MIĘDZYRZECZ – gród i kasztelania

2. 1259 Bolesław [Pob.] ks. wlkp. zwalnia mieszkańców wsi Święty Wojciech od obowiązku budowy, naprawy i stróży grodu międz. oraz wyjmuje spod jurysdykcji kasztelana międz. (Wp. 1 nr 379); [koniec XIII lub XIV w.] zarządcy grodu [kasztelanowie?] (castrenses) M. uzurpują sobie pr. do wsi → Kijewice (MPHn. 8, 125); 1316 „territorium” należące do M. [okręg administracyjny? w granicach Nowej Marchii], zapowiedź konserwacji grodu w M. → p. 3A; 1328 Kęszyca w kasztelanii międz. → p. 3A.

3A. Przynależność polityczna.

[1095-1102] Bolesław [Krzywousty] wyrusza na Pomorze, oblega gród (castrum) M.1Nie ulega wątpliwości, że chodzi o nasz M. Przekazy źródeł pisanych potwierdzają badania archeologiczne, które wykazały ślady pożaru i zniszczenia grodu na przełomie XI i XII w. Spaleniu i zburzeniu uległy wówczas górne, drewniane konstrukcje wału i podgrodzia (S. Kurnatowski, J. Nalepa, op. cit., s. 113; Hensel 4, 62; J. Gładykowska - Rzeczycka, Szkielet wojownika z Międzyrzecza, „Zielonogórskie Zeszyty Muzealne” 2, 1971, s. 275-282) i po kilku dniach zmuszajego załogę do poddania się (MPHn. 2, 78 [Gall Anonim]; dodatkowe szczegóły w MPHn. 8, 27 [Kronika wlkp.] oraz w MPH 2, 311-312 [kroniki Wincentego Kadłubka i Mierzwy] i w MPH 3, 455 [Kronika książąt polskich]: Pomorzanie zbudowali k. Santoka gródek, Bolesław nie tylko zrównuje go z ziemią, ale i odzyskuje M. oraz in. grody – w MPH 2, 311-312: urbes!; natomiast w DA 3-4, 185-186 pod r. 1095: gród w M. położony w okolicy Saksonii zajmują zbiegowie z Pomorza, ks. Bolesław zdobywa ten gród).

1230 (1232?) M. nal. do Wlkp. → p. 3B.

[do 1234 M. nal. do Wlkp.2Nic nie wskazuje na to, aby książęta wlkp. między 1138 a 1234 utracili M. Pojawiająca się w literaturze opinia, że w 1163 M. nal. do Śląska nie ma podstaw źródłowych (P. Becker, Geschichte der Stadt Meseritz, Meseritz 1930, s. 31). Wg niektórych badaczy (por. m. in. J. Nalepa, op. cit., s. 236; S. Kurnatowski, J. Nalepa, op. cit., s. 118-119; Hensel 4 s. 62, 67; K. Olejnik, Grody i zamki w Wielkopolsce, Poznań 1993, s. 137) w 1157 jeden z oddziałów ces. Fryderyka Barbarossy dotarł do M., a dowodzić tego mają spalone budynki grodu, podgrodzia oraz zniszczone konstrukcje wału zewnętrznego (zniszczenia te datowane są na ok. połowę XII w.). Znane źródła nie pozwalają na precyzyjne odtworzenie trasy pochodu wojsk armii ces., która przez Głogów wtargnęła do Wlkp. Wiemy, że Polacy nie bronili grodów, lecz niszczyli je i opuszczali. Czy było tak i w przypadku M.? Por. B. Miśkiewicz, Najazd Fryderyka Barbarossy na Polskę w roku 1157, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza”, Historia, z. 8, Poznań 1968, s. 33-50, w 1234 przekazany Henrykowi Brodatemu wraz z lewobrzeżną Wlkp.3Wp. 1 nr 168, 173: Władysław Odonic ks. wlkp. i Henryk Brodaty zawierają układ pokojowy dot. podziału Wlkp, po śmierci jego s. Henryka Pob. odzyskany przez książąt wlkp. w 1242 lub 12434W 1242 lub 1243 Przemysł I ks. wlkp. zdobył grody Zbąszyń i M., należące do Bolesława Rogatki ks. śląs. (r. 1242 podają: S. Zachorowski, Wiek XIII i panowanie Władysława Łokietka, w: Dzieje Polski średniowiecznej, t. 1, Kraków 1926, s. 268; K. Jasiński, Przemysł I, PSB 28, 1985, s. 729; natomiast S. Zachorowski, Studia do dziejów wieku XIII-go w pierwszej jego połowie, w: Rozprawy PAU, Wydział Historyczno-Filozoficzny, seria 2, t. 37, Kraków 1921, s. 188 podaje, że ks. wlkp. zdobył Zbąszyń w 1242 lub nawet 1243; r. 1243 wymienia R. Grodecki, Dzieje polityczne Śląska do r. 1290, w: Historia Śląska od najdawniejszych czasów do roku 1400, t. 1, Kraków 1933, s. 235)].

