PRZEMĘT* – klasztor cystersów,

przeniesiony tu z → Wielenia

2. Młyny i granice (zapowiedzi dóbr klasztornych → p. 3A).

2A. Młyny klasztorne. 1419 młynarz Oczko → p. 3E. [Nie znamy in. wzmianek o młynach klasztoru, co wygląda na ewenement w porównaniu z in. klasztorami cysterskimi w Wielkopolsce. W nich bowiem gospodarka młynarska odgrywała bardzo ważną rolę (→ Obra).]

2B. Sprawy graniczne.

1414 opat toczy proces z Katarzyną z Sączkowa; sąd utrzymuje w mocy przedłożony przez nią dok. [fałszywy] z 1303 w sprawie sprzedaży sołectwa w Sączkowie [dok. zawierał dokładny opis granic sołectwa, więc chodziło chyba o jakiś proces gran.] (Wp. 7 nr 724).

1417 król Władysław Jagiełło poleca staroście gen. wlkp. dbać o utrzymanie pr. klasztoru w Wieleniu do granic między miastem P. a Siekowem, nie zważając na roszczenia dziedziców z Siekowa (Wp. 8 nr 810).

1429 opat toczy proces z kmieciami z Solca o strugi (KoścZ 9, 257).

1445 opat zawiera ugodę z Abrahamem Kiebłowskim [→ p. 3A, pod 1444] w sprawie granic między wsiami klaszt. Łupice, Stary Dwór, Ptowo i Mochy a Kiebłowem i Solcem Abrahama; rozjemcy uznają za prawdziwe granice podane przez opata; jego słowa potwierdzają bowiem znaki graniczne, zeznania znakomitych osób, a także okoliczność, że granice te trwały w spokoju bez zmian od ponad 100 lat (AE IX 15; Przem. 61, 63-65; BJ 8057 IV 203); 1447 opat toczy proces z Andrzejem i Wojsławem Gryżyńskimi o granice między Brennem i Osłoninem (KoścZ 13, 90); 1449 rozgraniczenie między wsiami Stary Dwór i Mochy opata przem. a Kiebłowem i Solcem Abrahama Kiebłowskiego (KoścZ 14 k. 19, 45); 1465-69 opat toczy spór gran. z Abrahamem Kiebłowskim (KoścZ 15 s. 74, 214).

1494 rozgraniczenie Ciosańca i Kolska (Kal. pod 30 III); 1530 rozgraniczenie wsi Przysieka Niemiecka klasztoru w P. od Gniewowa klasztoru lub. (Lub. C XVII 20); 1537 sędziowie polubowni rozgraniczają Przysiekę Niemiecką z Bojanowem (Kal. pod 5 XI); 1539 proces o granice między Przysieką Niemiecką a opust. wsią Ostrów nal. do Bojanowskich (KoścZ 26, 172); 1547 rozgraniczenie dóbr klasztoru w P. i Sączkowie od wsi Kluczewo Jana Kluczewskiego (KoścZ 27, 538, → Przemęt miasto, p. 2); 1566-67 opat pozwany przez Mik. Łęckiego o wtargnięcie do wsi Solec, zniszczenie jazów, wyłowienie ryb z jeziora położonego k. wsi Mochy, ale należącą do Solca (KoścZ 59, 199-200; KoścZ 29, 408-409); 1567 proces o granice między dobrami klaszt. Ciosaniec, Łupica, Stary Dwór, Ptowo i Mochy a Kiebłowem i Solcem; opat oskarża Mik. Łęckiego z Kiebłowa o zniszczenie jazu k. Moskiego Mostu w Mochach (KoścG 20, 87v-88v); 1575 rozgraniczenie dóbr klaszt. z Kluczewem (Kai. pod 27 IX).

3A. Nadania, potwierdzenia nadań, kupna, zamiany, dzierżawy, czynsze, spory majątkowe.

1408 król zezwala cystersom z Wielenia na wykup miasta P. z przedmieściem oraz wsiami Błotnica, Radomierz i Sączkowo, a 1409 nadaje im te dobra na własność oraz zezwala na przeniesienie siedziby klasztoru z Wielenia (który jest miejscem przygranicznym wystawionym na napady wrogów) na ostrów (insula seu planicies) pod miastem P.¹Tradycja klasztorna utrzymywała, że istotną rolę odegrał wtedy wstawiający się za zakonnikami star. gen. wlkp. Tomek z Węgleszyna, → p. 6Db. Świadczy on rzeczywiście w jednym z dok. królewskich (Wp. 7 nr 608); 1410 nadanie to zatwierdza pap. Jan XXIII (Wp. 7 nr 608, 633, 662, → Przemęt miasto, p. 3).

