).

1603-07 kościół (ecclesia) Ś. Jana Chrzc. z prepozyturą na przedm. (in suburbio) za (extra) [murami] miasta w kierunku Bledzewa, położony na łące na brzegu rz. Obry (AV 3, 142).

5E. Kościół Narodzenia NMP na Winnicy.

1417 (Danysz 8)44Autor nie podaje źródła informacji o istnieniu tego kościoła już w 1417. Nie wzmiankuje na ten temat kronika Zacherta. Poszukiwania w księgach wizytacj i dekanatu pszcz. (AV tomy 3, 10, 22, 25, 34) dały wynik negatywny. Znaleziono jedynie w aktach wizytacji kościoła par. w M. 1640-41 informację, że kościół Narodzenia NMP stał niegdyś na wzgórzu (in monte) zw. Winnica, ale został zniszczony przez innowierców, a drewno z rozbiórki tej świątyni przewieziono do Kurska (AV 10, 54v). Wg Zacherta 25 w 1661 zbudowano w M. kościół Ś. Jana. Wg Danysza 8 i Nalepy 246 kościół ten stanął być może w miejscu kościoła Narodzenia NMP na Winnicy (ale nie istniał już na początku XVIII w., gdyż nie wzmiankują o nim ówczesne wizytacje), a pozostałością po jego wezwaniu jest nazwa – ul. Świętojańska, a. 1945 Johannesstrasse. Nasuwa się przypuszczenie, że o ile data 1417 podana przez Danysza jest błęana, to kościół Narodzenia NMP mógł być zbudowany w miejscu kaplicy Ś. Jana Chrzc.

5F. Kaplica (capella) Ś. Krzyża, ŚŚ. Wawrzyńca i Walentego na środku rynku z altarią45Kaplica Ś. Krzyża stała w miejscu, gdzie w połowie XIX w. był dom [mieszcz.] Jockischa (Danysz 8; KurnNal. 40) [wg wizytacji kościoła par. w M. 1640/41: kaplica całkowicie zniszczona przez pożar46Datę zniszczenia kaplicy Ś. Krzyża uściśla Nalepa 246, który podaje, że kaplica ta nie istniała już w 1627, bo wówczas pleb. zrezygnował na rzecz miasta z posesji, na której stała, o czym relacjonowali wizytatorom liczni świadkowie; AV 34, 365v].

1481-93 Jan Ramolt (Ramolth) altarysta w M.: 1481 tenże wyznacza pełnomocnika [sąd.] w procesie z kapłanem Mik. Celnikiem (Czelnyk) alias Kokoszką o to, że Mikołaj jako jego pełnomocnik (factor et procurator) zagarnął czynsz altarii, tj. 1 grz. zapisaną na placu, domu i dobrach Wawrzyńca [s.] Marka ze wsi Święty Wojciech k. M., którą to 1 grz. czynszu darowała [altaryście na rzecz altarii] zm. Małgorzata ż. wspomn. Wawrzyńca za zgodą męża (ACC 59, 29v); 1484 temuż zapisuje z zastrz. pr. wykupu szl. Kasper Hungier [Głodny] [z M.?] 1 grz. czynszu [rocznego] za 12 grz. na 2 ł. roli pod (ante) M. (AV 3, 141v; AV 10, 53-54); 1493 tenże altarysta w kaplicy Ś. Krzyża w M. (Becker 264); 1499 [prawdop. tenże] Jan wspomn. jako zm. lektor [altarii?, mszalny?; czyli zastępca altarysty] w M., brat stryj. Piotra Ramolta przeora kl. [augustianów] w Sierakowie (ACC 76, 45v).

1495 Kuba karczmarz w Starym Dworze [k. M.] zapisuje altarii w kaplicy (capella) Ś. Krzyża, ŚŚ. Wawrzyńca i Walentego na środku rynku miasta M. (in medio circulo oppidi Międzyrzecz) 1 grz. 8 gr czynszu [rocznego] na 1 ł. we wsi Stary Dwór; kaplicę tę erygował zm. Andrzej [Bniński] bp pozn. [1438-79], a uposażył Kasper Hungier w 1484 czynszem [rocznym] (AV 3, 141v – pod r. 1493; AV 10, 53v-54 – środa, 141 1495).

5G. Kościół szpitalny Ś. Mikołaja na przedm. za bramą miasta [Bramą Wysoką czyli Poznańską]47Kościół Ś. Mikołaja zbudowany był w miejscu, gdzie na planie miasta z 1780 widnieje na przedm. przy ul. Poznańskiej „Polski szpital” (jest to też dowód, że kościół ten nie istniał już w XVIII w.). Por. KurnNal. 39 z altarią Ś. Mikołaja, patronatu władz miasta [w czasie Reformacji kościół zajęty przez innowierców – do 1604, spłonął wraz ze szpitalem w 1620, szpital odbudowano w 1636, a kościół w 1644: ŁOp. 2, 367; 1641 12 VII erekcja prepozytury szpitalnej: AV 34, 375v; AE XXXI 438; kościół wspomn. jeszcze w wizytacji 1779: AV 34, 374; obecnie nie istnieje, a uległ ostatecznemu zniszczeniu w 1. 1780-90: Now. 2, 657; Danysz 8].

1501 Piotr [Szady] burm. M. w imieniu swoim i rajców prosi o przyłączenie altarii Ś. Mikołaja w kościele Ś. Mikołaja, patronatu burm. i rajców, [wakującej] po zgonie [altarysty] Mik. Mynsbark, do posady nauczyciela szkoły (magister scole) jako jego uposażenie (beneficium manuale; ACC 77, 40v).

1510 altarysta szpitalny [tj. w kościele szpitalnym] w M. (LBP 211).