1245 M. nal. do Wlkp. → p. 3B.

1246 Bolesław [Rogatka] ks. śląs. wszedł z wojskiem do Wlkp. i wybudował gród Kopanicę nad rz. Obrą; Przemysł [I] i Bolesław [Pob.] zawierają z nim ugodę i oddają mu grody Santok, M. i Zbąszyń5Odzyskanie M. przez Przemysła I datuje się na r. 1246 lub 1247: r. 1246 podaje S. Zachorowski, Wiek XIII, s. 269; tenże, Studia, s. 190; r. 1247 wymienia K. Jasiński, op. cit., s. 729; natomiast wg W. Rubczyńskiego, Wielkopolska pod rządami synów Władysława Odonicza (1239-1279), „Rocznik Filarecki” 1, Kraków 1886, s. 289, Zbąszyń odzyskano w 1246, a M. na początku 1247 (MPHn. 8, 90-91; MPHn. 6 s. 9 nr 48; DA 7-8, 60 – pod r. 1247).

1252-93 M. nal. do książąt wlkp.: 1252 ks. Przemysł [I] wystawia w M. dok. (Wp. 6 nr 9); 1256-93 → p. 3B; 1259 → p. 2; 1269 ks. Bolesław [Pob.] umacnia swe miasto (civitas) M. blankami6Blankami nazywano urządzenia obronne z drewna oblepione gliną (DA 6-7, 164; por. też Słownik staropolski, t. 1/2, Warszawa 1953, 98; S. Kurnatowski, J. Nalepa, op. cit., 21); zanim [miasto] zostało otoczone fosami margrabia brand. [Otton V Długi] zdobywa je, a nie mogąc zdobyć grodu (castrum), podpala miasto i odchodzi z łupem (MPHn. 6 s. 48 nr 109 i DA 7-8, 163-164 – pod r. 1269; MPHn. 8, 124 – pod r. 1268).

1297 (1296?) – 1321 M. nal. do Nowej Marchii7Wg S. Zajączkowskiego, Polska a Zakon Krzyżacki w ostatnich latach Władysława Łokietka, Lwów 1930, s. 78, margrabiowie brand. zapewne weszli w posiadanie M. drogą zamiany z Henrykiem głog., któremu dali Zbąszyń, a w zamian otrzymali M. (uzyskany przez Henryka w wyniku układu zawartego 10 III 1296 w Krzywiniu, którym otrzymał on od Władysława Łok. ziemie wlkp. na południe od rz. Obry, a więc i M., oraz pr. wykupu Zbąszynia – wiana Małgorzaty brand. wd. po Przemyśle II: Wp. 2 nr 745). Podobnie E. Długopolski, Władysław Łokietek na tle swoich czasów, Wrocław 1951, s. 247 i E. Rymar, Próba identyfikacji Jakuba Kaszuby, zabójcy króla Przemysła II, w powiązaniu z ekspansją brandenburską na północne obszary Wielkopolski, w: Niemcy – Polska w średniowieczu, Poznań 1986, s. 214 i przyp. 45. Natomiast wg T. Jurka, Dziedzic Królestwa Polskiego, książę głogowski Henryk (1274-1309), Poznań 1993, s. 33, nie istniało porozumienie głog.-brand., a margrabiowie zagarnęli zbrojnie M. i całe pogranicze już w 1296, tj. natychmiast po śmierci Przemyśla II: 1297 20 V Jan von Lossow i Rudolf von Liwendal8Może być identyczny z Rudolfem von Liebenthal sołtysem Wałcza 1303-07 oraz landwójtem naddrawskim 1317, potem chojeńskim (por. o nim J. Walachowicz, Geneza i ustrój polityczny Nowej Marchii do początków XIV wieku, Warszawa 1980, s. 98-99; tenże, Starostwo w zarządzie terytorialnym Marchiae Transoderanae do początków XV wieku, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 34, 1982, z. 2, s. 31-33; o rodzie Liebenthalów pisze A. Czacharowski, Społeczne i polityczne siły w walce o Nową Marchię w latach 1319-1373 ze szczególnym uwzględnieniem roli możnowładztwa nowomarchijskiego, Toruń 1968, s. 64-66) urzędnicy [burgrabiowie?] (capitanei) w M.9Urzędników tych prawdop. nie należy identyfikować z landwójtami lub z późniejszymi starostami nowomarchijskimi. Porównywani są z burgrabią Oderbergu, występującym w 1372 jako „capitaneuscastri”. Por. J. Walachowicz, Geneza, s. 46; tenże, Starostwo, 34; tenże, Z zagadnień terminologii źródłowej i zarządu terytorialnego Rugii, Pomorza Zachodniego i Nowej Marchii w średniowieczu, w: Niemcy – Polska w średniowieczu, Poznań 1986, s. 244. Nie wiemy jaką jednostką administracyjną w ramach Nowej Marchii był w 1297 (1296?) M. z okolicą. Ponieważ wspomn. w dok. dziedzina Clauswalde leżała w ziemi torzymskiej, oznaczać to może, że władza wymienionych urzędników brand. rozciągała się i na tę ziemię. Sprawa jest tym bardziej niejasna, że w 1284 dzielnica młodszej linii askańskiej uległa podziałowi i obszary na południe od Warty znalazły się w zasięgu władzy Ottona V Długiego i Ottona VI Małego, a tereny na północ od Warty podlegały wyłącznej władzy Albrechta III. Tymczasem w dokumencie z 1297 (1296?) mowa jest o urzędnikach zależnych i od Albrechta, i od Ottona V. Być może dlatego, że margrabiowie zajęli M. dopiero po 1293 (→ p. 3B). Cytowany w haśle dok. z 1316 wyjaśnia, jak duży obszar obejmowała cz. składowa Nowej Marchii – nazwijmy ją umownie – ziemią międz. (organizację zarządu terytorialnego Nowej Marchii poznajemy dokładniej dopiero z lustracji nowomarchijskiej z 1337: Nowa Marchia złożona była wówczas z 10 ziem [ale nie obejmowała już wtedy M.], pewnej liczby feudalnych władz terytorialnych i kilku obszarów leśnych; ziemie były częściami składowymi landwójtostw). Por. na ten temat J. Walachowicz, Geneza, s. 71 n z ramienia Ottona [V] i Albrechta [III] margrabiów brand. [ss. Ottona III] oznajmiają, że Mikołaj i Wojsław zastawili [kl. cyst.] w Paradyżu swą dziedzinę Clauswalde [k. Rzepina, obecnie Wystok] (Wp. 2 nr 764).