1411 opat zaświadcza, że były opat Jan Zerbst nadał klasztorowi 4 grz. czynszu z dóbr Ramsza ze Śmigla i Koszanowa, które kustosz przeznaczać ma na oświetlenie kościoła i klasztoru (wieczna lampa przed głównym ołtarzem; 2 świece zapalane codziennie podczas kompletorium; 4 świece zapalane przy grobach Kat. Hendilline i Jutty Vulynginne w dniu pamiątki ich śmierci; światło, które palić ma się w dormitorium od pierwszych dzwonów do jasnego dnia); kustosz ma też 6 gr rocznie wypłacać subkustoszowi; dok. wystawiony w Wieleniu [a więc tam jeszcze znajdowała się siedziba klasztoru] (Wp. 5 nr 173).

1420 pap. Marcin V potwierdza fundację klasztoru (Kal. pod 14 III).

1420 opat toczy proces z Januszem Kąkolewskim o folw. w Sączkowie [wydzierżawiony Januszowi?] (KoścZ 6, 75).

1422 klasztor kupuje wójtostwo w P. → Przemęt miasto, p. 4.

1425 opat toczy proces z Januszem Sulewskim o dziedz. Kromnowową w → Górsku (KoścZ 8, 119).

1425 woźny zapowiada drogi boczne (vie indirecte), łąki i lasy w dobrach opata wieleńskiego: P. z przedmieściem, Błotnicy, Radomierzu, Sączkowie i Starkowie (KoścZ 8, 144).

1426 Albrecht Kromno z ż. Katarzyną otrzymują od opata w dożywocie wieś Górsko; zobowiązują się utrzymywać wskazanego przez opata duchownego, wypełniać powinności z tytułu służby wojennej z tych dóbr, a także dbać o wieś i folw., tak by po ich śmierci wróciły do klasztoru wraz z całym inwentarzem i sprzętami domowymi (Wp. 5 nr 429, → p. 3D).

1429 na Karśnicach ciążą 2 grz. czynszu od sumy 20 grz. dla klasztoru w P.; 1430 czynsz ten zostaje wykupiony (KoścZ 9 k. 224v, 254v, 255v); 1432 opat toczy proces z Kat. Bylęcką, która zeznaje, że po sprzedaniu Karśnic i Popowa [k. Śmigla] nie płacono już czynszu, która za jej czasów był dawany (WR 3 nr 1464); 1438 opat zapisuje 10 grz. czynszu z miasta P. → Przemęt miasto, p. 5A.

1442 bp pozn. Andrzej [Bniński] zwraca klasztorowi w P. dzies. z Czacza, które nieprawnie posiadali bpi pozn.; opat okazał jednak przywilej bpa pozn. Jana [było kilku tego imienia w XIII-XIV w.] i udowodnił swe prawa (Wp. 5 nr 685).

1444 król Władysław III poleca staroście gen. wlkp., aby skłonił Abrahama Kiebłowskiego do zwrotu klasztorowi jez. Mochy, które zostało nadane klasztorowi przez poprzedników króla (Wp. 10 nr 1684; Wp. 5 nr 734).

1446 klasztor sprzedaje Mikołajowi niegdyś Rąbińskiemu folw. Poświątne [k. Śmigla] za 140 grz., a Janowi z Bronikowa 2 ł. zw. Jeleniowo w Bronikowie za 30 grz. (PG 2, 151v).

1447 sąd dworski w Kożuchowie [na Śląsku] zaświadcza, że Henryk ks. głog. posiada pr. zwierzchnie nad klasztorem w Wieleniu [Felyn]²Dok. znany nam tylko z niemieckojęzycznego regestu (or. w archiwum państwowym w Brnie). Książęce prawa zwierzchnie oznaczają tu zapewne wyższe sądownictwo (w sprawach zagrożonych karami krwawymi i gardłowymi) w dobrach klasztoru położonych na Śląsku (I. Hlaváček, Z. Hledikova, Nichtbohemikale mittelalterliche Orginalurkunden in den böhmischen Ländem, Koln-Wien 1977, s. 14).

1450 król Kazimierz zatwierdza przywileje klasztoru w P. (Kal. pod 27 V; BR 151, 32).