1536 Franciszek Stanytz [= Sczaniecki] Kurski zapisuje opiekunom i patronom szpitala Ś. Mikołaja na przedm. (in suburbio) za bramą (ultra portam) [Brama Wysoka czyli Poznańska] miasta M. czynsz roczny na cz. młyna w → Kursku na żywność dla ubogich (PG 17, 38v; AV 3, 142; AV 10 k. 57, 80v; AV 34 k. 374, 375).

5H. Kościół [szpitalny] Ś. Ducha [wg KurnNal. 40 i Nalepy 246-247: zapewne za murami miasta w kierunku Policka].

1603-07 kościół Ś. Ducha w M. zajęty przez innowierców (AV 3, 32v).

5I. Synagoga żyd. w M.: 1564/65 → p. 3Ab.

5J. Różni duchowni przebywający w M.

5Ja) Altaryści niezidentyfikowanych altarii: 1474 Mac. [Wargowski] altarysta w M. (PG 9, 15v); 1496 Jan [Pakosławski z → Głupoń 1493] Trzcieński [z Trzcianki w pow. pozn.] altarysta w M. [1479-95 pleb. w → Bukowcu k. M.] (PG 7 k. 125, 128v); 1510 Srema, Jan Vocziela, [NN] z Bylęcina altaryści [prawdop. altarii w kościele par.] w M. (LBP 211).

5Jb) Inni duchowni: 1469 Bartłomiej kleryk [nauczyciel?, kościelny?] → p. 5Ac; 1476 honorabilis Mikołaj kapłan (presbiter) w M. zobowiązuje się odbudować z drewna kościół we wsi Święty Wojciech k. M., który spłonął przez jego nieostrożność (AE II 456); 1477 [tenże?] Mikołaj kapelan [prawdop. starosty] → p. 5Bc; 1505 kapłana Piotra z M. uwięził Stan. Karnkowski star. międz., który za ten czyn został ekskomunikowany; mimo to Jerzy altarysta [altarii S. Trójcy w kościele par., czy kaplicy Ś. Jana Chrzc. za murami miasta?] i Krzysztof augustianin48Jest to jedyna znana wzm. o augustianinie działającym w M. Mimo to Now. 2, 470 pisze na tej podstawie o kl. augustianów w M. Tenże wskazuje jednak, że wzm. ta może dot. raczej kl. w Sierakowie (Now. 2, 761) z M. sprawowali mszę ś. w obecności ekskomunikowanego, przez co popadli pod kary [kościelne] (ACC 82, 98v).

6A. Osoby pochodzące z M.

6Aa) Studenci z M. na studiach w Krakowie: 1499 Jan s. Jana, 1530 Dawid s. Jana (AS 2 s. 56, 253).

6Ab) Duchowni rodem z M., działający poza M.: 1427 Maciej, s. Bartłomieja z M., pleb. w Golnieuicze [niezident.] w diec. pozn. (BulPol. 4 nr 1841); 1427 Jakub, s. Piotra z M., pleb. w Helchebarg [niezident.] w diec. pozn. (BulPol. 4 nr 1842); 1457 Andrzej z M. pleb. w

→ Luboszu; 1486 Stanisław z M. komendarz [tj. dzierżawca dochodów kościoła] w → Kęszycy (Now. 2 s. 462, 472).

6Ac) Inne osoby: XV w. Marcin z M. autor „Retoryki” napisanej w 1. 1428-29, zawierającej m. in. pierwszy list miłosny w języku pol. (T. Tyc, Z dziejów kultury w Polsce średniowiecznej, Poznań 1925, s. 21-23; wg J. Krzyżaniakowej, Rozwój kultury w XII-XV w., w: Dzieje Wielkopolski, t. 1, Poznań 1969, s. 363, 368, Marcin z M. związany był z kancelarią bpa pozn. Stan. Ciołka).

1510 Stan. Międzyrzecki [mieszcz.] z → Grodziska [Wlkp.] i jego ż. Alberta (LBP 207).

6B. Wydarzenia.

6Ba) Wydarzenia polityczne: 1269 n. → Międzyrzecz – gród i kasztelania, p. 3.

[ok. 1402-08] Krzyżacy wymieniają M. wśród miast i zamków nal. niegdyś do [Nowej] Marchii (Wrede 119).

[1409] wójt [Nowej] Marchii pisze do wielkiego mistrza krzyżackiego w sprawie wyprawy, którą planują Henryk Güntersberg i Henning Wedel z Landsbergu [obecnie Gorzów Wlkp.] na M., Międzychód i Poznań (Neumark nr 236).

1429-33 korespondencja wójta [Nowej] Marchii z wielkim mistrzem krzyżackim: 1429 w sprawie m. in. listów dot. Wałcza i M., które to listy są w posiadaniu Macieja (Mathias) i Hansa (Hannus) Uchtenhagenów; 1432 wójt wymienia zamki i miasta, m. in. M., które należały niegdyś do [Nowej] Marchii, a obecnie Polacy uzurpują sobie do nich pr.; 1433 7 V wójt pisze, że dzień wcześniej zdobył i spalił m. Bledzew z klasztorem i okolicznymi wsiami, ale z powodu wysokiej wody nie mógł maszerować na Skwierzynę i M. (Neumark nr 614, 693, 733).

1460 zjazd polsko-brand.: pełnomocnicy pol. zatrzymali się w M., a brand. w → Łagowcu (CDB A 14 nr 234).

1474 20 III z powodu grożącej wojny z królem Węgier Mac. Korwinem król pol. Kazimierz nie przysłał swych posłów na spotkanie w M. z posłami brand. w sprawie małżeństwa swej c. królewny Zofii z Fryderykiem [Starszym, s. Albrechta Achillesa margr. brand.] (RH 10, 1934, 45).