1316 Jan [V] margrabia brand. [zm. 1317] (za zgodą margr. Waldemara) sprzedaje na pr. lennym rycerzowi Arnoldowi von Uchtenhagen10Oddawnanie w lenno rodom rycerskim niektórych grodów kresowych wiązało się najpewniej z ogólnym kryzysem politycznym i finansowym, jaki przeżywała Brandenburgia na przełomie XIII/XIV w. W ten sposób Jagowowie otrzymali Cedynię w 1299, Ostenowie – Drezdenko w 1317, a Wedlowie i Mik. Olafson – Świdwin w 1319 (por. J. Walachowicz, Geneza, s. 163-164). O nowomarchijskim rodzie Uchtenhagenów zob. A. Czacharowski, op. cit., s. 78-80 gród i m. M. z przyległościami, tj. ze wszystkimi wsiami obszaru (territorium), który nal. do M, z całą kasztelanią i prawem grodowym (cum omni castellania et iure castrensi quod ... dicitur Borchwere) oraz pr. zwierzchnictwa lennego nad dobrami (z wyłączeniem m. Skwierzyny i wsi Murzynowo, Osiecko, Ulim [1944 Eulam] oraz Deszczno [1944 Dechsel]); margrabia poświadcza odbiór 2000 grz. brand. srebra i zastrzega sobie pr. wykupu M. z przynależnościami w ciągu 8 l., a Arnoldowi przyrzeka zwrot wspomn. 2000 grz. i nakładów poniesionych przez niego na konserwacje grodu (Wp. 2 nr 987).

1319 Henryk [II Wierny] i Przemek książęta głog. odstępują Waldemarowi margrabiemu brand. swe ziemie z Kopanicą, Przyprostynią, Zbąszyniem i od Zbąszynia w dół rz. Obry do grodu w M, który posiadali już rodzice Waldemara [Konrad I margr. brand. i Konstancja c. Przemysła I], margrabia otrzymuje też Trzciel i Rybojady [k. Trzciela] z wszystkimi przyległościami po obu stronach rz. Obry; od południa granica tego obszaru biegnie Obrzycą po jej ujście do Odry i stąd Odrą do Krosna, na tym obszarze znajdują się też miasta i grody Sulechów, Świebodzin, Lubrza oraz Wityń; w zamian Waldemar zwraca im zastawiony wcześniej Żagań oraz na wypadek swej bezpotomnej śmierci prawa do Krosna z przyległościami, do M. z grodem (Meseritz mit der Burgwere) i do ziemi żagańskiej, której rozgraniczenie ze zgorzelecką ma być komisyjnie dokonane do dnia Ś. Marcina [11 XI]11Zawarcie tego układu pozostaje być może w związku z wspólną walką toczoną z Władysławem Łok. przez książąt głog. i margr. Waldemara, który jesienią 1317 miał wspierać ich w walkach nad Odrą (J. Dąbrowski, Dzieje polityczne Śląska w latach 1290-1402, w: Historia Śląska od najdawniejszych czasów do roku 1400, t. 1, Kraków 1933, s. 355; Historia Śląska, pod red. K. Maleczyńskiego, t. I/1, Wrocław 1960, 540). Waldemar zm. bezpotomnie już 14 VIII 1319 (Dworzaczek tabl. 58) i postanowienia tego układu nie weszły w życie (Wp. 2 nr 1012; CDS 18 nr 3940).

[po 14 VIII 1319] – 1321 M. w posiadaniu Warcisława IV ks. wołogoskiego [pełniącego tymczasowe rządy w Nowej Marchii]12Po śmierci margr. Waldemara (→ przyp. 11) jedyny żyjący Askańczyk, Henryk II, z powodu małoletności nie mógł osobiście sprawować rządów. Do roli opiekuna jako pierwszy zgłosił się Warcisław IV ks. wołogoski, od lat wierny sojusznik zm. Waldemara. Pozyskał on stany krajowe Nowej Marchii oraz ziemi lubuskiej i objął rządy w całej Nowej Marchii. Król niem. Ludwik Bawarski zaakceptował najpierw kuratelę Warcisława nad Henrykiem II, a po śmierci Henryka (zm. VII 1320) powierzył Warcisławowi tymczasowe rządy w Nowej Marchii (do IV 1323, gdy rządy tu objął s. Ludwika). Por. E. Rymar, Rywalizacja o ziemię lubuską i kasztelanię międzyrzecką w latach 1319-1326, ze szczególnym uwzględnieniem stosunków polsko-pomorskich, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka” 34, 1979, nr 4, s. 477; A. Czacharowski, op. cit., s. 38 n. Pod koniec 1321 Wedego [I] von Wedel ze Świdwina marszałek książąt pom. i stronnik Warcisława IV, wystawił Warcisławowi rachunek za koszty poniesione przez swych podkomendnych z Pomorza, Nowej Marchii, ziemi lubuskiej, Łużyc i Śląska. Wspomniano w nim również straty poniesione przez oddział, wysłany na polecenie księcia do obrony M.: „Item cum dominus dux iussit servare castrum Meseritz dominum Wedego missit Hintzen Stangen et ambo Blomen” (PU 6 nr 3560). Wg E. Rymara, Rywalizacja, s. 487 przyp. 53, w 1320 lub raczej 1321 M. mógł być broniony przed książętami głog. (tym bardziej, że źródła potwierdzają fakt ich wojny z Warcisławem), a nie przed Rudolfem saskim i bpem lubuskim Stefanem II (taki domysł wysuwa A. Czacharowski, op. cit., s. 100). Z kolei Władysław Łok. w 1321 najpewniej nie podejmował akcji przeciwko Warcisławowi w kasztelanii międz., gdyż zaangażowany był wówczas na Śląsku, w walkach z Konradem ks. namysłowskim (E. Rymar, Rywalizacja, s. 487) (PU 6 nr 3560).

