PRZEMĘT*

[przełom XIII i XIII w.] or. Premut (MPHn. 9/2, 11), 1210 or. [przymiotnik:] Premontensis (Wp. 1 nr 66), 1241 rkpsy z XV w. Przemanth (MPHn. 6, 6), 1252 kop. z XVIII w. Przemiąt (Wp. 6 nr 9), 1281 kop. z XV w. Przemant (Wp. 1 nr 500), 1296 or. Premant (Wp. 2 nr 755), 1298 fals., zachowany w kop. z 1582 Przementh (Wp. 6 nr 59), 1303 (fals. z XV w., zachowany w kop. z 1585) Praementh, Praemanth (Wp. 6 nr 70), 1310 kop. 1446 Premanth (Wp. 2 nr 935), 1311 or. Premunt (Wp. 2 nr 940), 1312 odpis XVIII w. Praemitat (Wp. 2 nr 952), 1395 or. Przemant (Wp. 3 nr 1957), 1406 kop. z 1545 Przemanth (Wp. 7 nr 573), Przemaxat! (MS 4 supl. nr 450), 1422 or. Przemunt, Przemunth (Wp. 5 nr 345), 1424 Maior Przemanth¹Forma ta pochodzi z zapiski o sporze plebanów dwóch kościołów przem.: Ś. Andrzeja w mieście i Ś. Piotra na przedmieściu; kościół Ś. Andrzeja określono jako leżący w M.P., tzn. w samym mieście (ACC 7, 136), 1425 Przemøth (KoścZ 8, 145), 1426 Primit (BulPol. 4 nr 1726), 1427 Przemeth (BulPol. 4 nr 1884), 1458 Przemathi (ACC 38, 180v), 1466 Przemath (ACC 45, 159v), 1467 Przemąth (Przem. D 17), 1475 Przyemit (KoścZ 16, 65v), 1479 Przyeminth (KoścZ 16, 205v), 1479 Przement (MS 1 nr 1494), 1501 Przementh (Przem. D 19), 1513 Przementz (Corpus iuris Polonici, t. 3, Kraków 1906, nr 130), miasto.

1. 1303 (fals.), 1395 n. miasto²Data lokacji nie jest znana. Nadanie pr. magd. w 1406 jest tylko potwierdzeniem pr. miejskich (→ p. 4). Oczywiste jest, że lokacja nastąpiła przed 1311, kiedy to występuje już wójt przem. (→ p. 4). Wymieniający wyraźnie miasto P. dok. z 1303 jest falsyfikatem (T. Jurek, Dziedzic Królestwa Polskiego. Książę głogowski Henryk (1274-1309), Poznań 1993, s. 49). W 1303 i 1310 występują pochodzący z P. mieszczanie w Grodzisku i Kościanie (→ p. 6), ale to jeszcze nie dowód, że sam P. też był już wtedy miastem. A. Wędzki (Przemęt, zarys dziejów, Warszawa 1991, s. 80-85) datuje lokację przed 1298, wskazując na wystąpienie wówczas po raz pierwszy wójta przem. (Wp. 6 nr 59). Wydaje się, że jest to słuszny pogląd, aczkolwiek przekaz potwierdzający to wystąpienie też budzi szereg wątpliwości (→ przyp. 6). Zwrócić za to należy uwagę, że już w 1296 wspomina się o miarze pieniędzy używanej w okolicy P. (Wp. 2 nr 755). Kontekst tego przekazu (jest to dok. lokacyjny wsi → Morownica) zdaje się wskazywać, że P. występuje tu już w charakterze miasta. Lokację P. wiązać należy prawdop. z księciem głog. Henrykiem, który opanował południową Wielkopolskę wiosną 1296 i umacniał swe rządy m. in. poprzez zakładanie nowych miast. P. w jego planach odgrywał, jak się wydaje, rolę ośrodka zarządu posiadłości południowowielkopolskich (→ Przemęt – gród) (oppidum) P. (Wp. 6 nr 70; Wp. 3 nr 1957).

Dwa kościoły par.: 1281 n. Ś. Andrzeja (Wp. 1 nr 500), 1406 n. Ś. Piotra na przedmieściu (ACC 2, 19); 1510 dekanat Kościan (LBP 127-128).

[Przynależność polityczna: do 1233 P. należał do dzielnicy wielkopolskiej; 1233-41 pod rządami książąt śląskich, Henryka Brodatego (zm. 1238) i Henryka Pob.; po śmierci tego ostatniego w bitwie pod Legnicą (1241) P. odzyskali książęta wlkp.; w 1296, w podziale Wielkopolski po śmierci Przemysła II, P. wraz z ziemiami na południe od Obry przypadł księciu głog. Henrykowi; pod rządami głog. pozostawał aż do 1343, kiedy to okolicę tę zajęły wojska króla Kazimierza Wielkiego.]

2. Drogi: 1303 (fals.) z Sączkowa do P. (Wp. 6 nr 70; → przyp. 2); 1532 droga zw. Zręczna ze Śniat do P. (KoścZ 25, 111v).

1513 król Zygmunt ustanawia komory i strażnice celne w Wielkopolsce, m. in. strażnicę w P. (Corpus iuris Polonici, t. 3, Kraków 1906, nr 130).

1426 most, groble, drogi w P. → p. 5B.

Granice: 1417 granice między miastem P. a Siekowem (Wp. 8 nr 810, → Przemęt – klasztor, p. 2B); 1445 kopiec narożny dzielący P. i Solec stoi pod wzgórzem na ostrowie Wedwin przy wielkiej rzece [Obrze] (AE IX 15); 1449-50 kopiec narożny między P. i Solcem (KoścZ 14 k. 19, 45); 1547 rozgraniczenie między P. i Sączkowem a Kluczewem: kopiec narożny na bagnie zw. Graniczne Błoto dzieli P., Kluczewo i Siekówko; granica biegnie do końca tego błota, potem wzdłuż Smarzewskiej drogi do kopca narożnego zw. Dębowy Kopiec, który dzieli Kluczewo, Sączkówko, P. i Sączkowo; stąd granica biegnie do kopca przy drodze z Kluczewa do Sączkowa, stąd zaś do kopca narożnego na bagnie, który dzieli Sączkowo, Sączkówko i Grobie (KoścZ 27, 538).