1462 Mik. Pełka Bonicki [niezident.] nadaje klasztorowi sołectwo we wsi → Guździna czyli Radomierz Mały (BR 151, 32v; Kal. 2 pod 1 I; por. Nekr. pod 8 VI).

1493 klasztor kupuje od Piotra Opalińskiego 7 grz. czynszu rocznego z Bukowca z zastrz. pr. wykupu za 90 grz. (PG 9, 2v); 1498 klasztor zapisuje Piotrowi Kluczewskiemu altaryście w Kościanie 1 grz. czynszu od sumy 12 grz. na Sączkowie (ACC 75, 61); 1510 czynsz ten wymieniony w opisie uposażenia tej altarii (LBP 191).

1501 pap. Aleksander VI poleca rozpatrzyć skargę opata przem., że Mik. Kotwicz Rachenborg zagarnął pewne dobra nal. do klasztoru i bezprawnie sprzedał je Kasprowi z Konotopi [na Śląsku] (Przem. D 19, dok. uszkodzony).

1510 opactwo w P. [formularz nie wypełniony] (LBP 57); klasztor pobiera dzies. z Siekówka i Kluczewa, wsi w par. Ś. Andrzeja w P. (LBP 127).

1529 opat sprzedaje miastu Wschowa 7 ł. w Przyczynie [Górnej] za 200 grz. (MS 4 nr 23256).

1533 król Zygmunt [Stary] zatwierdza przywileje i dobra klasztoru w P.: w okolicy P., z pierwszej fundacji, wsie Wieleń, Ptowo, Łupica, Obrzyca, Pyracz, Ciosaniec, Dęby, Rogolowsko, Wijewo i 2 jeziora zw. Steklna; w okolicy Wschowy 6 ł. w Przyczynie [Górnej] i 1 ł. w Kłus [→ Konradowo]; ponadto w okolicy Kościana z późniejszych nadań: miasto P. z przedmieściem oraz wsie Osłonin, Stary Klasztor, Mochy, Przysieka Niemiecka, Polodowo, Sączkowo z folw. Starkowo, Górsko, Guździna, Radomierz, Błotnica, Stary Dwór i Nowy Dwór (MS 4 nr 16708).

1537 16 X opat zapisuje czynsz na dobrach klasztornych z zastrz. pr. odkupu za 200 grz., a 1538 1 II zapis ten zatwierdza król (Kal.); 1543 opat kupuje od Jana i Piotra Karśnickich 6 grz. czynszu z Karśnic i Morownicy z zastrz. pr. wykupu za 100 grz. (KoścZ 19, 195); czynsz wykupiony w 1552 (KoścG 10, 9).

1556 opat wydaje rozporządzenie o powinnościach poddanych w dobrach klasztornych („urządza poddanych”, Kal. pod 19 IX).