1322 Henryk ks. głog. potwierdza w Paradyżu nadanie przez rodzinę rycerską wsi Zyrsk13→ Międzyrzecz – dystrykt, przyp. 1 w dystrykcie międz. [→ Międzyrzecz – dystrykt] kl. w Paradyżu14Przypuszcza się, że panowanie Henryka głog. w M. w 1322 było efektem jego okresowego współdziałania z Rudolfem saskim przeciw Warcisławowi IV. Wkrótce nastąpiło prawdop. odwrócenie sojuszy i a. 29 VII 1322 doszło do porozumienia Warcisława IV z Henrykiem. Warcisław zaangażowany w walkę o Marchię Wkrzańską, zrezygnował na rzecz ks. głog. z ziem torzymskiej i międz., a w zamian pozyskiwał sojusznika w walce z Rudolfem saskim i Władysławem Łok. (E. Rymar, Rywalizacja, s. 489 n.) (Wp. 2 nr 1026).

1328 25 V Władysław [Łok.] zatwierdza dobra bpstwa lubuskiego w Polsce, m. in. Kęszyca w kasztelanii międz.15J. Dąbrowski, op. cit., s. 360 przyp. 1 pisze, że Władysław Łok. odzyskał M. w 1322. Większość badaczy skłania się jednak do opinii, że przyłączenie M. do Polski było efektem wyprawy Łok. z 1326 (m. in. A.Czacharowski, op. cit., s. 103; S. Zajączkowski, op. cit., s. 79 n.; S. Kujot, Dzieje Prus Królewskich, cz. 2, „Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu” 29/31, 1922/1924, s. 29-32, 92 n.; E. Rymar, Rywalizacja, s. 494-495). Przypuszczalnie Henryk głog., pokonany przez Wittelsbachów w 1324, wycofał się w 1326 bez walki z ziemi torzymskiej i międz. (E. Rymar, Rywalizacja, op. cit., s. 494). Pierwszym śladem rządów Łokietka na tych terenach jest jego dok. z 25 V 1328 (→ p. 3A), w 1329 wspomn. jest kaszt. międz. (→ p. 3B) (in castellania Mesericzensi; Wp. 2 nr 1088; ZDM 4 nr 907).

3B. 1230 (1232?) – 1543 n. kasztelanowie międz.: 1230 (1232?) Teodoryk; 1245 Mikołaj; 1256 Bożen (Bozno)16Wydawcy Rocznika kapituły pozn. (MPHn. 6 s. 68 przyp. 213) nie wykluczają, że kaszt. międz. Bożen może być identyczny z wymienianym w dokumentach z 1. 1256-71 (Wp. 1 nr 338, 603, 613); zm. a. 1260 Jan; 1260 Świętomir; 1261 Marcin Lis (kaszt. zbąsz. 1266-71); 1269 Beniamin Zaremba (kaszt. radz. 1256 i przem. 1257-61, wda pozn. 1274-87 i 1294-96, kaszt. i sędzia gnieźn. 1290-92); 1275-79 Sędziwój (tenże? marszałek Bolesława Pob. 1271); 1287 Dziersław; 1293 Wisław z Iłówca (podkom. kuj. Władysława Łok., sędzia pozn. 1311; UDR I/1, 53-54; tamże odsyłacze źródłowe).

[W 1. 1297 (1296?) – 1326 M. nal. do książąt głog. i margrabiów brand.; → wyżej, p. 3A].