Topografia miasta: 1422 jatki rzeźnicze, chlebowe i szewskie → p. 4 (wójtostwo).

Przedmieście Ś. Piotra (suburbium ad Sanctum Petrum), Świętopietrze³1512 Swyathopyetrze (ACC 88, 274), 1563 Szwianthopietrze (ASK I 4, 185), 1566 Swiethopiethrze (ASK I 4, 272), 1571 Świętopietrze (ASK I 5, 129), 1580 Świętopietrze (ŹD 81): 1408-09 → p. 3, 1411, 1546 kościół ŚŚ. Piotra i Pawła na tym przedmieściu → p. 5B; 1425 przedmieście (KoścZ 8, 144, → Przemęt – klasztor, p. 3A); 1430 wieś Ś. Piotra, 1512 Świętopietrze → p. 5B; 1563, 1571, 1580 Świętopietrze przedmieście w P. → p. 3: pobór.

Obiekty pod miastem: 1439 łąka Ostrów → p. 5A; [połowa XV w.] jez. Dominice, jedno z ważniejszych w Wielkopolsce, sięga od Brenna aż do kl. w P. (Chorografia Długosza: DA I-II 92).

3. Własn. monarsza, potem klasztoru cystersów w P. (przeniesionego tu z Wielenia).

[Przełom XII i XIII w.] pani Wyszesława z s. Władysławem [Odonicem]⁴Wyszesława była żoną Odona (zm. 1194). Przeżyła męża. ale nie wiemy dokładnie, kiedy zmarła (K. Jasiński, Uzupełnienia do genealogii Piastów, SŹ 5, 1960, s. 92). Jej nadanie pochodzi niewątpliwie z czasów wdowieństwa nadają klasztorowi benedyktynów w Lubiniu wieś NMP w P. ⁵Własność klasztoru lub. w P. nie jest już nigdy później potwierdzona. Zapiska jest zresztą niejasna: dedit villam beate Marie in ipsa civitate Pretnut, można rozumieć na dwa sposoby: nadała wieś Naświętszcj Marii Panny w P. (chodziłoby o nazwę wsi urobioną zapewne od wezwania kościoła), albo też: nadała Najświętszej Marii Pannie (NMP była wszak patronką obdarowanego klasztoru w Lubiniu) wieś w P. Niejednoznaczny jest też w tym czasie użyty tu termin civitas. Dopiero kilkadziesiąt lat później przyjął on znaczenie „miasto”. Na przełomie XII i XIII w. civitas to raczej gród, zapewne wraz z przyległymi osadami z 8 wołami i 2 końmi do bronowania (MPHn. 9/2, 11).

1241 rycerstwo wielkopolskie zbuntowane przeciwko ks. śląskiemu Bolesławowi [Rogatce] zajmuje gród P. i oddaje go książętom Przemysłowi i Bolesławowi [Pob.] (MPHn. 6, 6 – Rocznik kapituły gnieźn.; MPHn. 8, 88 – Kronika wielkopolska); 1247 Bolesław [Pob.] otrzymuje w działach z bratem Przemysłem ziemię kaliską od Prosny aż do P., wraz z grodem P. (MPHn. 6, 9; MPHn. 8, 91).

1298 (fals.) Janusz z P.⁶Dok. datowany jest na 1278, która to data nic zgadza się z występującymi w nim osobami. Także tekst wzbudza wątpliwości (zbyt drobiazgowy opis granic). Ze względu na pewne wiarogodne elementy, przypuszcza się jednak, że fałszerz opierać się mógł na jakiejś autentycznej podkładce zapewne z 1298 – do której to daty pasują występujące osoby (T. Jurek, Dziedzic Królestwa Polskiego, op. cit.. s. 41). Nic wiemy, kim był Janusz z P. w liście świadków występuje między Ottonem von Seidlitz (rycerzem księcia głog.) a Sybanem wójtem ze Wschowy. Być może Janusz to wójt przem. (tak T. Jurek. loc. cit., oraz A. Wędzki, w: Przemęt, op. cit., s. 84) (Wp. 6 nr 59).

1304 prokurator książęcy z P. → Przemęt – gród.

1395 król Władysław Jagiełło daje gród i miasto P. wraz z wsiami Błotnica, Radomierz, Sączkowo i folw. Zaborów Andrzejowi, Przybysławowi, Maćkowi, Janowi i Wyszakowi braciom z Gryżyny pod zastaw 600 grz., jakie winien im był Domarat [z Iwna, Międzychodu, Pierzchną] kaszt. pozn.; Domarat dał królowi 200 grz., resztę zaś król darowuje mu za wierne służby; wcześniej te same dobra posiadał Bartosz Wezenborg (Wp. 3 nr 1957); 1406 Przybysław Gryżyński tenut. w P. (KoścZ 3, 28v).

1406 miasto król. → p. 4; 1408 król Władysław Jagiełło zezwala cystersom z Wielenia wykupić od Andrzeja i Przybysława braci z Gryżyny zastawione im za 600 grz. miasto P. z przedmieściem Ś. Piotra oraz wsiami Radomierz, Błotnica i Sączkowo (Wp. 7 nr 608), a 1409 nadaje cystersom te dobra na własność, obdarza takimi przywilejami, jakimi cieszą się inne dobra klaszt. i zezwala na przeniesienie siedziby klasztoru z Wielenia do P. (Wp. 7 nr 633); 1410 nadanie to zatwierdza pap. Jan XXIII (Wp. 7 nr 662).

[Od 1409 miasto P. stanowiło własn. cystersów → Przemęt – klasztor, p. 3A.]