1560 Wojc. Czarnkowski zaświadcza, że otrzymał od opata Jana Węgorzewskiego wsie Przysieka [Niemiecka] i Polodowo w dożywocie; ma z nich płacić rocznie 30 zł (Przem. D 21); 1561 Radomierz w dzierżawie u Mac. Zakrzewskiego [szwagra opata] → p. 3E; 1561 opat Jan Węgorzewski zobowiązuje siew ciągu 3 lat wykupić dobra klasztorne sprzedane z zastrz. pr. odkupu (Kal. pod 24 IX); 1562 opat Jan Węgorzewski daje Andrzejowi Opalińskiemu wieś Wijewo, a otrzymuje w zamian Buchwald w pow. wsch.³Zamianę tę potwierdzali: król Zygmunt August w 1566, bp pozn. Adam Konarski w 1568 oraz bp pozn. Łukasz Kościelecki w 1580 (Przem. D 23). Transakcja uchodziła jednak za rażąco krzywdzącą klasztor, → p. 6B (PG 20, 165; PG 106, 569v; WsG 14, 163v); 1564 instygator bpa pozn. oskarża opata z P. o złe używanie dóbr klasztornych (Kal. pod 27 XI); 1566 tenże opat sprzedaje z zastrz. pr. wykupu Janowi Popkowi Herstopskiemu [swemu szwagrowi, → p. 3E] wsie Radomierz, Guździna, Górsko i Starkowo za 2000 zł, które są klasztorowi potrzebne na opłacenie wojsk na wyprawę moskiewską (PG 20, 535; KoścG 19, 189; KoścG 20, 340v); 1567 Wawrz. Gostkowski [powinowaty opata] dzierżawi wsie klaszt. Mochy i Łupice (PyG 23, 458v, → p. 3E); 1570 opat nadaje Janowi Nizakowi z klasztornej wsi Łupica las zw. Ławnicza Dąbrowa czyli Szreniawa w celu wykarczowania go i założenia wsi Szreniawa (Przem. D 22); 1574, 1577 klasztor daje Sączkowo i 1/2 jez. Starkówko Janowi Wilkowskiemu z Kluczewa, a otrzymuje w zamian Zaborówko i 2000 zł (PG 21, 508); 1577 opat daje Obrzycę dziedzicom Konotopi w zastaw (Kal. pod 9 II); 1578 opat zezwala Joachimowi Tosowi z Łysin sprzedać nabyte od klasztoru sołectwo w Ciosańcu, [ok. 1578] opat Węgorzewski wydzierżawia Andrzejowi Opalińskiemu Ciosaniec i Szreniawę (Straty 3 s. 84 nr 71-72); 1580 król Stefan zatwierdza przywileje klasztoru (Kal. pod 8 VI); 1584 Andrzej Zbijewski kan. pozn. dzierżawi Radomierz (PG 145, 790); 1595 zm. Łukasz Grodzieński [mąż Zofii Zakrzewskiej, powinowatej opata] dzierżawca wsi Wieleń (WsG 23, 145v); 1596 Zuzanna wd. po Wojc. Węgorzewskim [bracie opata] oddaje Polodowo w dzierżawę Baltazarowi Górzyńskiemu (KoścG 50, 155v); 1597 król nakazuje opatowi odzyskać utracone dobra klasztorne (Kal. pod 18 XI); 1600 Zuzanna Grodzieńska wd. po Wojc. Węgorzewskim kwituje Jana Golczewskiego z dzierżawy Polodowa [wsi klaszt.] (PG 172, 451v); 1602 Polodowo wykupione od wd. po Wojc. Węgorzewskim i jego syna (PG 662, 1236v-1237v).

3B. Majątek konwentu.

1467 przeor w imieniu konwentu kupuje od Nikła Prevsil burmistrza w P. czynsz 1/2 grz. z jego dóbr w P. z zastrz. pr. wykupu za 6 grz. (Przem. D 17, → Przemęt miasto, p. 3).

1491 opat Mikołaj, ze względu na brak napojów przy posiłkach zakonników, nadaje konwentowi folw. Świniary [na Śląsku, k. Góry; niem. Schweinern, 1944 Altring] wraz z pr. poszerzania go przez wykarczowanie nowych ról (Przem. D 18); 1519 opat przem. wraz z opatem parad., jako zwierzchnikiem (pater immediatus) klasztoru w P., zatwierdzają nadania na rzecz konwentu w P.: Jan Kriszak [?] nadał folw. w Świniarach wraz z łąkami i barciami, a zm. bp [pozn.] Andrzej [Bniński] nadał dzies. wiard. z Czacza (Przem. D 20, dok. uszkodzony, stąd niektóre odczyty niepewne; Kal. pod 1 V).

1602 opat nadaje konwentowi Polodowo (PG 662, 1236v-1238; Przem. D 24); 1606 opat daje konwentowi Radomierz, Górsko i Zaborowo → p. 8.

3C. Świadczenia na rzecz władcy.

1456 → p. 6E i Przemęt miasto, p. 5 A; 1464 18 VI, 1486 8 II dokumenty króla Kazimierza w sprawie nadania [komu?] daniny zbożowej („na spy”) z dóbr klasztoru w P. i Obrze, potwierdzone przez króla Stefana 10 x 11 1579 (Kal.).