1329 Piotr Żyła z Bytynia (kanclerz wlkp. 1329-31); 1335-37 Mikołaj; 1339 Borek z Grodziska Wlkp.; 1362-68 Michał; 1374-94 Przedpełk ze Stęszewa; 1394-1400 Wojciech z Kobylina (podczaszy kal. 1385-94); 1400-18, zm. a. 21 V 1418 Jan, Janusz zw. Furman z Zaniemyśla (kaszt. rogoz. 1392-1400); 1418 – zm. 23 X 1423 Jan z Rydzyny, Czerniny (star. wsch. 1405-09, 1414-23); 1423 – zm. 21 X 1444 Winc. Świdwa z Szamotuł (podczaszy kal. 1414-23, star. wsch. 1424-27, lwowski 1431-39); 1445-49 Stanisław z Ostroroga (star. brzeski kuj. 1432, podstoli kal. 1432-45, star. gen. wlkp. 1439-40 i 1448-51, star. międz. 1447, kaszt. gnieźn. 1450-53, wda kal. 1453-75, pozn. 1475-76); 1450-54 Jan z Bnina (star. wsch. 1450-53); 1454-59?, zm. a. 1460? Wojciech z Bnina; 1460-64, zm. a. 9 III 1465 Filip z Żerkowa, Zaniemyśla; 1465-72 Jan z Ostroroga (kaszt. pozn. 1474-1500, wda pozn. 1501, star. gen. wlkp. 1493-98); 1472-82 Andrzej Świdwa z Szamotuł (star. międz. 1474-93, kaszt. gnieźn. 1484-87, kal. 1487-1500, wda kal. 1501, pozn. 1501-11); 1484-1500 Dobrogost Ostroróg z Lwówka (kaszt. kal. 1501, pozn. 1501-07); 1501-13 Stan. Potulicki; 1516-27 Stan. Tomicki (wojski łęcz. 1504-11, kaszt. kal. 1527-32, wda inowrocł. 1532-35, kal. 1535-37); 1527 – zm. a. 18 III 1528 Jan Rozdrażewski (kaszt. kam. 1519-27); 1528-29 Piotr Opaliński (kaszt. lądz. 1530-35, gnieźn. 1535-50); 1531-43 Stan. Myszkowski (star. międz. 1522-35 [1543?], stolnik krak. 1528-31; UDR I/1, 135-137; UDR I/2, 99-100; tamże odsyłacze źródłowe).

3C. Uposażenie [?] kasztelana międz.: 1405 wieś bpstwa lubuskiego Kęszyca daje 30 kóp gr dochodu rocznego, wieś trzyma kasztelan międz. (lenet castellanus Meseritzensis ad castrum Meseritz17Być może, że Kęszyca stanowiła uposażenie kasztelana z M. (→ p. 3C: r. 1580). W 1. następnych Kęszyca była własn. król. (tj. nal. do starostwa międz.) i może tak należy interpretować dok. z 1405?; Ludat nr 85).

1477 Andrzej z Opalenicy pleb. międz. w imieniu Andrzeja z Szamotuł kaszt. międz. [w tym czasie też star. międz.] wybierał [jako dzierżawca?] przez pewien czas cło w M.18Wg ustaleń W. Pałuckiego, Studia nad uposażeniem urzędników ziemskich w Koronie do schyłku XVI wieku, Warszawa 1962. s. 212 n., podstawową formą uposażenia kasztelanów wlkp. (i innych) był udział w dochodach z ceł i opłat targowych. Wzm. z 1477 może dot. uposażenia kasztelańskiego, choć Andrzej z Szamotuł w tym czasie był również starostą międz. W. Pałucki, op. cit., s. 32, 66 przyp. 22. zwrócił też uwagę na ustawę z 1520 (Corpus iuris Polonici, t. 3, Kraków 1906, nr 241), wyliczającą urzędników ziemskich zobowiązanych do opłacania pogłównego: po 30 zł płacić mieli wymienieni tu kasztelanowie, a po 10 zł pozostali, mający uposażenie – wg Pałuckiego w ostatniej grupie był też kaszt. międz (AR 2 nr 1284).

1580 wieś Kęszyca [Andrzeja z Górki] kasztelana międz. [ślad uposażenia tego urzędnika?] (ŹD 15; ASK I 6, 103).

7. Podstawowa literatura → Międzyrzecz miasto, p. 7.

8. Grodzisko owalne otoczone fosą i wałem zewnętrznym, zachowane w postaci niewielkiego wzniesienia (obecnie Wzgórze Zamkowe). W w. IX (koniec VIII?) w zachodniej połowie wysepki, przy ujściu rz. Paklicy do Obry, powstała nieduża osada (kilka domostw?). Dokładnie w tym miejscu w następnych wiekach funkcjonował gród, potem zamek. Budowę gródka przedpiastowskiego (prawdop. wraz z wałem obronnym) rozpoczęto w czwartej ćwierci IX w. Współcześnie z nim istniała osada otwarta na terenie dzisiejszego miasta (ul. Zamkowa), prawdop. połączona z gródkiem pomostem lub groblą. Po pożarze ok. połowy (i w trzeciej ćwierci) X w. gród odbudowano i wzmocniono wałem. Po następnym pożarze (X/XI w.) wzniesiono potężne wały wewnętrzne grodu (wysokość do 10 m, szerokość u podstawy do 20 m). Nadal funkcjonowała, znana z okresu poprzedniego, osada otwarta (objęła oprócz ul. Zamkowej prawdop. także cz. ul. Garncarskiej, rozciągając się pasem wzdłuż brzegu rz. Paklicy), ale wolną dotąd przestrzeń między fosą a wałem zewnętrznym zajęły budynki podgrodzia (wschodnia cz. wysepki). Powstała druga osada otwarta na prawym brzegu Obry, w miejscu funkcjonowania najstarszej przeprawy przez tę rz. (naprzeciw wysepki grodowej). Po pożarze grodu w drugiej ćwierci XI w. gród odbudowano i wzmocniono wał grodu i podgrodzia. Zapewne powstała też nowa osada na prawym brzegu Obry (teren zw. później Winnicą, naprzeciw mostu Oberskiego, obecnie Miejskiego). W w. XII, po kolejnym zniszczeniu (pożar), gród i podgrodzie odbudowano. W miejscu podgrodzia w XIII w. istniała zabudowa (gospodarcza?). Miejsce to w źródłach z XVI w. nazywane jest przygródkiem. Życie gospodarcze stopniowo przeniosło się na teren obecnego miasta, do osady rzemieślniczo-handlowej (obejmowała teren między dawnym Garncarskim Targiem a rynkiem dzisiejszego miasta, rozwijając się wzdłuż ul. Oberskiej w kierunku przeprawy przez Obrę). Wg Müncha 86, w XII w. większego znaczenia nabrał przejściowo targ we wsi Święty Wojciech, z czym jednak nie zgadzają się S. Kurnatowski, J. Nalepa, Z przeszłości Międzyrzecza, Poznań 1961, s. 50 przyp. 43, s. 174 przyp. 144. W drugiej połowie XIII w. wykonano nowe, sztuczne koryto Paklicy, między wysepką grodową a miastem. Nieco wcześniej, bo w połowie XIII w., przekopano fosę mniej więcej od kościoła par. Ś. Jana Chrzc. do mostu Oberskiego. Por. J.Nalepa, Międzyrzecz, w: Studia nad początkami i rozplanowaniem miast nad środkową Odrą i dolną Wartą (województwo zielonogórskie), t. 1, Zielona Góra 1967, s. 228 n.; Hensel 4, 58 n.; Fontes 32, 1983, nr 14; Stan i potrzeby badań nad wczesnym średniowieczem w Polsce, Poznań 1992, s. 125-126 nr 7.