1489 ok. 8 V [Mac. Korwin] król Węgier spotyka się z wielkim panem [wielkim mistrzem krzyżackim?] k. M. (SRP 4, 773).

1510 król Zygmunt zawiadamia Łukasza z Górki star. gen. wlkp., że wyznaczył M. jako miejsce spotkania w dniu 16 X przedstawicieli pol. oraz margrabiego brand. Jana, który skarżył się na krzywdy doznawane przez jego poddanych od poddanych (homines) pol. (AT 1 nr 84; spotkanie w M. nie doszło do skutku: AT 1 nr 89, 96).

1520 22 III posłowie książąt Rzeszy otrzymują glejt król.; król zapewnia im eskortę do Torunia w osobie swego komornika, który ma na nich oczekiwać w M. (Biskup 192).

1520: 24 VIII Łukasz z Górki star. gen. wlkp. zaciąga 86 konnych dla obrony miasta M. (Biskup 329 przyp. 100); 7 X król Zygmunt powierza Wojc. Ludomskiemu obronę przy pomocy wojsk zaciężnych dóbr Pczew [obecnie Pszczew, nal. do bpa pozn.] aż do granic Królestwa k. zamku w M. (MS 4 nr 13730); król Zygmunt poleca Łukaszowi z Górki kaszt. pozn. i star. gen. wlkp. sprawdzenie prawdziwości wieści o dotarciu z [Nowej] Marchii do Królestwa żołnierzy zaciężnych, którzy wkrótce mają zdobywać miasta król. M. i Skwierzynę (AT 5 nr 187); 11 X wojska zaciężne ciągnące z Niemiec do Prus docierają do M. (Biskup 332); 12 X zamek i miasto M. zostają szturmem zdobyte przez niem. wojska zaciężne, po częściowym zniszczeniu murów49Relacje źródeł pisanych potwierdza przeszło metrowe zwalisko spalenizny i gruzów, znalezione na terenie zamku, a pochodzące z tego okresu (KumNal. 155); dowództwo pol. kapitulację miasta przypisuje ludności żydowskiej; zamek splądrowano i spalono wraz z miastem (SLP nr 90-92; SRP 5 s. 338, 509-510; SŹ 3, 178; MS 4 nr 12796, 12798; MPH 3 s. 98, 232; Biskup 332 – tu pozostałe źródła); 14 X niem. armia zaciężna wyrusza z M. do Skwierzyny, aby przez Drezdenko skierować się do [Nowej] Marchii i ziemi wałeckiej, a stamtąd na Pomorze Gdańskie (Biskup 333).

1527 1 VIII przedstawiciele króla Zygmunta i margr. brand. Jana zawierają porozumienie dot. zatargów gran.; margrabia zobowiązuje się złożyć na ręce Łukasza z Górki star. gen. wlkp. 2000 fl. reńskich jako odszkodowanie za wyprawę zbrojną na Polskę i szkody zadane tenutariuszowi i mieszczanom M. (CDB B 6, 346).

6Bb) Wydarzenia różne: 1407-74 wzmianki o pożarach w M.: 1407 (A 121), 1424 (WR 1 nr 1181), 1456 (MS 1 nr 320), 1520 12 X → p. 6Ba; 1563 → p. 3Ab; 1574 21 IX spłonęła cała ul. Wysoka → p. 2Bi.

1408 12 VIII posiedzenie sądu król. w M.50Nie jest to ślad po powiecie międz. Sądy król., choć tu bez udziału króla, a w obecności zastępcy star. gen. wlkp. odbywały się nie tylko w miastach powiatowych, lecz i w in. miejscowościach. Por. GąsUrz. 175; → Kościan – powiat, przyp. 1 (Wp. 5 nr 136; DBL nr 136).

1423-71 pobyty w M. starostów gen. wlkp.: 1423 18 I Sędziwoja z Ostroroga → p. 6C; 1440 31 I i 1450 9 IX Stanisława z Ostroroga (GąsUrz. 254; → p. 6C); 1469 zapowiedź przybycia do M. [Piotra Świdwy z Szamotuł] starosty [gen. wlkp.] (PG 8, 39); 1471 22 II, 18 IV w M. obecny [wspomn.] Piotr z Szamotuł (GąsUrz. 254).

1426 5 VII król Władysław zwiedza zamki i miasta pograniczne w Wlkp., m. in. M. (DH 4, 342; A. Gąsiorowski, Itinerarium króla Władysława Jagiełły 1386-1434, Warszawa 1972, s. 83).

1493-95 w rachunkach miejskich Poznania wymieniono koszty podróży do M. służby miejskiej pozn., posłańców, dostarczania podwód (SBP s. 361, 362, 364, 370, 373, 390).

1502 przed sądem wójt. w Poznaniu kupcy pozn. składają zeznania o kradzieżach, napadach i gwałtach w okolicy M. (SBP s. 334, 344).

1509 z listu komandora [joan.] z Łagowa do margrabiego brand.: włóczędzy z M. dokonali przed 3 1. napadu z M. na wieś nal. do komandora, raniąc i rabując jego poddanych, których szkody komandor szacuje na 500-600 zł (ATI nr 22).

1512 wielki mistrz krzyżacki Albrecht w drodze do Królewca przejeżdża z Rzepina przez M. (SRP 5, 323).

1564/65 miara międz. strychowana [miara do pełna nasypana w naczyniu i wyrównana]; ćwiertnia zamkowa [międz.] jest większa od targowej, bo 3 ćw. zamkowe są równe 4 ćw. targowym bez 1 wiertla (LWK 1 s. 170, 172); [XVI w.] postaw sukna międz. ma 27 łokci (Rybarski 2, 332).