1476 Marcin Ścibor z Ponieca odstępuje Małg. Włoszakowskiej wd. po Piotrze z Opalenicy zapisaną sobie przez króla sumę 220 zł z dochodów król. z klasztorów w Lubiniu, P. i Obrze (PG 9, 54v); 1479 król Kazimierz nadaje Marcinowi z Ponieca stacje król. z dóbr klasztorów w P. i Obrze, które zapisał już wcześniej jego ojcu Ściborowi (MS 1 nr 1494); 1481 Marcin z Ponieca sprzedaje z zastrz. pr. wykupu swe pr. do stacji z dóbr klasztoru w P. Piotrowi i Mikołajowi z Opalenicy za 700 zł (PG 9, 140v); 1482 król pozbawia Marcina Ponieckiego pr. do stacji w dobrach klasztorów w P. i Obrze, które Marcin sprzedał bez zgody króla; odebrane stacje król nadaje Janowi Sepieńskiemu wojskiemu pozn. i ochmistrzowi królowej (AG perg. 923; Rykaczewski 290); 1486 Piotr Opaliński daje w działach swemu bratu Mikołajowi sumy zapisane na dobrach klasztorów w P. i Obrze (PG 10, 40); 1534 Mac. Opaliński posiada zapis na stacjach król. z dóbr klasztoru w P. (PG 16, 682v); 1540 Jan i Mac. Opalińscy dają bratu Piotrowi m. in. zapis na stacjach z dóbr klasztoru w P., a Piotr daje je na powrót Maciejowi (MS 4 nr 20162, 20239); 1558 Andrzej Opaliński daje swej matce Jadwidze wd. po Macieju pr. do stacji król. z dóbr klasztoru w P. (PG 102, 230v).

1546 król Zygmunt St. zwalnia klasztor od obowiązku dostarczania powód (Kał. pod 3II); 1566 klasztor zdobywa pieniądze na opłacenie wojsk na wyprawę moskiewską → p. 3A; 1597 król Zygmunt III uwalnia dobra klasztorne od danin zbożowych („od spów”, Kal. pod 28 XII).

3D. Zapisy na rzecz klasztoru.

1413 26 V zm. Jan młynarz (molitor), który zapisał klasztorowi 10 grz. (Nekr.); 1426 Albrecht Kromno i Otto Awstacz, syn jego żony Katarzyny [z pierwszego małżeństwa], zaświadczają, że Katarzyna ta zapisała klasztorowi w Wieleniu 80 grz. swej ojcowizny za zbawienie wspomn. Albrechta i Ottona; za wierne służby opat daje Albrechtowi i Katarzynie w dożywocie wieś Górsko (Wp. 5 nr 429, → p. 3A).

1493 Piotr Opaliński zapisuje klasztorowi 7 grz. czynszu z Bukowca z zastrz. pr. wykupu za 90 grz. (PG 11, 2v).

1554 8 IV zm. Stanisław pleb. w Śremie, który zapisał klasztorowi 10 grz. (Nekr.).

3E. Procesy różne.

1410 opat wieleński toczy proces z Mik. Kuranowskim, który pozwał Janusza Heszorna z Pecnnys [niezident., to chyba poddany opata] o zniszczenie jego dziedziny wartości 100 grz.⁴W innej zapisce dotyczącej tejże sprawy przeciwkoMik. Kuranowskiemu występowali opat oraz pani Gunterowa Pradlewa (KoścZ 3, 146v) (KoścZ 3, 139).

1419 opat wieleński pozwany przez Przybysława Gryżyńskiego o to, że odmówił mu pomocy przeciwko [swemu poddanemu] młynarzowi Oczkowi, pomimo że Przybysław jeździł w tej sprawie do Wielenia (WR 3 nr 749); 1419 w procesie opata wieleńskiego z Przybysławem oficjał pozn. wydaje wyrok na rzecz opata (ACC 4, 17v).

1420-25 opat toczy procesy: 1420 z Wojciechem z Przemętu (ACC 4, 187, → Przemęt miasto, p. 3); 1420 z Otą Trachem z Karśnic (KoścZ 6, 10); 1421-23 z Michałem Siekowskim oskarżonym o napad na P.⁵Świadkami postawionymi przez opata w tej sprawie byli: Janusz z Popowa, Janusz Kij, Michał Egeler, Nikel Adam, Mikołaj krawiec, Michał Adam, świadkowie zeznający o napadzie na P. (WR 3 nr 933). Janusz Warmul z → Popowa (par. Wilkowo Polskie) to szlachcic z sąsiedztwa, związany wyraźnie z miastem i klasztorem w P. (Wp. 5 nr 263, 345, 429; Wp. 7 nr 681). Pozostali to mieszczanie z Kościana (WR 3 nr 992-993; KoścZ 6 k. 154, 161); 1422 z Wyszakiem Kotwiczem z Żegrowa (KoścZ 1, 25); 1422 z Wyszomirem z Buczą, który bezprawnie wyłowił ryby [w jeziorze klasztornym] (WR 3 nr 1215); 1422-24 z Abrahamem Kiebłowskim⁶W cytowanej zapisce z WR mowa jest o wytyczeniu granicy między Wielką i Małą Łęką. Doszło tu jednak zapewne do złączenia dwóch zapisek, a sprawa obu Łęk dotyczyła (jak wynika też z brulionowej wersji w KoścZ 7, 24) Borka Gryżyńskiego i Wierzchosławy Łęckiej, który pojmał 2 ludzi opata z sieciami na jazie w bagnie między Mochami a Solcem (WR 3 nr 929; KoścZ 7 k. 35, 49v; KoścZ 8, 15v); 1425 z Michałem Rybarem kmieciem z Czacza (KoścZ 8, 184v-185); 1425 z plebanem w P.(→ Przemęt miasto, p. 5B).