Mieszkańcy: 1404 Agnieszka z P. toczy proces z Piotrachem mieszkańcem (laycus) Wielichowa

(ACC 1, 28); 1411 Dziersław Puczkowicz⁷Do tego samego dok. (dotyczącego wójtostwa w P., → p. 4) przywiesił swą pieczęć szl. Zewrzyd Puczek Szczepankowski. Pieczęć nie zachowała się, Jakub Wojszewicz z Osłonina, Michał Jędrzejewicz z Radomierza, Janusz Teufel [Diabeł], Stach Knolek, mieszczanie w P., osobno wymieniony Wach Laskowicz z P. (Wp. 7 nr 681); 1420 Wojciech z P. toczy proces z opatem wieleńskim [czyli przem.] o sumę 1 grz. i 2 gr, jaką dał opatowi na przechowanie; opat odpowiada, że zajął tę sumę, bowiem Wojciech poranił pewną kobietę (ACC 4, 187); 1420 Maciej i Adam [→ niżej, pod 1427-28] mieszczanie z P. toczą proces z Piotrem Korzbokiem o zajęte im przez niego 4 konie i 2 wozy wartości 30 grz. (KoścZ 6, 74v-75); 1421 Mac. Lasek mieszcz. z P. toczy proces z opatem z Obry (KoścZ 7 k. 9, 21v); 1422 Dziersław [Puczkowicz?] mieszcz. [zP.?], zastępuje w sądzie opata wieleńskiego → Przemęt – klasztor, p. 6Dc; 1427 Piotr Biernawicz z P. (CoPr 2, 49); 1427-28 Adam burmistrz z P. [→ wyżej, pod 1420] toczy proces z Mikołajem synem Wyszemira z Bucza (KoścZ 8, 391; KoścZ 9 k. 70v, 118v); 1429 Jan mieszcz. w P.; Wyszemir z Bucza przysięga, że jego syn Mikołaj nie odciął temuż Janowi ręki (KoścZ 9 k. 219v, 22v); 1467 Nikel Prevsil burmistrz w P. sprzedaje klasztorowi w P. 1/2 grz. czynszu ze swego domu i działki, leżących między domami Mik. Stanowicza i Anny Piekarki, oraz z półł. leżącego między rolami Czosnka i Wojtka Palucha, z zastrz. pr. wykupu za 6 grz. (Przem. D 17); 1590 Jakub Głodny sołtys w m. P., mąż szl. Kat. Wodeckiej (PG 155, 251v).

1458 miasto P. ma dostarczyć 2 pieszych na wyprawę do Malborka (CMP nr 129); 1510 w mieście jest 8 3/4 ł. (LBP 127); 1530 pobór od 5 ł.; [zbiory na] pozostałych [łanach] zostały wybite przez grad (ASK I 3, 130v); 1563 pobór od 14 1/2 ł., 15 rzem., 1 hultaja [człowieka luźnego, nieosiadłego]; przedmieście Świętopietrze [formularz nie wypełniony] (ASK I 4, 184-185); 1566 pobór z przedmieścia Świętopietrze: od 2 zagr. i 2 kuczników [chałupników] (ASK I 4, 272); 1571 pobór z przedmieścia Świętopietrze: od 11 1/2 ł., 8 rzem., 1 rybaka, 4 zagr. (ASK I 5, 129); 1580 pobór z P. wraz ze Świętopietrzem [→ p. 2] od 7 ł., 2 zagr., 2 komor., 4 ratajów od pługa, 8 rzem. (ŹD 81; ASK I 6, 274v); [→ też w p. 2: Przedmieście].

4. 1406 król Władysław Jagiełło nadaje miastu P. prawo magd. (Wp. 7 nr 573; MS 4 supl. nr 450); 1533 król Zygmunt ustanawia w P. jarmarki w dni ś. Idziego [1 IX] i ś. Andrzeja [30 XI, to patron kościoła par.] oraz targ tygodniowy we wtorki (MS 4 nr 16709); 1545 król Zygmunt potwierdza nadanie pr. miejskiego z 1406⁸Warschauer 198 cytuje też potwierdzenie pr. miejskich przez króla Zygmunta z daty 27 I 1539. W MS dok. takiego nie udało się odszukać (MS 4 nr 21782).

Wójtostwo: 1311 wójt Szyban [→ przyp. 6] (Wp. 2 nr 940); 1411 burmistrz, rajcy i ławnicy z P. zaświadczają, że wójt Jędrzych z ż. Agnieszką sprzedał wójtostwo w i pod (in et ante) P. swemu bratu Oćmikowi z Osłonina za 87 grz., zastrzegając sobie pr. dożywotniego korzystania z 1/2 dochodów wójtowskich (Wp. 7 nr 681); 1422 tenże Andrzej czyli Jędrzych z ż. Agnieszką oraz dziećmi Piotrem i Małgorzatą sprzedaje opatowi wieleńskiemu [czyli przem.] za 130 grz. wójtostwo pod P. wraz z 4 ł. roli, jatkami rzeźniczymi, chlebowymi i szewskimi w mieście oraz 1/3 dochodów sądowych (Wp. 5 nr 345); 1426, 1430 sądownictwo wójta → p. 5B; 1439 łąka wójtowska → p. 5A; 1446 Piotr syn zm. Andrzeja wójta w P., jego siostra Małgorzata i siostrzeniec Mik. Kocurek jako spadkobiercy wójtostwa zawierają ugodę z opatem i klasztorem w P.; Piotr twierdził, że klasztor wciąż nie zapłacił za wójtostwo kupione od jego ojca, opat zaś okazał dokumenty potwierdzające pełną zapłatę; rozjemcy orzekają, że opat winien dla uniknięcia dalszych sporów dopłacić jeszcze 10 grz., a spadkobiercy wójta Andrzeja winni zrezygnować z wszystkich dóbr wójtowskich; wśród świadków występuje m. in. wójt w P. Mik. Kaj⁹Ponieważ dziedziczne wójtostwo wykupił klasztor, Kaj był chyba wybieralnym przez mieszczan wójtem sądowym (w 1438 występuje jako burmistrz, → niżej). Następnym znanym nam wójtem jest jednak w 1473 Tomasz Kaj, chyba krewny Mikołaja. Być może więc klasztor, wykupiwszy wójtostwo od poprzednich posiadaczy, sprzedał je rodzinie Kajów (Przem. D 15); 1467 wójt Tomasz (Przem. D 17); 1473 wójt Tomasz Kaj (AE II 373v).