1574 Henryk Walezy przyjeżdża z Francji do Polski, w drodze do Warszawy uroczyście witany w M. (Becker 121).

6C. Dokumenty wydane w M.: ok. 1206! [fals. z ok. 1507] przez Mestwina ks. Gdańska i Pomorza (SLP nr 109); 1252 przez ks. Przemysła [I] (Wp. 6 nr 9); 1303 przez Andrzeja bpa pozn. (Wp. 2 nr 862); 1329 przez Piotra [Żyłę] dziekana pozn., kanclerza wlkp. i kaszt. w M. (Wp. 2 nr 1096); 1359 przez władze [m.] M. (Wp. 3 nr 1411); 1384 przez Domarata [z Iwna, Pierzchna] kaszt. pozn. i star. międz. (Wp. 3 nr 1817); 1414, 1415 przez władze m. M. (Wp. 5 nr 246, 252); 1423 przez Jaksę burgr. międz. (Wp. 8 nr 959); 1423 przez Sędziwoja z Ostroroga wdę pozn. i star. gen. wlkp. (Wp. 5 nr 369); 1437, 1440 przez Stanisława z Ostroroga podstolego kal. (Neumark nr 852; Wp. 5 nr 648 – tu też jako star. gen. wlkp., nr 649); 1449 przez Niemierzę z Lubosza star. międz. (MS 4 nr 839; por. nr 846); 1467 przez Piotra Świdwę z Szamotuł kaszt. pozn. [i star. międz.] (IP nr 288); 1524 przez Piotra [Tomickiego] bpa przemyskiego (AT 7 nr 88); 1554 przez Andrzeja Krzyckiego podstarostę międz. [i wójta w M] (Regestr 55v-56).

7. Kwerenda dodatkowa do hasła. W haśle zastosowano dodatkowe skróty na oznaczenie częściej cytowanych źródeł i literatury. Wykaz skrótów:

AT – Acta Tomiciana, t. 1 n., Poznań 1852 n.

Becker – P. Becker, Geschichte der Stadt Meseritz, Meseritz 1930.

Biskup – M. Biskup, „Wojna pruska” czyli wojna Polski z zakonem krzyżackim z lat 1519-1521, Olsztyn 1991.

CIP – Corpus iuris Polonici, t. 3, 4/1, Kraków 1906-1910.

Danysz – [A.] Danysz, Die katholische Pfarrkirche und der Magistrat in Meseritz von der Reformation bis 1744, nach dem Archiv der katholischen Pfarrkirche dargestellt (odbitka z: Wissenschaftliche Beigabe zu dem Jahresbericht des Königlichen Gymnasiums zu Meseritz für 1885/86).

GąsUrz. – A. Gąsiorowski, Urzędnicy zarządu lokalnego w późnośredniowiecznej Wielkopolsce, Poznań 1970.

Keyser – E. Keyser, Deutsches Städtebuch, t. 1, Stuttgart-Berlin 1939.

Kohte – J. Kohte, Die Landkreise des Regierungbezirks Posen, w: Verzeichnis der Kunstdenkmäler der Provinz Posen, t. 3, Berlin 1895-1896.

KurnNal. – S. Kurnatowski, J. Nalepa, Z przeszłości Międzyrzecza, Poznań 1961.

Mączak – A. Mączak, Sukiennictwo wielkopolskie XIV-XVII wiek, Warszawa 1955.

Nalepa – J. Nalepa, Międzyrzecz, w: Studia nad początkami i rozplanowaniem miast nad środkową Odrą i dolną Wartą (województwo zielonogórskie), t. 1, Zielona Góra 1967.

Regestr – Regestr terminat i przywilejów poznańskiego, kaliskiego... województw... roku 1564, 1565 uczyniony, Biblioteka im. E. Raczyńskiego w Poznaniu, rps 85. Druga kopia tego kopiariusza przechowywana w AGAD, Pot. 304 (inna foliacja).

Rybarski – R. Rybarski, Handel i polityka handlowa Polski w XVI stuleciu, t. 1-2, Poznań 1928-1929.

VL – Volumina legum, t. 2 n., Petersburg 1859 n.

Widawski – J. Widawski, Miejskie mury obronne w państwie polskim do początku XV wieku, Warszawa 1973.

Zachert – Zachert's Chronik der Stadt Meseritz, wyd. A. Warschauer, Poznań 1883.

8. Pieczęć miejska M.: przy dok. z 1414 (Wp. 5 nr 246; opis pieczęci: M.Gumowski, Najstarsze pieczęcie miast polskich XIII i XIV wieku, Toruń 1960, s. 146 i tabl. XXI; tamże również opis pieczęci, obecnie zaginionej, która znajdowała się przy dok. władz miasta z 1415: Wp. 5 nr 252). Może ta ostatnia pieczęć znajduje się obecnie w zbiorach Muzeum w M.? Por. Muzeum w Międzyrzeczu Wlkp., Międzyrzecz 1975, s. 34. Pieczęć przy dok. z 1432 (Wp. 9 nr 1289; opis tamże, s. 301-302, pieczęć 66).

Zabytki kultury materialnej → Międzyrzecz – gród i kasztelania, p. 8.

Uwaga: Materiały archiwalne dot. M., przechowywane do 1939 w APP, zaginęły lub uległy zniszczeniu w czasie II wojny światowej. Źródła te omawia Warschauer 141-149.

* W haśle M. zastosowano skróty na oznaczenie częściej cytowanych źródeł i literatury. → p. 7: Wykaz skrótów. Po tym haśle zamieszczamy hasła: Międzyrzecz – dystrykt, gród i kasztelania, łany pod miastem, oficjalat, opactwo, starostwo.

1 O dacie lokacji miasta → przyp. 29.

2 Być może, że rz. Warta została tu podana w znaczeniu: Obra dopływ Warty. Natomiast rz. Elis [czyli Flis?] może oznaczać drugą rzekę [czyli Paklicę], nad którą założono miasto M.

