1210 or. Władysław [Odonic] ks. kal. nadaje cystersom z Pforty [w Turyngii], dla których zaczął już budować klasztor w kasztelanii (provintia) przem., następujące dobra: miejsce Wierzchuje¹Zaginiona wieś, leżała najpewniej w okolicy Brenna, Włoszakowic, Kół i Bukowca – wszystkie przekazy z XV w. wymieniają Wierzchuje wraz z tymi miejscowościami – być może (jak wskazuje nazwa) na wysoczyźnie między Włoszakowicami a Brcnnem z okolicznymi jeziorami i lasami aż do granic Głogowa [tzn. do granicy Śląska], Dominice z Kołami, Bukowiec [Wielki], in. Bukowiec [Mały] z Rozwarowem, Mochy [ Mochy, przyp. 1] z Ptowem, Radomierz z Górskiem i Osłoninem, Siekowo z Kluczewem, Przyczyna [Górna], Księginki w kasztelanii (provintia) śremskiej, Zirsnici za Rudą [zapewne Dzietrzniki w z. wieluń.]; pozwala też założyć 1 lub 2 nowe targi (villas forenses) i osadzać w lasach Niemców na pr. niem.; nadanym dobrom ks. nadaje pełny imm. sąd. i ekon. (Wp. 1 nr 66; Urkundenbuch des Klosters Pforte, t. 1, Halle 1893, nr 69).

[Tejże fundacji dotyczy zapewne uchwała kapituły gen. cystersów z 1207, polecająca opatom z Lubiąża i Sulejowa zbadać prośbę opata z Pforty o zmianę lokalizacji planowanego klasztoru²Tak Now. 2, 759, a także K. Kaczmarek, Proces, op. cit., s. 52 (StatCist. 1, 343).]

Uwaga: Łączenie tego klasztoru z P. polega tylko na braku w dok. dokładniejszych wskazówek lokalizacyjnych. Pisanie (jak choćby J. Frieske, Pierwsza fundacja klasztoru w Przemęcie z r. 1210, RH 14, 1938, s. 28-47) o klasztorze w P. jest stanowczym uproszczeniem. Wydaje się, że (jak sugerował już L. Janauschek, Originum Cisterciensium, t. 1, Vindobonae 1877, s. 263) siedzibą planowanego klasztoru mogły być raczej Wierzchuje (→ przyp. 1), na co wskazuje wymienienie ich na pierwszym miejscu wśród nadanych cystersom dóbr. W aktach fundacyjnych często bowiem jako pierwszą wymieniano siedzibę opactwa; w naszym zaś dok. Wierzchuje są też punktem wyjścia dość systematycznie prowadzonego ciągu geograficznego.

Fundacja klasztoru pozostała niezrealizowana. Nie ma żadnych dalszych śladów funkcjonowania tam cystersów. Sprawa nie wyszła chyba poza wstępne zamiary, nie ma bowiem o niej potem wzmianki w aktach kapituły gen. cystersów (StatCist.), która zawsze zajmowała się przygotowaniami do urządzenia nowego opactwa. O przyczynach tego stanu rzeczy → J. Frieske, op. cit., który podnosi brak zainteresowania cystersów z Pforty odległym i ubogim nadaniem (w tym samym czasie podejmowali akcję misyjną w Inflantach), z drugiej zaś strony – miejscowe kłopoty polityczne. Nietrafny jest natomiast starszy jeszcze pogląd (H. Likowski, Najdawniejsze dzieje klasztoru cysterek w Ołoboku, „Sprawozdania PAU” 1921, nr 7, s. 6; J. Umiński, Hentyk arcybiskup gnieźnieński zwany Kietliczem, Lublin 1926, s. 100), że fundacja rozbiła się o świadome przeciwdziałanie ks. śląskiego Henryka Brodatego. Był on raczej współorganizatorem przedsięwzięcia fundacyjnego (obecny na wiecu w Borzykowej, na którym wystawiono dok. fundacyjny, sojusznik Odonica, pozostawał też w dobrych stosunkach z Pfortą, jako dobrodziej wywodzącego się stamtąd klasztoru w Lubiążu).

O fundacji → też Now. 2, 759, Z. Wielgosz, Wielka własność cysterska w osadnictwie pogranicza Śląska i Wielkopolski, Poznań 1964, s. 135-167, a ostatnio K. Kaczmarek, Proces fundacyjny klasztoru cystersów w Wieleniu (1277 - ok. 1285), „Nasza Przeszłość” 85, 1996, s. 50-52 (z zestawieniem starszej literatury).

Brak jednak jakichkolwiek podstaw, aby podważać autentyczność samego dok. z 1210 (przegląd opinii daje Matuszewski Imm. 406). Na przypadek wygląda, że wiele dóbr nadanych cystersom w 1210 znalazło się ostatecznie w ręku cysterskiego klasztoru w Wieleniu (potem w P.), fundowanego w 1278 przez Beniamina Zarembę.