J.Widawski, Miejskie mury obronne w państwie polskim do początku XV wieku, Warszawa 1973, s. 298 pisze, że gród międz. miał w XIII w. murowaną wieżę. Domysł taki wysunął S. Kurnatowski, który później wycofał się z tej hipotezy (por. S.Kurnatowski, J. Nalepa, op. cit., s. 177 przyp. 219).

Uwaga: Materiały archeologiczne z prac wykopaliskowych prowadzonych w M. w 1.1954-61 nie zostały opublikowane. Materiały z badań z l. 1954-61 znajdują się w opracowaniu w Instytucie Archeologii i Etnologii PAN w Poznaniu.

1 Nie ulega wątpliwości, że chodzi o nasz M. Przekazy źródeł pisanych potwierdzają badania archeologiczne, które wykazały ślady pożaru i zniszczenia grodu na przełomie XI i XII w. Spaleniu i zburzeniu uległy wówczas górne, drewniane konstrukcje wału i podgrodzia (S. Kurnatowski, J. Nalepa, op. cit., s. 113; Hensel 4, 62; J. Gładykowska - Rzeczycka, Szkielet wojownika z Międzyrzecza, „Zielonogórskie Zeszyty Muzealne” 2, 1971, s. 275-282).

2 Nic nie wskazuje na to, aby książęta wlkp. między 1138 a 1234 utracili M. Pojawiająca się w literaturze opinia, że w 1163 M. nal. do Śląska nie ma podstaw źródłowych (P. Becker, Geschichte der Stadt Meseritz, Meseritz 1930, s. 31). Wg niektórych badaczy (por. m. in. J. Nalepa, op. cit., s. 236; S. Kurnatowski, J. Nalepa, op. cit., s. 118-119; Hensel 4 s. 62, 67; K. Olejnik, Grody i zamki w Wielkopolsce, Poznań 1993, s. 137) w 1157 jeden z oddziałów ces. Fryderyka Barbarossy dotarł do M., a dowodzić tego mają spalone budynki grodu, podgrodzia oraz zniszczone konstrukcje wału zewnętrznego (zniszczenia te datowane są na ok. połowę XII w.). Znane źródła nie pozwalają na precyzyjne odtworzenie trasy pochodu wojsk armii ces., która przez Głogów wtargnęła do Wlkp. Wiemy, że Polacy nie bronili grodów, lecz niszczyli je i opuszczali. Czy było tak i w przypadku M.? Por. B. Miśkiewicz, Najazd Fryderyka Barbarossy na Polskę w roku 1157, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza”, Historia, z. 8, Poznań 1968, s. 33-50.

3 Wp. 1 nr 168, 173: Władysław Odonic ks. wlkp. i Henryk Brodaty zawierają układ pokojowy dot. podziału Wlkp.

4 W 1242 lub 1243 Przemysł I ks. wlkp. zdobył grody Zbąszyń i M., należące do Bolesława Rogatki ks. śląs. (r. 1242 podają: S. Zachorowski, Wiek XIII i panowanie Władysława Łokietka, w: Dzieje Polski średniowiecznej, t. 1, Kraków 1926, s. 268; K. Jasiński, Przemysł I, PSB 28, 1985, s. 729; natomiast S. Zachorowski, Studia do dziejów wieku XIII-go w pierwszej jego połowie, w: Rozprawy PAU, Wydział Historyczno-Filozoficzny, seria 2, t. 37, Kraków 1921, s. 188 podaje, że ks. wlkp. zdobył Zbąszyń w 1242 lub nawet 1243; r. 1243 wymienia R. Grodecki, Dzieje polityczne Śląska do r. 1290, w: Historia Śląska od najdawniejszych czasów do roku 1400, t. 1, Kraków 1933, s. 235).

5 Odzyskanie M. przez Przemysła I datuje się na r. 1246 lub 1247: r. 1246 podaje S. Zachorowski, Wiek XIII, s. 269; tenże, Studia, s. 190; r. 1247 wymienia K. Jasiński, op. cit., s. 729; natomiast wg W. Rubczyńskiego, Wielkopolska pod rządami synów Władysława Odonicza (1239-1279), „Rocznik Filarecki” 1, Kraków 1886, s. 289, Zbąszyń odzyskano w 1246, a M. na początku 1247.

6 Blankami nazywano urządzenia obronne z drewna oblepione gliną (DA 6-7, 164; por. też Słownik staropolski, t. 1/2, Warszawa 1953, 98; S. Kurnatowski, J. Nalepa, op. cit., 21).