3 Wzm. o cmentarzu w M. zdaje się wskazywać, że chodzi o cmentarz położony na terenie miasta, najpewniej przy kościele par.

4 W mieście, oprócz wspomn. w haśle mostu miejskiego na rz. Obrze, były jeszcze 2 mosty na rz. Paklicy: most w zachodniej cz. miasta łączący miasto z przygródkiem oraz most w południowo-zachodniej cz. miasta, którego strzegła Brama Frankfurcka czyli Młyńska. W południowo-wschodniej cz. miasta był most przez fosę przy bramie Wysokiej czyli Poznańskiej. Por. Widawski tabl. 165. Mosty łączące przygródek z zamkiem (przez fosę) oraz przygródek z folw. zamkowym (po drugiej stronie Obry) zaliczane są do umocnień zamkowych, → Międzyrzecz – starostwo, p. 2.

5 Miasto i zamek tworzyły odrębne obwody fortyfikacyjne. O umocnieniach zamku → Międzyrzecz – starostwo, p. 2.

6 Oprócz wspomn. w haśle bram Frankfurckiej (czyli Młyńskiej) oraz Wysokiej (czyli Poznańskiej) w północno-wschodniej cz. miasta była jeszcze Brama Oberska zw. też Wodną lub Mostową (tą ostatnią nazwą Widawski 300, określa Bramę Oberską, ale Nalepa 239 nazywa tak Bramę Frankfurcką). W lustracji z XVII w. Brama Oberska nazwana została Bramą Skwierzyńską (LWK 1628/32 1, 10). Strzegła mostu przez Obrę i wejścia do miasta drogą ze Skwierzyny. W literaturze wymienia się też Bramę Paklicką: jest to inna nazwa wspomn. w haśle Bramy Frankfurckiej lub też nazwa bramy strzegącej wejścia na przygródek z miasta (przez most na rz. Paklicy) i zaliczanej do fortyfikacji zamkowych. Jedynie o Bramie Wysokiej czyli Poznańskiej wiemy, że włączona była w obwód murów miasta. Na planie M. z 1780 (→ przyp. 7) dwie pozostałe bramy (Frankfurcka i Oberska) nie są objęte murami. Nie wiemy, czy średniowieczne miasto otaczał pełny pierścień murów (→ przyp. 9). W murach miejskich, oprócz bram, były też furty umożliwiające dostęp do rz. Paklicy i leżących nad nią łąk oraz ogrodów (Nalepa 22; Widawski 301).

7 Wg planu M. z 1780 Brama Wysoka mieściła się w prostokątnej, przejazdowej wieży bramnej, ustawionej dłuższą osią prostopadle do linii murów i wysuniętej przed tą linię na zewnątrz (Widawski 301 i tabl. 165). Wspomn. plan M. (Szulc i Harnisz, Mapa wymierzenia miasta i przedmieścia Międzyrzecza, r. 1780) jest jednym z najważniejszych przekazów kartograficznych dot. M. Przechowywany w zbiorach Muzeum Międzyrzeckiego, był wielokrotnie reprodukowany, m. in. Becker plan 2; Ziemia Lubuska. Poznań 1950. s. 518-519; KurnNal. tabl. 1.

8 Fosa, poprowadzona od Obry do Paklicy, chroniła miasto od wschodu i południa, a wraz z tymi rzekami zamykała pełny krąg wodny wokół miasta. Powstała w trakcie budowy umocnień drewniano-ziemnych w XIII w. (→ Międzyrzecz – gród i kasztelania, p. 8). Zaznaczana była jeszcze na planach M. z XVIII i XIX w., ale w ciągu w. XIX została zasypana. Obecnie jedynie od wschodu zachowały się jej ślady (Widawski 302 i tabl. 165).

9 Mury obronne miasta nie zachowały się. Ulegały poważnym zniszczeniom w ciągu XVIII w., a rozbiórka ich resztek nastąpiła w w. XIX. Czas budowy nie jest znany. Większość badaczy uważa, że mury M. zbudowano najwcześniej pod koniec XIV (po 1370) lub dopiero w XV w., prawdop. w miejscu poprzednich umocnień drewniano-ziemnych i najpewniej był to mur z cegły (por. KurnNal. 22; Nalepa s. 22, 147 i przyp. 239; Widawski 299; ogólnie o późnym średniowieczu pisze Kohte 115). Nie wiadomo, czy miasto otrzymało pełny pierścień murów: Keyser 592 pisze o murze tylko od wschodu i południowego wschodu; Kohte 115 uważa, że nie był obwarowany bok od Paklicy (południowo-zachodni); Nalepa 239 nie wyklucza, że M. mógł być otoczony murami i od strony zachodniej; Widawski 299 twierdzi, że M. był tylko częściowo obwarowany i miasto pozostało bez murów od strony zachodniej i północno-zachodniej. Te odcinki chronił ufortyfikowany zamek oraz wody Obry i Paklicy. W odtwarzaniu przebiegu murów M. przydatny jest plan miasta z 1780 (→ przyp. 7), na którym zaznaczono mury ciągnące się nieprzerwanie od południa i od wschodu oraz krótki ich odcinek w północnej cz. miasta, od strony Obry (Widawski tabl. 165). W pierwotnych obwarowaniach M. nie było baszt. Nie ma ich na historycznych planach M. Baszta widoczna na planie z 1780 (w południowo-wschodnim narożniku murów) ma charakter bastei i powstała, być może, po 1520 (Widawski 299).

10 Dnia 3 XII 1520 miasto otrzymało od króla Zygmunta zwolnienie od opłat publicznych za względu na zniszczenia wojenne (→ p. 4A). Może (podobnie jak w 1513) miasto uzyskało je w zamian za naprawę murów miasta?