1426, 1430 opat zawiera ugodę w sprawie powinności zagrodników nal. do kościoła Ś. Piotra pod P. → Przemęt miasto, p. 5B.

1428 szl. Mikołaj niegdyś Dąbrowski jako domownik opata składa zeznanie o pochwyceniu 2 ludzi Wyszemira z Buczą, rąbiących siekierami drzewa w zapowiedzianym wcześniej zapuście (virgultum) opata (KoścZ 9, 45).

1428-29 opat jako dz. w Przesiece Niemieckiej toczy proces z Mik. Szutlewskim mieszcz. w Kościanie (KoścZ 9 k. 88, 117); 1429 opat pozywa Jakuba Miętusa karczmarza i Wacława młynarza z Wonieścia (ACC 29, 109v); 1429-30 opat toczy proces z Maciejem kmieciem z Gniewowa, któremu sołtys w Przesiece Niemieckiej zajął w zapowiedzianym przez opata lesie wóz z 4 końmi (KoścZ 9 k. 234, 242; BK 784, 242).

1436 opat Wincenty zawiera ugodę z [miastem] P.; jako rozjemca występuje Rafał z Gołuchowa star. gen. wlkp. (Kal. pod 11 VIII).

1445 Jakub z Kokorzyna zobowiązuje się zapłacić opatowi 100 grz. (Przem. D 14).

1466-68 opaci toczą procesy: 1466 z ss. zm. Mik. Poświętnego z Poświętnego [na W od Śmigla] o 30 grz., jakie winien był opatowi już ich ojciec (KoścZ 15, 96-97); 1466-72 z Andrzejem Bojanowskim (KoścZ 15 s. 196, 295, 683); 1468 z Mik. Zdrojewskim, który napadł na cmentarzu w Grobi i poranił bakałarza Jana, domownika opata⁷Być może ten sam Jan był w 1501 pleb. w P. → Przemet miasto, p. 5A (ACC 47, 3v).

1469 opat pozwany przez Małgorzatę wd. po Piotrze z Opalenicy jako spadkobierczynię stryja Wojsława Włoszakowskiego; opat popadł bowiem kiedyś w spór z Andrzejem Smolką, który odgrażał się, że będzie palił wszystkie dobra klasztorne i szlacheckie w promieniu 4 mil, a następnie rzeczywiście podpalił gumno w Brennie należącym do Wojsława; Wojsław uznał więc, że stało się to z winy opata i żądał od niego pokrycia połowy strat, czyli 40 grz. (KoścZ 15 s. 248; c. d. tejże sprawy w 1472: KoścZ 15, 709).

1475-82 opaci toczą procesy: 1475 z Tomisławem Kluczewskim, któremu burgrabia opacki Franciszek zabił kmiecia, a opat nic chciał go ukarać (KoścZ 16 k. 34v, 65v, 74); 1479-82 z Urszulą wd. po Janie Rudel mieszcz. wsch., a ż. Jarosława mieszcz. kośc. (KoścZ 16 k. 205, 267, 296, 314v); 1480-81 z Andrzejem Bojanowskim, któremu nie zapłacił 8 1/2 grz. (KoścZ 16 k. 220v, 247v, 283v).

1484 opat Paweł wraz z Janem pleb. z Kościana toczą proces przeciwko Janowi Gołąbowi mieszcz. kośc. i jego ż. Małgorzacie (ACC 61, 101; ACC 62, 113v); 1486 wspomn. Gołąb pozywa mnicha Baltazara z klasztoru P. o zaległą od 3 lat zapłatę 15 gr za futro z królików (ACC 64, 29v).