Sołtys [= wójt?]: 1590 Jakub Głodny → p. 3.

Rada i ława: 1411 burmistrz Jan Borek, rajcy Kunad, Niczek, Stanek Sadowicz, Marcin Kostrzewa, ławnicy Filip Bogusławowicz, Jan Filipowicz, Stach Lagwicz, Adam Kobylicz, Klemens Wyszkowicz, Jan Budich, Janusz Wolhen (Wp. 7 nr 681); 1422 burmistrz Jan Borek, rajcy Stanisław sołtys, Stefan Jargos, Stanek i Leszek (Wp. 5 nr 345); 1427-28 burmistrz Adam (KoścZ 8, 391; KoścZ 9 k. 70v, 118v); 1438 burmistrz Mik. Kaj [w 1446 wójt, → wyżej], rajca Bernard (ACC 22, 21); 1467 burmistrz Nikel (Mik.) Prewsil, rajcy Mac. Kiczek, Cussin Marcin, Jan Milon, Woito Paluch, wójt Tomasz, ławnicy Jan garncarz, Andrzej Skopek, Wojc. kowal, Mik. Stanowicz, Bernard Trnal, Jakub Borek¹⁰Wiele z wymienionych w tym dok. imion i przezwisk zawodowych zapisano w brzmieniu polskim (np. Marczin, Jan, Woczyech. Mycolay, garnczarz, kowal) (Przem. D 17).

Pisarz miejski: 1422 Piotr Włost [w 1446 rektor szkoły, → p. 5A] (Wp. 5 nr 345).

5A. Kościół par. Ś. Andrzeja w P.¹¹Now. 2, 436-437, wiązał jego powstanie dopiero z początkiem XV w. i sprowadzeniem się do P. cystersów, a za pierwotną par. przem. uważał kościół Ś. Piotra. Wniosek taki wydaje się generalnie słuszny, ale argumentacja budzi zastrzeżenia. Brak bowiem w istocie podstawy twierdzeniu, jakoby kościół Ś. Piotra był ośrodkiem bardzo rozległej par. W świetle danych z 1510 (LBP 127) to Ś. Andrzej był par. większą (5 wsi) od Ś. Piotra (2 wsie). Przede wszystkim zaś niesłuszne jest tak późne datowanie powstania kościoła Ś. Andrzeja. W źródłach z XV w, rozróżnia się wyraźnie kościół w mieście (Ś. Andrzeja) od kościoła na przedmieściu (Ś. Piotra). Nieprzypadkowo też ś. Andrzej jako patron znalazł się w herbie miasta, potwierdzonym już w XV w. (→ p. 8). Ten związek par. Ś. Andrzeja z miastem wskazuje, że kościół ten musiał chyba powstać wraz. z lokacją w końcu XIII w. (→ przyp. 2). Początki kościoła Ś. Piotra nie są jasne. Najpewniej był to kościół obsługujący gród kasztelański i osadę przygrodową. Za plebanów od Ś. Andrzeja uznajemy wszystkich piszących się plebanami w P.: wątpliwości można mieć tylko co do najstarszego Klemensa z 1281, a więc sprzed lokacji miasta: 1281 Klemens pleb. w P. (Wp. 1 nr 500);

1402-04 Przecław pleb. wP., asesor w sądach ziemskich w Kościanie i Poznaniu (ZSW s. 110, 168; KP nr 1475).

1405 [tenże?] pleb. w P. [imienia nie podano] toczy proces z Grzymką wd. po Henryku [z Zimnowody, kaszt.] ksiąskim (ACC 1, 137).

1412 pap. Jan XXIII zezwala na prośbę króla pol. Władysława, by pr. patronatu kościoła Ś. Andrzeja w P. przyłączyć do klasztoru w Wieleniu (BulPol. 3 nr 1370).

1422-33 Mikołaj Waniek, syn Wacława (Więcka), pleb. w P. (Wp. 5 nr 345; CoPr. 132v); 1424, 1426 tenże → p. 5B; 1426 tenże toczy proces z Bartłomiejem karczmarzem z Czacza (ACC 9, 79); 1426 tenże ma zapłacić Annie Ryszkowej z Poznania 1/2 grz. (ACC 9, 163v); 1427 tenże pozwany przez Michała Daniela z Kościana o należność za kupione od ojca Michała sukno (ACC 10 k. 80v, 89, 97v, 123v); 1429 tenże Mik. Waniek toczy proces z Agnieszką z Brodów (ACC 12, 11v); 1433 tenże Mik. Waniek toczy proces z Gosiem mieszkańcem (laicus) ze Śmigla, który ręcząc za plebana stracił 13 sk. (ACC 17, 100); 1438 tenże wspomn. jako zm. → niżej.

1424 Mikołaj kościelny kościoła Ś. Andrzeja (ACC 7, 136).

1436 Wawrzyniec z Grabi wikariusz kat. pozn., prezentowany przez bpa pozn. na pleb. kościoła Ś. Andrzeja w P., toczy proces z opatem przem.; oficjał orzeka, że ponieważ opat nie prezentował na czas żadnego kandydata, a kościół nie może wakować, pr. prezentowania przeszło na bpa; instytuuje więc Wawrzyńca na plebana (ACC 20, 59); 1437 tenże pleb. w P. (ACC 21, 14); 1438 tenże zawiera ugodę z opatem w sprawie kościoła Ś. Andrzeja w P.; opat ma mu [w zamian za ustąpienie z godności plebana] płacić dożywotnio 10 grz. czynszu z miasta P.; będzie od tego zwolniony, jeżeli uzyskałby dla Wawrzyńca altarię w Poznaniu, Wschowie lub Kościanie przynoszącą co najmniej 8 grz. dochodu (ACC 22, 21).