7 Wg S. Zajączkowskiego, Polska a Zakon Krzyżacki w ostatnich latach Władysława Łokietka, Lwów 1930, s. 78, margrabiowie brand. zapewne weszli w posiadanie M. drogą zamiany z Henrykiem głog., któremu dali Zbąszyń, a w zamian otrzymali M. (uzyskany przez Henryka w wyniku układu zawartego 10 III 1296 w Krzywiniu, którym otrzymał on od Władysława Łok. ziemie wlkp. na południe od rz. Obry, a więc i M., oraz pr. wykupu Zbąszynia – wiana Małgorzaty brand. wd. po Przemyśle II: Wp. 2 nr 745). Podobnie E. Długopolski, Władysław Łokietek na tle swoich czasów, Wrocław 1951, s. 247 i E. Rymar, Próba identyfikacji Jakuba Kaszuby, zabójcy króla Przemysła II, w powiązaniu z ekspansją brandenburską na północne obszary Wielkopolski, w: Niemcy – Polska w średniowieczu, Poznań 1986, s. 214 i przyp. 45. Natomiast wg T. Jurka, Dziedzic Królestwa Polskiego, książę głogowski Henryk (1274-1309), Poznań 1993, s. 33, nie istniało porozumienie głog.-brand., a margrabiowie zagarnęli zbrojnie M. i całe pogranicze już w 1296, tj. natychmiast po śmierci Przemyśla II.

8 Może być identyczny z Rudolfem von Liebenthal sołtysem Wałcza 1303-07 oraz landwójtem naddrawskim 1317, potem chojeńskim (por. o nim J. Walachowicz, Geneza i ustrój polityczny Nowej Marchii do początków XIV wieku, Warszawa 1980, s. 98-99; tenże, Starostwo w zarządzie terytorialnym Marchiae Transoderanae do początków XV wieku, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 34, 1982, z. 2, s. 31-33; o rodzie Liebenthalów pisze A. Czacharowski, Społeczne i polityczne siły w walce o Nową Marchię w latach 1319-1373 ze szczególnym uwzględnieniem roli możnowładztwa nowomarchijskiego, Toruń 1968, s. 64-66).

9 Urzędników tych prawdop. nie należy identyfikować z landwójtami lub z późniejszymi starostami nowomarchijskimi. Porównywani są z burgrabią Oderbergu, występującym w 1372 jako „capitaneuscastri”. Por. J. Walachowicz, Geneza, s. 46; tenże, Starostwo, 34; tenże, Z zagadnień terminologii źródłowej i zarządu terytorialnego Rugii, Pomorza Zachodniego i Nowej Marchii w średniowieczu, w: Niemcy – Polska w średniowieczu, Poznań 1986, s. 244. Nie wiemy jaką jednostką administracyjną w ramach Nowej Marchii był w 1297 (1296?) M. z okolicą. Ponieważ wspomn. w dok. dziedzina Clauswalde leżała w ziemi torzymskiej, oznaczać to może, że władza wymienionych urzędników brand. rozciągała się i na tę ziemię. Sprawa jest tym bardziej niejasna, że w 1284 dzielnica młodszej linii askańskiej uległa podziałowi i obszary na południe od Warty znalazły się w zasięgu władzy Ottona V Długiego i Ottona VI Małego, a tereny na północ od Warty podlegały wyłącznej władzy Albrechta III. Tymczasem w dokumencie z 1297 (1296?) mowa jest o urzędnikach zależnych i od Albrechta, i od Ottona V. Być może dlatego, że margrabiowie zajęli M. dopiero po 1293 (→ p. 3B). Cytowany w haśle dok. z 1316 wyjaśnia, jak duży obszar obejmowała cz. składowa Nowej Marchii – nazwijmy ją umownie – ziemią międz. (organizację zarządu terytorialnego Nowej Marchii poznajemy dokładniej dopiero z lustracji nowomarchijskiej z 1337: Nowa Marchia złożona była wówczas z 10 ziem [ale nie obejmowała już wtedy M.], pewnej liczby feudalnych władz terytorialnych i kilku obszarów leśnych; ziemie były częściami składowymi landwójtostw). Por. na ten temat J. Walachowicz, Geneza, s. 71 n.

10 Oddawnanie w lenno rodom rycerskim niektórych grodów kresowych wiązało się najpewniej z ogólnym kryzysem politycznym i finansowym, jaki przeżywała Brandenburgia na przełomie XIII/XIV w. W ten sposób Jagowowie otrzymali Cedynię w 1299, Ostenowie – Drezdenko w 1317, a Wedlowie i Mik. Olafson – Świdwin w 1319 (por. J. Walachowicz, Geneza, s. 163-164). O nowomarchijskim rodzie Uchtenhagenów zob. A. Czacharowski, op. cit., s. 78-80.

11 Zawarcie tego układu pozostaje być może w związku z wspólną walką toczoną z Władysławem Łok. przez książąt głog. i margr. Waldemara, który jesienią 1317 miał wspierać ich w walkach nad Odrą (J. Dąbrowski, Dzieje polityczne Śląska w latach 1290-1402, w: Historia Śląska od najdawniejszych czasów do roku 1400, t. 1, Kraków 1933, s. 355; Historia Śląska, pod red. K. Maleczyńskiego, t. I/1, Wrocław 1960, 540). Waldemar zm. bezpotomnie już 14 VIII 1319 (Dworzaczek tabl. 58) i postanowienia tego układu nie weszły w życie.