1560-81 sprawy opata Jana Węgorzewskiego z rodziną: 1560 winien jest 500 zł Reginie Węgierskiej ż. Mac. Zakrzewskiego z pow. nak. (KoścG 13, 47v); 1561 oskarżony przez wspomn. Reginę o napaść i poranienie w Radomierzu, wsi jej męża [Radomierz był wsią klasztorną, dzierżawioną widocznie przez Zakrzewskiego] (PG 105, 429v); 1562 zapisuje Janowi Popkowi Herstopskiemu 500 zł jako posag swej siostry Anny, przyszłej ż. Herstopskiego (PG 106, 720); 1566 sprzedaje z zastrz. pr. wykupu wspomn. Herstopskiemu 4 wsie klasztorne → p. 3A; 1567 w P. zawarty zostaje kontrakt przedślubny między Anną c. Mac. Zakrzewskiego a Wawrz. Gostkowskim z Mazowsza (KoścG 20, 400v); 1567 wspomn. Gostkowski dzierżawi Mochy i Łupice → p. 3 A; 1567 opat (w imieniu matki Anny Głębockiej wd. po Wojc. Węgorzewskim) wydzierżawia Mac. Zakrzewskiemu swe dobra dziedz. Węgorzewo i Węgorzewko w pow. gnieźn. (KoścG 20, 401v), a 1575 daje te dobra swemu bratu Wojciechowi (PG 21, 613); 1578 skwitowany przez wspomn. brata z zapłaty 100 zł (PG 133, 228); 1579 skwitowany przez Zofię Zakrzewską [swą powinowatą] z zapłaty 50 zł (PG 135, 757v); 1581 ma długi u brata (KoścG 35, 32); 1596-1602 Zuzanna Grodzieńska wd. po Wojc. Węgorzewskim dzierżawi wieś klaszt. Polodowo → p. 3A.

1566 opat pozwany przez Klemensa Kłysa z Kiebłowa o niezapłacenie długu 18 grz. (KoścZ 59, 200); 1582 opat kwituje Stan. Gorzyckiego z zapłaty 135 zł długu (PG 141, 690v).

4. Pr. niem. w dobrach klasztornych. 1419 król Władysław zezwala dobrom klasztornym na używanie pr. niem. (Kai. pod 22 XI).

5. Kościół klasztorny. 1580 kościół jest murowany → p. 8.

6. Opactwo, sprawy wewnętrzne klasztoru.

6A. Opaci⁸Wykaz opatów zestawiony na podstawie źródeł średniowiecznych uzupełniamy danymi z nowożytnej tradycji klasztornej. Utrwaliło ją kilka przekazów: 1) zaginiona kronika klasztoru w Paradyżu, spisana w XVII w. przez Augustyna Dobrowolskiego; dzieło to zaginęło podczas ostatniej wojny i dysponujemy dziś tylko wyciągiem w postaci listy opatów przem. (Dobr.); 2) zapiska z siedemastowiecznego rękopisu cysterskiego (BR 151, 30), oparta na napisach ze ścian w kościele, wykonanych zapewne w związku z odnowieniem świątyni w 1602; powiada się w niej, że nie są znane imiona wszystkich opatów poza 28, za których odprawia się anniwersarz (modlitwy w rocznicę śmierci); podaje się natomiast garść wiarygodnych danych o opatach z XVI w.; 3) Nekr. z 1756, zawierający wiele wpisów opatów, ale przeważnie bez dat rocznych, co uniemożliwia identyfikację ze znanymi skądinąd postaciami; w Nekr. zapisani zostali następujący opaci wieleńscy lub przem. (terminologii tej źródło używa przemiennie) z interesujących nas czasów (do końca XVI w.): Andrzej (30 VII, 28 XI), Arnolf (24 XI), Błażej (8 VIII), Henryk (161, 5 IV), Jakub (28 VI, 22 VII Brzeźnicki), Jan (13 I, 10 IV, 7 VI, 8 VI Węgorzewski, 18 VI, 2 VII, 23 VII, 4 X, 21 X Jan z Krosna), Kasper (1 I), Maciej (26 III, 19 IV, 27 VIII), Mikołaj (6 IV Pigłosz, 16 IV, 12 IX, 1 XII), Piotr (12 III, 8 XI), Rudolf (9 VII), Stefan (16 V, 7 XI Siemieński), Szymon (3 VII Kluczewski, 26 X), Tomasz (28 XI), Wacław (8 VII), Walenty (20 III), Wilhelm (6 VIII), Wincenty (21 V, 10 XII); 4) nekrologi in. klasztorów cyst., powstałe także w XVIII w. (Paradyż 15; Bledzew 133); nekrolog bledzewski wydaje się być tylko wyciągiem z Nekr., natomiast nekrolog parad, ma raczej własne, niezależne od Nekr. informacje; podajemy zestawienie wpisanych do nekrologu parad, opatów wieleńskich i przem.: Andrzej (29 I, 30 VII, 28 XI), Bertold (12 II, 16 VII), Henryk (16 I, 5 IV), Jakub (29 VI), Jan (13 I, 10 IV, 23 IV, 18 VI, 23 VI, 1 VII, 23 VII, 7 VIII, 21 X), Kasper (5 I), Maciej (26 III, 19 IV, 27 VIII), Michał (12 II), Mikołaj (16 IV, 1 XII), Piotr (12 III), Rudolf (6 II, 23 VI, 9 VII, 13 VIII, 13 IX), Szymon (1 VII), Tomasz (26 II, 28 XI), Walenty (19 III), Wilhelm (6 VIII), Wincenty (8 II, 21 V, 10 XII); 5) lista opatów w rękopisie przechowywanym w Bibliotece Seminarium OO. Oblatów w Obrze (SerAbb.), zestawiona w XVIII w. na podstawie wcześniejszych zapisek (zawiera luki i błędy w datach). Wykaz opatów zestawiał już K. Kaczmarek, Lista opatów klasztoru cystersów w Wieleniu-Przemęcie (do roku 1596). Próba rekonstrukcji, w: Scripta minora, t. 2, Poznań 1998, s. 51-68 (i wcześniejsza wersja tego artykułu: Średniowieczni opaci w Wieleniu-Przemęcie, „Przyjaciel Ludu” 1993, zesz. V-VI, s. 17-25). Jego ustalenia opierały się jednak na niepełnej kwerendzie źródłowej, zwłaszcza dla XV w. Dalej nie zaznaczamy już rozbieżności między naszym wykazem a Listą K. Kaczmarka. Wynikają one bowiem z uwzględnienia przez nas większego zestawu źródeł. 1411 Tomasz opat wieleński (Wp. 5 nr 173; Wp. 7 nr 674; wg SerAbb. wybrany 1406; Dobr. pod 1406).