1438 pap. Eugeniusz IV poleca opatowi z Paradyża zbadać sprawę prośby zm. króla pol. Władysława [Jagiełły] i klasztoru w Wieleniu o przyłączenie do tego ubogiego (30 grz. dochodu) klasztoru kościoła par. Ś. Andrzeja w P. (8 grz. dochodu), którego pr. patronatu należy do króla; przeprowadził to już kiedyś [1412] bp zw. Janem XXIII [antypapież], ale pap. Marcin V unieważnił tę decyzję; po śmierci poprzedniego plebana Mikołaja [syna] Więcka [→ wyżej: 1422-33] mnisi przez 3 lata korzystają już z dochodów kościoła; kleryk Wawrzyniec z Grabi [→ wyżej, pod 1437], który twierdził, że posiada prowizję na ten kościół, zrezygnował ze swych roszczeń (Wp. 10 nr 1452; BulPol. 5 nr 796); 1439 bp pozn. Andrzej [Bniński] zatwierdza przyłączenie kościoła Ś. Andrzeja w P. do klasztoru w Wieleniu czyli P.; do wikariusza, który ma sprawować duszpasterstwo w tym kościele należeć mają dzies. z miasta i przedmieścia P. (9 wiard. i 8 miar ziarna), z Siekówka (1 kopa i 20 miar ziarna), z Siekowa (12 miar ziarna), z Sączkowa (45 gr i 12 miar ziarna), z Kluczewa (2 małdr. ziarna i 6 grz.), toń czyli kłodzisko obok dworu Zaborowo, łąka zw. Ostrów, półł. zw. Wendowski, ogród na łące wójtowskiej, łąka w Wilkowie (Wp. 5 nr 629); 1449 → p. 5B.

[Od czasu inkorporacji kościoła do klasztoru plebani zwani są często wikariuszami.]

1440 Mikołaj pleb. kościoła Ś. Andrzeja wygrywa proces ze Stan. Maderem plebanem kościoła Ś. Piotra pod P. o przynależność par. wsi Kluczewo; Mikołaj przedstawił w tej sprawie dok. bpa pozn. Mikołaja [Kurowskiego 1395-99] (ACC 23 k. 149v, 175, 184v); 1453-56 [tenże?] Mikołaj wikariusz kościoła Ś. Andrzeja w P.: 1453 tenże ma usunąć ze swego domu podejrzaną kobietę (AE I 61v); 1456 tenże (tu omyłkowo podano: kościół Ś. Andrzeja pod P.) toczy proces z klasztorem w P. o opłacenie kontrybucji nałożonej na dobra duchowne; wikariusz i opat mają ją pokryć po połowie (czyli po 1 1/2 grz.), na przyszłość jednak podobne kontrybucje ma opłacać w całości wikariusz (ACC 37, 134).

1466-68 Mikołaj pleb. kościoła Ś. Andrzeja w P. (ACC 45, 159v): 1468 tenże wraz z opatem przem. pozywają Stanisława wikariusza w Zieminie o to, że wdarł się do kaplicy w Siekowie, leżącej w par. Ś. Andrzeja, odprawiał tam nabożeństwa, głosił kazania, odbywał procesje, udzielał sakramentów i zbierał ofiary, wbrew zakazowi bpa pozn.; oficjał uwalnia Stanisława od tych zarzutów (ACC 47, 3).

1501 Jan bakałarz, pleb. w P. toczy proces ze Stanisławem prep. kościoła Ś. Ducha w Kiebłowie; Stanisław stwierdza, że gdy zamieniali się beneficjami, Jan twierdził, iż do kościoła w Kiebłowie należy 8 grz. czynszu rocznego, a naprawdę czynsz ten przynosi tylko 6 grz.; domaga się więc dopłaty albo odwołania zamiany (ACC 80, 31, por. Przemęt – klasztor, przyp. 7).

1505 [tenże?] Jan Barz pleb. w P., rezygnuje z altarii w Osiecznej (ACC 82, 133v).

1510 kościół par. Ś. Andrzeja; z miasta P. pleb. otrzymuje dzies. i meszne; ma folw. Zaborowo i wiatrak; do par. należą: P., Zaborowo, Siekowo, Siekówko, Kluczewo i Sączkowo (LBP 127).

1514 Jakub z Kamieńca kapłan, instytuowany przez bpa pozn. na pleb. kościoła Ś. Andrzeja w P. po zm. Janie z Kalisza [czyżby ident. z Janem z 1501 i 1505?]; Jakuba prezentował opat przem. (AE V 111).

1564 dzies. z Kluczewa i Siekowa w par. P. należą do bpa pozn. (IBP 306).

1599 Paweł z Słupcy prezentowany, a 1600 instytuowany na wikariusza kościoła par. w P., wakującego od wielu lat (ACC 132 k. 403, 443).

1619 kościół par. w P., zbudowany z drewna w 1605; kościół przyłączony jest do klasztoru w P.; w ołtarzu głównym znajduje się obraz przedstawiający Wniebowzięcie NMP¹²Wg wizytacji z 1672/85 w ołtarzu głównym znajdował się obraz przedstawiający Zdjęcie z Krzyża (AV 17, 446), pochodzący z klasztoru; przed ołtarzem znajdują się groby rodziny Kluczewskich; wikariusz pobiera dzies. z Sączkowa, Kluczewa i P., nadto świętopietrze i meszne od zagrodników i komorników; ma 2 łąki, jedną za miastem, drugą, nowo wykarczowaną, za domem plebańskim; ma też łąkę za miastem, poza rowem oraz kwartę roli przy drodze do Sączkowa; wolno mu wycinać drzewa w lesie i łowić ryby sieciami, tak jak innym mieszczanom; ponieważ do kościoła Ś. Andrzeja przyłączono uposażenie nieistniejącego już kościoła Ś. Piotra, rektor pobiera też z tego tytułu z Błotnicy po 8 1/2 miary pszenicy i owsa, z Górska po 3 1/2 miary pszenicy i owsa, z Radomierza po 3 miary pszenicy i owsa, ze Starkowa 4 1/2 miary pszenicy i owsa, oraz meszne z Boszkowa; szpital jest uposażony sumą 100 zł zapisaną w 1603 przez zm. Zbijewskiego¹³Szpital położony był przy ulicy miejskiej (penes viam publicam oppidi; AV 17, 449v) (AV 4, 144v-148v); 1649 → p. 5B.