11 Przedm., rozciągające się zasadniczo za Bramą Wysoką czyli Poznańską (wzdłuż drogi do Poznania), dopiero od w. XIX nazywane było Przedm. Poznańskim. Z tego czasu pochodzi też nazwa przylegającego do niego od południa Przedm. Brójeckiego (Nalepa 37-38). Wymieniony w haśle folw. starosty międz., jak i plac, folw. nad rz. Paklicą oraz 4 ł. położone były na przedm. k. folw. wójta międz. Najpewniej chodzi o przedm. na E od miasta. Na planie M. z 1780, zaznaczono w tym miejscu „Folwark Wójtowski”.

12 Do wójta należał też 1 ł., o którym wzmiankuje jednak dopiero źródło z XVII w.: w 1638 król Władysław zezwala miastu na wykupienie od obecnych posiadaczy i przyłączenie do miasta ł. wójtowskiego oraz placu, od dawna do niego należącego (VL 3, 453).

13 Młyny Kopermil i Borowy mają hasła w naszym Słowniku. Tu zamieszczamy przede wszystkim informacje uzyskane z dodatkowej kwerendy do hasła M.

14 Sądzimy, że mł. Kuntat (wymieniony tylko raz w znanych źródłach) jest identyczny z mł. → Kopermil. W lustracjach z XVII w. mł. Kopermil nazywany jest mł. Kopernik (LWK 1628/32 1, 15; LWK 1659/65 1, 22), a na mapie Księstwa Poznańskiego z 1919 – Koperny Młyn (LWK 1564/65 1, 166 przyp. 114). Wg KurnNal. 178 przyp. 224 wybudowanie pierwszych młynów nad rz. Paklicą należy z pewnością odnieść do pierwszej połowy XIII, a może nawet do XII w. Por. też S. Trawkowski, Młyny wodne w Polsce w XII wieku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 7, 1959, z. 1, s. 26 n.

15 Dok. ten wyraźnie wymienia role miejskie, a więc decyzja król. chyba nie dot. folwarków szlach.

16 O identyfikacji Pynnow z Pniewami lub raczej z zaginioną osadą? Pynnowe k. Bledzewa i Skwierzyny → Glinice, przyp. 2.

17 Najpewniej słusznie Nalepa 237 wiąże obecność Niemców w M. z życiem miejskim (rzemiosło, handel). Nie są znane powody zwolnienia ich od dzies. (związek z lokacją miasta? → przyp. 29, klęskami żywiołowymi?, zniszczeniami wojennymi?).

18 Przypuszcza się, że Żydzi osiedlili się w M. na stałe w XIV w. (A. Heppner, J. Herzberg, Aus Vergangenheit und Gegenwart der Juden in Posener Landen, B. m. 1904, s. 622). Na planie M. z 1780 dzielnica żyd. (wraz z synagogą) zaznaczona jest w północno-wschodniej cz. miasta, między ul. Wysoką i Żydowską. Przylegała do murów miejskich.

19 Wykaz należności żyd. zamieszczony jest na przedostatniej karcie księgi rachunków król. (prowadzonej od 2 II 1507 do 1515) i nie jest datowany. Wg M. Horna, Najstarszy rejestr osiedli żydowskich w Polsce z 1507 r., „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego w Polsce” 3/9, 1974. s. 11-15, wykaz jest rejestrem podatku koronacyjnego, pobranego od Żydów w 1507. Podatek ten w XVII w. uległ zapomnieniu (LWK 1628/29 1, 10: Pieniądze koronacyjne. – Pieniędzy takowych nie oddawali nigdy z miasta Międzyrzecza, ani wiedzą, co to za pieniądze). Wspomn. wykaz z 1507 wylicza 54 skupiska żyd. w Wlkp., Małopolsce, Mazowszu i na Rusi Czerwonej. Zwraca uwagę wysoka pozycja M. Wyższy podatek płaciły jedynie: Kraków wraz z Tarnowem (300 grz.), Lwów (300), Poznań (200), Lublin wraz z Kazimierzem (75). Gniezno (50), Busko [na Rusi Czerwonej] (40), Inowrocław (35), Kalisz (35), Brześć Kuj. (25), Szczebrzeszyn (25) i Sandomierz (24).

20 Dookoła synagogi gminnej powstawał zwykle zespół bożniczy, do którego nal. niezbędne dla potrzeb gminy: szkoła talmudyczna, łaźnia rytualna, rzeźnia, jatki koszerne, piekarnia mac i niekiedy bożnice fundacji prywatnej. Por. M. i K. Piechotkowie, Dzielnice żydowskie w strukturze przestrzennej miast polskich, w: Żydzi w dawnej Rzeczypospolitej. Materiały z konferencji „Autonomia Żydów w Rzeczypospolitej szlacheckiej...” 22-26 IX 1986, Wrocław 1991, s. 309.

21 → przyp. 36.

22 Wg wydawców: z rodziny Złoszcz, Złosz, Złop znanej na Pomorzu Wschodnim (LWK 1564/65 1, 163 przyp. 109).

23 O przyczynach i przebiegu wojny handlowej Polski z Wrocławiem zob. L. Koczy, Związki handlowe Wrocławia z Polską do końca XVI wieku, Katowice 1936, s. 20 n.; Rybarski 1, s. 319 n.

24 Prawdop. starosta międz. otrzymał też podobny w treści mandat król. z 1 V tego roku (CIP 3 nr 75).

25 Rozporządzenie wyraźnie zabraniające przejazdów kupców z Wrocławia do Nowej Marchii przez M., jeśli było wydane, nie jest znane. Pośrednio zakaz używania drogi przez M. wypływał z dok. król. z 12 II 1513 (CIP 3 nr 130).