12 Po śmierci margr. Waldemara (→ przyp. 11) jedyny żyjący Askańczyk, Henryk II, z powodu małoletności nie mógł osobiście sprawować rządów. Do roli opiekuna jako pierwszy zgłosił się Warcisław IV ks. wołogoski, od lat wierny sojusznik zm. Waldemara. Pozyskał on stany krajowe Nowej Marchii oraz ziemi lubuskiej i objął rządy w całej Nowej Marchii. Król niem. Ludwik Bawarski zaakceptował najpierw kuratelę Warcisława nad Henrykiem II, a po śmierci Henryka (zm. VII 1320) powierzył Warcisławowi tymczasowe rządy w Nowej Marchii (do IV 1323, gdy rządy tu objął s. Ludwika). Por. E. Rymar, Rywalizacja o ziemię lubuską i kasztelanię międzyrzecką w latach 1319-1326, ze szczególnym uwzględnieniem stosunków polsko-pomorskich, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka” 34, 1979, nr 4, s. 477; A. Czacharowski, op. cit., s. 38 n. Pod koniec 1321 Wedego [I] von Wedel ze Świdwina marszałek książąt pom. i stronnik Warcisława IV, wystawił Warcisławowi rachunek za koszty poniesione przez swych podkomendnych z Pomorza, Nowej Marchii, ziemi lubuskiej, Łużyc i Śląska. Wspomniano w nim również straty poniesione przez oddział, wysłany na polecenie księcia do obrony M.: „Item cum dominus dux iussit servare castrum Meseritz dominum Wedego missit Hintzen Stangen et ambo Blomen” (PU 6 nr 3560). Wg E. Rymara, Rywalizacja, s. 487 przyp. 53, w 1320 lub raczej 1321 M. mógł być broniony przed książętami głog. (tym bardziej, że źródła potwierdzają fakt ich wojny z Warcisławem), a nie przed Rudolfem saskim i bpem lubuskim Stefanem II (taki domysł wysuwa A. Czacharowski, op. cit., s. 100). Z kolei Władysław Łok. w 1321 najpewniej nie podejmował akcji przeciwko Warcisławowi w kasztelanii międz., gdyż zaangażowany był wówczas na Śląsku, w walkach z Konradem ks. namysłowskim (E. Rymar, Rywalizacja, s. 487).

13 → Międzyrzecz – dystrykt, przyp. 1.

14 Przypuszcza się, że panowanie Henryka głog. w M. w 1322 było efektem jego okresowego współdziałania z Rudolfem saskim przeciw Warcisławowi IV. Wkrótce nastąpiło prawdop. odwrócenie sojuszy i a. 29 VII 1322 doszło do porozumienia Warcisława IV z Henrykiem. Warcisław zaangażowany w walkę o Marchię Wkrzańską, zrezygnował na rzecz ks. głog. z ziem torzymskiej i międz., a w zamian pozyskiwał sojusznika w walce z Rudolfem saskim i Władysławem Łok. (E. Rymar, Rywalizacja, s. 489 n.).

15 J. Dąbrowski, op. cit., s. 360 przyp. 1 pisze, że Władysław Łok. odzyskał M. w 1322. Większość badaczy skłania się jednak do opinii, że przyłączenie M. do Polski było efektem wyprawy Łok. z 1326 (m. in. A.Czacharowski, op. cit., s. 103; S. Zajączkowski, op. cit., s. 79 n.; S. Kujot, Dzieje Prus Królewskich, cz. 2, „Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu” 29/31, 1922/1924, s. 29-32, 92 n.; E. Rymar, Rywalizacja, s. 494-495). Przypuszczalnie Henryk głog., pokonany przez Wittelsbachów w 1324, wycofał się w 1326 bez walki z ziemi torzymskiej i międz. (E. Rymar, Rywalizacja, op. cit., s. 494). Pierwszym śladem rządów Łokietka na tych terenach jest jego dok. z 25 V 1328 (→ p. 3A), w 1329 wspomn. jest kaszt. międz. (→ p. 3B).

16 Wydawcy Rocznika kapituły pozn. (MPHn. 6 s. 68 przyp. 213) nie wykluczają, że kaszt. międz. Bożen może być identyczny z wymienianym w dokumentach z 1. 1256-71 (Wp. 1 nr 338, 603, 613).

17 Być może, że Kęszyca stanowiła uposażenie kasztelana z M. (→ p. 3C: r. 1580). W 1. następnych Kęszyca była własn. król. (tj. nal. do starostwa międz.) i może tak należy interpretować dok. z 1405?

18 Wg ustaleń W. Pałuckiego, Studia nad uposażeniem urzędników ziemskich w Koronie do schyłku XVI wieku, Warszawa 1962. s. 212 n., podstawową formą uposażenia kasztelanów wlkp. (i innych) był udział w dochodach z ceł i opłat targowych. Wzm. z 1477 może dot. uposażenia kasztelańskiego, choć Andrzej z Szamotuł w tym czasie był również starostą międz. W. Pałucki, op. cit., s. 32, 66 przyp. 22. zwrócił też uwagę na ustawę z 1520 (Corpus iuris Polonici, t. 3, Kraków 1906, nr 241), wyliczającą urzędników ziemskich zobowiązanych do opłacania pogłównego: po 30 zł płacić mieli wymienieni tu kasztelanowie, a po 10 zł pozostali, mający uposażenie – wg Pałuckiego w ostatniej grupie był też kaszt. międz.