Szkoła par. w P.: 1446 rektor Piotr Włost [w 1422 pisarz miejski, → p. 4] (Przem. D 15); 1525 rektor Walenty (AC 2 nr 1791).

5B. Kościół par. ŚŚ. Piotra i Pawła na przedmieściu Ś. Piotra pod P.¹⁴Nota do sporządzonego w XIX w. zbioru odpisów dokumentów dot. kościoła lokalizuje kościół ten „extra Przement alias in Białagóra” (archiwum par. w P.):

1406-11 Piotr pleban [kościoła] pod P.: 1406-08 tenże toczy proces z plebanami z Wilkowa o dzies. z folw. w Barklinie; Piotr przedstawia świadków: Szczedrzyka z Kluczewa, Wojciecha z Barklina i Ottona z Siekowa, zaś Bernard przedkłada w sądzie dok. bpa pozn. Andrzeja [1297-1317] (ACC 2 k. 19, 21v, 23v, 30v, 122; por. Now. 2, 434-435); 1411 tenże przywiesza swą pieczęć [niezachowana] do dok. władz miejskich P. (Wp. 7 nr 681).

1411 Dobiesław i Wyszemir bracia z Bucza nadają klasztorowi w Wieleniu [czyli w P.] pr. patronatu kościoła ŚŚ. Piotra i Pawła na przedmieściu Ś. Piotra pod P. (Wp. 7 nr 674).

1422 wyrok w sporze plebana kościoła Ś. Piotra z dziedzicami Bucza (Kal. pod 2 XII).

1423 proces o pr. patronatu kościoła Ś. Piotra pod P. między Wyszemirem z Buczą, Andrzejem i Sędziwojem z Barklina z jednej a klasztorem przem. z drugiej strony; prezentowanym przez klasztor był Mik. Rosner (ACC 6 k. 79v, 115, dawniej k. 90v i 133).

1424-27 Wojciech syn Wyszemira z Buczą. pleb. kościoła Ś. Piotra pod P.: 1424 tenże domaga się od Mikołaja pleb. kościoła Ś. Andrzeja w P. zapłaty 5 grz., jakie wziął on od swego poprzednika na urzędzie poborcy (a sequestratore predecessore suo in sequestro), 3 zł za łąkę sprzedaną sołtysowi w Błotnicy, 1/2 kopy za siano z łąki kościelnej, 5 małdr. chmielu (po 3 gr za korzec), oraz złożenia rozliczenia z czynszów i dzies. (ACC 7 k. 126v, 136); 1426 tenże domaga się od wspomn. Mikołaja 5 grz. za dzies. z Barklina, którą rozjemcy przysądzili Wojciechowi (ACC 9, 29); 1425 tenże toczy proces z opatem przem., który pojmał człowieka plebana w zapuście nad Błotnicą; za ujętego poręczył Wyszemir z Bucza (KoścZ 8 k. 145, 160; ACC 8, 126); 1426 oficjał pozn. rozsądza spór między opatem wieleńskim a Wyszomirem z Bucza, Sędziwojem i Andrzejem z Barklina (w ich imieniu występuje pleb. Wojciech) o kościół Ś. Piotra pod P.; patronat przysądza wspomn. szlachcicom; zagrodnicy plebańscy podlegać mają sądownictwu wójta w P., a kary sądowe (po odliczeniu udziału dla wójta) pobierać ma pleban; plebanowi wolno w lasach opackich, tam gdzie wskaże mu opat, wycinać drewno budulcowe oraz brać zwalone drzewa na opał; także plebańscy zagrodnicy mogą brać drewno na opał, ale drewno budulcowe wolno im wycinać tylko za zgodą opata; zagrodnicy ci mają uczestniczyć [na równi z in. mieszkańcami] we wspólnych pracach przy moście, groblach lub drogach; na rzecz opata mają tylko 1 dzień w roku kosić łąki, a na drugi dzień przysłać chłopaka (iuvenis) do zebrania siana; jeżeli któryś odmówi tej pracy, będzie musiał zwrócić stawkę, jaką opat dał pracownikowi najemnemu; od posług tych zwolnione są wdowy i chorzy (tak długo aż nie wyzdrowieją); zagrodnikom wolno wypasać bydło i trzodę na wspólnych pastwiskach z mieszczanami z P., ale mają też uczestniczyć w opłatach na utrzymanie pasterza (Wp. 9 nr 1076); 1426 tenże występuje jako pełnomocnik swego ojca Wyszemira z Bucza (ACC 9, 79); 1427 tenże syn Wyszemira [z Buczą] uzyskuje od papieża Marcina V ponowną prowizję na kościół par. Ś. Piotra pod P. (dochód roczny 8 grz.), wakujący po śmierci plebana Piotra; Wojciech, który posiadał już wcześniej prowizję papieską, nie zdołał jednak w wymaganym terminie uzyskać święceń kapłańskich (BulPol. 4 nr 1868).

1427 pap. Marcin V na prośbę Wyszomira z Bucza nadaje pr. par. nowemu kościołowi w Buczu, która to wieś podlegała dotąd par. Ś. Piotra w P.; kościół w Buczu erygował bp pozn.; pap. nadaje mu dzies. z Bucza (BulPol. 4 nr 1884).

1430 Mikołaj z Krobi¹⁵Nie wiemy, kim był ów Mikołaj z Krobi. Ponieważ występuje tu w charakterze rzecznika pr. kościoła Ś. Piotra i o plebanie mówi „mój pleban”, chodzi tu najpewniej o wikariusza lub raczej o dzierżawcę dochodów kościoła zawiera ugodę z opatem z P. w sprawie zagrodników plebańskich ze wsi Ś. Piotra; zagrodnicy mają przez 1 dzień rocznie kosić łąkę opatowi, a ci którzy nie są zdolni kosić, mają grabić siano; opat nie jest zobowiązany dawać im posiłku (jak innym swoim pracownikom); zagrodnikom wolno w lesie opackim brać drewno opałowe, zaś budulcowe tylko za zgodą opata; wspólnie z poddanymi opata mają dbać o wygony dla bydła; zagrodnicy mają być sądzeni przez wójta [z P.], ale 2/3 kar sądowych przypadnie plebanowi; Mikołaj nie będzie toczył sporów z opatami, ale gdyby w spór taki popadł jego pleban, wówczas wolno mu będzie mu doradzać (KoścZ 9, 282); 1440 oficjał pozn. transumuje dok. ugody z 1426 (Przem. 53).