26 Nie wiemy, czy były to towary wyprodukowane w M. Tylko w r. 1585 odnotowano, że przywiezione sukno wytworzono w M.

27 Szraga (tentoria, catasta) to drewniana, prostokątna rama, na którą naciągano sukno, przygotowując je m. in. do postrzygania (Mączak 94 n.).

28 → przyp. 14.

29 Wzm. o pr. ruskim to oczywiście formularz (pr. to nie było stosowane w Wlkp.). Przywilej lokacyjny M. nie zachował się, ale opinie badaczy co do daty lokacji miasta na pr. magd. są w zasadzie zgodne. Nastąpiła ona ok. połowy XIII w., tj. a. 1259 lub ok. 1248, a w 1485 król jedynie odnowił (zniszczony?) przywilej lokacyjny M. Kolejne wzmianki z 1. 1248, 1259, 1269 n. wskazują na istnienie miasta już w w. XIII. W. Kuhn, Die deutschrechtlichen Städte in Schlesien und Polen in der ersten Hälfte des 13. Jahrhunderts, Marburg/Lahn 1968, s. 112-113, datuje lokację na 1248: zapiska o zwolnieniu Niemców z dziesięcin zdaje się odpowiadać latom wolnizny, stosowanym powszechnie w związku z lokacją (→ p. 3Aa). Podobnie A. Wędzki, Początki reformy miejskiej w środkowej Europie do połowy XIII wieku (Słowiańszczyzna Zachodnia), Warszawa 1974, s. 141; tenże, Ze studiów nad procesami osadniczymi ziem Polski Zachodniej. Wybrane zagadnienia, Wrocław 1987, s. 156; Nalepa 237. Inni piszą o lokacji miasta a. 1259, wskazując na dok. z tego roku (→ p. 5C), w którym mowa jest o mieście, wójcie, mieszczanach i kaplicy miejskiej (KurnNal. 20; Widawski 297; Keyser 592; Kohte 114; por. też Z. Zdrójkowski, Prawo chełmińskie. Powstanie, rozwój i jego rola dziejowa, w: Dzieje Chełmna i jego regionu. Zarys monograficzny, Toruń 1968, s. 525; M. Gołembiowski, Lokacje miast na prawie chełmińskim, w: Studia Culmensia Historico-Juridica czyli Księga pamiątkowa 750-lecia prawa chełmińskiego, t. 1, Toruń 1990, s. 232).

30 Przywilej król. dot. zakazu propinacji w okolicy M. nie był później przestrzegany (por. LWK 1628/32 1, 6).

31 → przyp. 27.

32 Dok. Mestwina to niewątpliwie fals. (por. SLP 98; Warschauer 142). Zapewne sporządzony został po 1485.

33 → przyp. 2.

34 Wg Now. 2, 470 kościół par. w M. założono w związku z lokacją miasta, a więc w pierwszej połowie XIII w. Historycy sztuki nie określili dokładniej czasu jego powstania, ogólnikowo stwierdzając, że jest to budowla późnogotycka (G. Chmarzyński, S. Wiliński, Kraina międzyrzecka. Sztuka, w: Ziemia Lubuska, Poznań 1950, s. 243). Słusznie zauważa się jednak, że późnogotycki charakter mogła nadać temu kościołowi przebudowa, jaka nastąpiła po zniszczeniach w 1520 (KurnNal. 24-25). Zauważa się też, że świątynia ta realizuje wzory przestrzenne, wywodzące się z Pomorza Zachodniego i Brandenburgii (M. Kutzner, Architektura, w: Dzieje Wielkopolski, t. 1, Poznań 1969, s. 393). Wg Now. 2, 470 pierwotnym kościołem par. M. był zapewne kościół we wsi Święty Wojciech (→ p. 5C i przyp. 40).

35 Nie wiemy, kiedy kościół we wsi Święty Wojciech przyłączono do kościoła w M. Od 1551 kościół Ś. Wojciecha nie był już filialnym, lecz samodzielną par. katolicką – jedyną w okolicy M. Następnie jednak i ten kościół zajęli innowiercy i dopiero w 1603 został odzyskany i powierzony katolickiemu plebanowi, a w 1607 ponownie przyłączony (jako filialny) do kościoła par. w M. (Now. 2, 471).

36 Now. 2, 85 nazywa Andrzeja Bnińskiego plebanem międz. 1431. Cytowane źródło nie zawiera takiej informacji (CP 28, 79). Sam Now. 2, 470 przyp. 34 nie zamieszcza Bnińskiego w wykazie plebanów międz. Por. jednak p. 3Ac: r. 1430.

37 Wg Now. 2, 478 tenże Jan pleb. w Czirlensk [niezident.] był bratem Jana Żaka z Dolecka kaznodziei niem. w koleg. Ś. Marii Magdaleny w Poznaniu i plebana w Lubniewicach 1479-1501.