1435 Mikołaj pleb. kościoła Ś. Piotra pod P. oraz Wojciech, Mikołaj, Michał i Jakub z Grobi toczą proces z Sędziwojem i Andrzejem z Barklina o pr. patronatu tegoż kościoła (ACC 19, 182).

1436-40 Stan. Mader altarysta we Wschowie instytuowany na pleb. kościoła Ś. Piotra pod P., pomimo sprzeciwu Andrzeja i Sędziwoja z Barklina, którzy twierdzili, że są lepszymi kolatorami tego kościoła niż Wojciech, Mikołaj, Michał i Jakub [z Grobi; to oni widocznie prezentowali Madera] (ACC 20 k. 156v, 181); 1440 Stan. Mader pleb. kościoła par. Ś. Piotra pod P. → p. 5A; 1449-52 tenże → niżej.

1441 dziedzice z Grobi i Bucza sprzedają klasztorowi w P. pr. patronatu kościoła Ś. Piotra za 90 grz. (Kał. pod 29 III).

1449 pap. Mikołaj V poleca opatowi lub. zbadać sprawę przyłączenia kościoła par. Ś. Piotra pod P. do klasztoru w Wieleniu¹⁶Zapewne tej samej bulli dotyczy skrócony wypis z regestrów papieskich (Biblioteka PAN w Krakowie, rps 8476, 48), gdzie jednak mowa jest o kościele w P. (a więc kościele Ś. Andrzeja); klasztor ten został przeniesiony w bezpieczniejsze miejsce pod miastem P., ale wciąż nie może podnieść się z ubóstwa; roczne dochody klasztoru nie przekraczają 200 fl., więc przyłączenie kościoła o rocznym dochodzie 16 fl. może być ważnym wsparciem (Przem. 54); 1449 pap. pozwala klasztorowi zachować dochody kościoła w P., wakującego po rezygnacji plebana Stan. Nadr! (BulPol. 6 nr 308); 1450 opat lub. na mocy zlecenia papieskiego przyłącza kościół Ś. Piotra (dochód roczny 10 fl.) do klasztoru; będzie to wielkim wsparciem dla ubogiego klasztoru (dochód roczny 200 fl.); pr. patronatu kościoła należało już wcześniej do klasztoru, a kościół obecnie wakuje (Przem. 55).

[Od czasu inkorporacji kościoła do klasztoru plebani zwani są często wikariuszami.]

1449-52 Stan. Mader kanonik głogowski [i były pleb. kościoła Ś. Piotra, → wyżej] toczy proces z opatem; opat ma mu wprawdzie rocznie płacić 10 grz. z tytułu dochodów kościoła Ś. Piotra w P., ale zm. Mikołaj pleb. w Górce i altarysta w Śmiglu zapisał opatowi 12 grz. od tego Madera; opat wnosi o zmuszenie Madera, który mieszka poza granicami diec. pozn., do zapłaty tej należności; Mader sprzeciwia się łączeniu tych spraw: opat zobowiązał się wszak płacić mu 10 grz. pensji, a on zapłacił już opatowi należne 12 grz. (ACC 31, 88v; ACC 33, 121v).

1458-66 Jan wikariusz kościoła Ś. Piotra pod P. (AE II 75v): 1458 tenże ma zapłacić 4 zł węg. kontrybucji należnej z tego kościoła (ACC 38, 180v); 1466 tenże pozwany przez Macieja kleryka z Kościana o zwrot 2 wiatyków wartości 10 grz., jakie zapisał mu w testamencie zm. kapłan Stanisław, brat cioteczny Macieja (ACC 45, 8).

1466 spór o obsadę kościoła par. Ś. Piotra pod P.: Jakub Grobski z bratankiem Stanisławem prezentuje Andrzeja; opat przem. odwołuje prezentę dla kapłana Jana z Białego Jeziora i prezentuje obecnie Piotra Tatara kapłana gracjalistę in Summo Poznaniensi; przeciwna strona oskarża opata, że ukrył klucze do kościoła i nic chce ich wydać komendarzowi [osobie sprawującej służbę Bożą podczas wakansu na stanowisku plebana]; opat odpowiada, że oddał klucze prezentowanemu przez siebie kandydatowi na plebana¹⁷Zapewne tej sprawy dotyczy jeszcze zapiska z 1468, kiedy kapituła pozn. zgodziła się, by opat przem. wniósł apelację do Stolicy Apostolskiej od wyroku w sprawie pr. patronatu kościoła Ś. Piotra w P. (CP 30, 95v). Zastanawia jednak, dlaczego opat apelował, skoro wiadomo, że to jego kandydat został plebanem i poświadczony jest jako taki już w 1467 (ACC 45, 127v-128).

1467-70 Piotr Tatar pleb. kościoła Ś. Piotra w P.: 1467 tenże toczy procesy z dziedzicami Siekowa (ACC 46, 119v); 1470 tenże toczy proces z opatem przem. (AAG ACons. A 49 k. 16v, 18, 19, 22); 1478 tenże wspomn. jako zm. → niżej.

1475-86 Michał syn Tomasza Guncerza z Poznania, pleb. kościoła Ś. Piotra pod P. (Now. 1, 765): 1480 tenże zawiera ugodę z opatem w sprawie dochodów swego kościoła; opat ma przez 3 lata dawać plebanowi po 5 grz., a potem dożywotnio po 4 grz. rocznie; opat ma też utrzymywać kapłana (świeckiego lub z grona mnichów), który będzie sprawował duszpasterstwo (ACC 58, 46); 1482 tenże zawiera ugodę z opatem przem.; opat ma mu dać 5 grz., a pleban będzie mógł przybyć w czasie żniw i zebrać plony; przez cały rok 1483 duszpasterstwo ma sprawować opat; opat ma dać drewno na budowę domu plebańskiego, pieniądze na utrzymanie plebana i służącego mu ucznia (scolar) oraz będzie orał dla plebana 1 ł.; od 1 I 1484 pleban ma zamieszkać na plebanii i sprawować duszpasterstwo (ACC 60, 132).

1478 Mik. Czepel kleryk otrzymuje od pap. Sykstusa IV prowizję na kościół par. pod P. (o dochodach nie przekraczających 8 grz.), wakujący po śmierci pleb. Piotra Tartara, który zm. podczas pobytu w Rzymie (Biblioteka PAN w Krakowie, rkp 8478, 153); 1479 temuż Mik. Czeplowi pleb. kościoła Ś. Piotra pod P. papież pozwala na objęcie także innego beneficjum (tamże 163-164).

1480 Andrzej Barkliński zobowiązuje się płacić dzies. snop. należną kościołowi Ś. Piotra pod P. przez 3 lata opatowi przem., a ponadto zapłacić 2 zł za wstrzymane dotąd dzies. (ACC 58, 123v).

1510 kościół par. Ś. Piotra w P.; do par. należą wsie Starkowo i Radomierz (LBP 128).

1512 Jakub pleb. ze Świętopietrza pozwany przez witryków kościoła w Lginiu o zwrot 1/2 kopy gr długu; Jakub odpowiada, że już zapłacił ten dług, ale nie potrafi tego udowodnić (ACC 88, 274).

1536 opat przem. w procesie ze szl. Jerzym Boszkowskim przedstawia dok. z 1450 w sprawie przyłączenia [kościoła Ś. Piotra do klasztoru] (ACC 110 k. 81, 107).

1546 Tomasz pleb. kościoła Ś. Piotra na przedmieściu toczy proces z opatem przem. o pewną rolę; opat stwierdza, że w 1450 kościół Ś. Piotra został wraz z uposażeniem przyłączony do klasztoru i od tego czasu opaci obsadzają jednego z braci klasztornych jako plebana i przyznają mu odpowiedni udział w dochodach; pleban twierdzi, że już jego poprzednicy znajdowali się w posiadaniu spornej roli (ACC 116, 272v).

1619 nieistniejący kościół Ś. Piotra, jego uposażenie przyłączono do kościoła Ś. Andrzeja → p. 5A; 1672/85 kościół Ś. Piotra i Pawła pod P., murowany, wzniesiony w 1650 i konsekrowany w 1664; niegdyś kościół ten miał prawa par., ale w 1649 przeniesiono je na kościół Ś. Andrzeja [→ p. 5A] (AV 17, 450v).

6. Osoby pochodzące z P.: 1303 Konrad z P., mieszcz. w Grodzisku (Wp. 2 nr 879); 1310 Pecold z P., mieszcz. w Kościanie (Wp. 2 nr 935); 1387 Jan Premunt pleb. w Herzogswalde [na Śląsku, dziś Żubrów] (W. Urban, Wykaz regestów Archiwum Archidiecezjalnego we Wrocławiu, cz. 2, „Studia Teologiczno-Historyczne Śląska Opolskiego” 3, 1974, s. 275 nr 27), 1408 [tenże?] Jan Premund altarysta w kolegiacie w Głogowie (CDS 28 s. 50 nr 203); 1507 Wawrzyniec syn Jana z P., student w Krakowie (AS 2, 106); 1603 Walenty z P. kapłan, mnich w klasztorze w P. (AE XVI 201).

Dokumenty wystawione w P.: 1303 (fals.), 1417 przez starostów gen. wlkp. (Wp. 6 nr 70; Wp. 5 nr 263); 1442 przez bpa pozn. Andrzeja [Bnińskiego] (Wp. 5 nr 685; AE I 30v).

7. Przemęt, zarys dziejów, pod red. K. Zimniewicza, Warszawa 1991 (część dotyczącą czasów staropolskich napisał A. Wędzki); A. Wędzki, Ze studiów nad grodem i kasztelanią w Przemęcie, „Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza” 13, 1979, z. 1 (25), s. 189-204; Münch s. 55-56, 86, 129, 137, tabl. 54; Warschauer 197-198.

8. Ślady osady na obszarze Przedmieścia (Świętopietrza), użytkowanej do XIII-XIV w. i wcześniej; grodzisko wklęsłe (na tyłach posesji zachodniej pierzei rynku) użytkowane w IX-X, potem XI-XII w., ze śladami prac niwelacyjnych w późnym średniowieczu i czasach nowożytnych; na rynku (w pobliżu kościoła Ś. Andrzeja) ślady nieprzerwanego osadnictwa od młodszej epoki kamiennej aż po czasy nowożytne; na obszarze miasta znaleziska fragmentów naczyń z XIII-XIV w. (Hensel 5. 280-287).

Skarb srebrny ukryty po połowic XI w. (J. Slaski, S. Tabaczyński, Wczesnośredniowieczne skarby srebrne Wielkopolski. Materiały, Warszawa 1959, nr 104).

Pieczęć miejska; najstarszy odcisk zachowany przy dok. z 1467 przedstawia ś. Andrzeja (Przem. D 17).

Uwaga: Przemęcki zespół osadniczy składał się w średniowieczu z kilku członów: grodu, otwartej osady przygrodowej oraz otwartej osady wokół kościoła Ś. Piotra (Świętopietrze). Ślady archeologiczne wskazują, że wszystkie one były użytkowane w czasach wczesnopiastowskich. Wydaje się więc, że kościół Ś. Piotra był najstarszym kościołem przemęckim. Na miejscu osady przygrodowej lokowano u schyłku XIII w. miasto i wtedy zapewne powstał kościół Ś. Andrzeja. Na początku XV w. sprowadzili się do P. cystersi (→ Przemęt – klasztor), którzy zbudowali sobie klasztor i kościół na S od rynku.