38 Wykaz luterańskich pastorów M. zamieszcza Becker 261-263.

39 Szkoła par. w M. wspomn. jeszcze w wizytacji kościoła par. w M. 1779 (AV 34, 371 v).

40 Badacze lokalizują kościół par. Ś. Wojciecha we wsi o tej nazwie (Now. 2, 470) lub w M. (Danysz 3; Becker 25-26; ŁOp. 2, 316-317; do tej opinii skłaniają się też KurnNal. s. 40, 116-117). Wezwanie kościoła par. w M. podane jest dopiero w XVII w. (→ p. 5A) i kościół ten mógłby w 1259 nosić wezwanie Ś. Wojciecha. Późniejszym źródłom nie jest jednak znany kościół Ś. Wojciecha w M. Wymieniany jest jedynie kościół (kaplica) o tym wezwaniu we wsi Święty Wojciech: 1476 (→ p. 5Jb), 1518 (oraculum, → p. 5Ab) i 1551 (→ p. 5Aa). Dok. z 1259 wydano dwukrotnie na podstawie kop. z XV w. W dok. tym czytamy o pleb. kościoła z [!] M. i może to być błąd kopisty (de zamiast ante), dalej mowa jest już o wsi tego kościoła (podobnie w nagłówku, opuszczonym przez wydawców: villa Sancti Adalberti ante Medzirzecz; CP 2 nr 54). Zawarty w dok. opis położenia kościoła odpowiada położeniu kościoła we wsi Święty Wojciech: naprzeciwko [!] kościoła jest łan nad rz. Obrą wraz z łąką. Naprzeciwko kościoła par. w M. była osada rzemieślniczo handlowa! W 1518 wspomn. [może ten sam?] łan naprzeciwko kaplicy Ś. Wojciecha we wsi Święty Wojciech (→ p. 5 Ab). Sądzimy, że słuszna może być teza Now. 2, 470 o funkcjonowaniu w 1259 parafii w M. i (wówczas już jednowioskowej) we wsi Święty Wojciech. Z dok. z 1259 wynika wyraźnie, że kościół Ś. Wojciecha jest kościołem par., a kaplica miejska w M. podlegała (wcześniej) temu kościołowi. Do sporu doszło, gdy okazało się, że pleban kościoła Ś. Wojciecha utracił cz. dochodów na rzecz kaplicy. Zgadzamy się z Now. 2, 470, że a. 1232 (pierwsza wzmianka o pleb. w M., a więc chyba nie kościoła we wsi Święty Wojciech → p. 5Ab) M. mógł należeć do par. Święty Wojciech.

41 Nalepa 237 błędnie identyfikuje wspomn. w 1259 kaplicę miejską z kaplicą Ś. Krzyża na rynku w M., ponieważ tę ostatnią erygował bp pozn. Andrzej Bniński dopiero w XV w. (→ p. 5F). Może funkcjonowanie w M. [najpewniej niedawno erygowanej] kaplicy miejskiej należałoby łączyć z obecnością w mieście Niemców, potwierdzonych tu w 1248 (→ p. 5Aa). Kaplica miejska może być identyczna z wspomn. od XV w. kaplicą Ś. Jana Chrzc. za murami miasta. Z dok. z 1259 zdaje się wynikać, że kaplica miejska uposażona była, podobnie jak kaplica Ś. Jana Chrzc., przez władze miasta i one też mogły sprawować nad nią patronat.

42 Źródła nie potwierdzają tezy Now. 2 s. 469, 648, że kaplica Ś. Jana Chrzc. za murami miasta była kaplicą grodową. Kaplica grodowa mogła znajdować się w budynku mieszkalnym zamku. Por. M. Kutzner, op. cit., s. 374. O przypuszczalnej identyfikacji kaplicy Ś. Jana Chrzc. z kaplicą miejską → przyp. 41.

43 Wg Now. 2, 470-471 dok. ten (mylnie cytowany przez Autora pod r. 1470) dot. kościoła we wsi Święty Wojciech. Wydaje się to niesłuszne, bo w 1499 burm. i rajcy międz. występują jako patroni kaplicy Ś. Jana Chrzc. za murami miasta.

44 Autor nie podaje źródła informacji o istnieniu tego kościoła już w 1417. Nie wzmiankuje na ten temat kronika Zacherta. Poszukiwania w księgach wizytacj i dekanatu pszcz. (AV tomy 3, 10, 22, 25, 34) dały wynik negatywny. Znaleziono jedynie w aktach wizytacji kościoła par. w M. 1640-41 informację, że kościół Narodzenia NMP stał niegdyś na wzgórzu (in monte) zw. Winnica, ale został zniszczony przez innowierców, a drewno z rozbiórki tej świątyni przewieziono do Kurska (AV 10, 54v). Wg Zacherta 25 w 1661 zbudowano w M. kościół Ś. Jana. Wg Danysza 8 i Nalepy 246 kościół ten stanął być może w miejscu kościoła Narodzenia NMP na Winnicy (ale nie istniał już na początku XVIII w., gdyż nie wzmiankują o nim ówczesne wizytacje), a pozostałością po jego wezwaniu jest nazwa – ul. Świętojańska, a. 1945 Johannesstrasse. Nasuwa się przypuszczenie, że o ile data 1417 podana przez Danysza jest błęana, to kościół Narodzenia NMP mógł być zbudowany w miejscu kaplicy Ś. Jana Chrzc.

45 Kaplica Ś. Krzyża stała w miejscu, gdzie w połowie XIX w. był dom [mieszcz.] Jockischa (Danysz 8; KurnNal. 40).

46 Datę zniszczenia kaplicy Ś. Krzyża uściśla Nalepa 246, który podaje, że kaplica ta nie istniała już w 1627, bo wówczas pleb. zrezygnował na rzecz miasta z posesji, na której stała.

47 Kościół Ś. Mikołaja zbudowany był w miejscu, gdzie na planie miasta z 1780 widnieje na przedm. przy ul. Poznańskiej „Polski szpital” (jest to też dowód, że kościół ten nie istniał już w XVIII w.). Por. KurnNal. 39.

48 Jest to jedyna znana wzm. o augustianinie działającym w M. Mimo to Now. 2, 470 pisze na tej podstawie o kl. augustianów w M. Tenże wskazuje jednak, że wzm. ta może dot. raczej kl. w Sierakowie (Now. 2, 761).

49 Relacje źródeł pisanych potwierdza przeszło metrowe zwalisko spalenizny i gruzów, znalezione na terenie zamku, a pochodzące z tego okresu (KumNal. 155).

50 Nie jest to ślad po powiecie międz. Sądy król., choć tu bez udziału króla, a w obecności zastępcy star. gen. wlkp. odbywały się nie tylko w miastach powiatowych, lecz i w in. miejscowościach. Por. GąsUrz. 175; → Kościan – powiat, przyp. 1.