1414 Mik. Weinrich opat wieleński z P.⁹Sformułowanie to może sugerować, że siedziba klasztoru znajdowała się już w P., ale może należy je rozumieć tak, że opat wieleński został pozwany w sprawie dotyczącej P. Nie ma też pewności, czy nie mamy do czynienia z pomyłką kopisty (dok. znany jest z kopii z 1585). Inne dane (→ Uwaga) wskazują, że przenosiny opactwa nastąpiły dopiero kilka lat później [mnich w 1411, →p. 6Da](Wp. 7 nr 724).

1417-1432 Jan Czoelner [Zöllner] opat wieleński lub przem.¹⁰Nazywany jeszcze przeważnie opatem wieleńskim. Jan opat z P. występuje w l. 1425, 1428, 1430 i 1432 (KoścZ 8, 145; KoścZ 9 k. 88, 242, 282; KoścZ 10, 50v), ale do niego odnosi się też anonimowe wystąpienie opata z P. już w 1422, 1423 i 1425 (WR 3 nr 1215, 992; KoścZ 8 k. 119, 160) [potem opat w → Paradyżu, poświadczony tam 1435-40] (Wp. 8 nr 810; Wp. 5 nr 345, 429; ACC 4, 187; KoścZ 6, 10; KoścZ 8 k. 95v, 144, 145, 184v; KoścZ 9 k. 88, 242, 254v, 255v, 282; KoścZ 10, 50v; wg SerAbb. rządził 1422-40; Dobr. pod 1422).

1436 Wincenty (ACC 20, 59; Kal. pod 11 VIII; Nekr. pod 10 XII).

1438-39 Wacław [chyba ident. z mnichem 1430, → p. 6Da] (ACC 22, 21; Wp. 5 nr 629; Nekr. pod 8 VII; u Dobr. brak), zrezygnował a. 1446 (→ p. 6B).

[Ok. 1440] Piotr (Dobr. pod 1440; SerAbb. pod 1440-43; por. Nekr. pod 12 III [też Paradyż 15] lub 8 XI).

1442-46 Andrzej¹¹Zob. przyp. następny (Kraków, Archiwum OO. Dominikanów, sygn. Ko 1, s. 78-79; Wp. 5 nr 734; AE IX 15; Przem. D 14-15; Dobr. pod 1443).

1447 Wojciech¹²Wojciech znany jest z jednej tylko zapiski, a milczy o nim tradycja klasztorna, przy czym najważniejsze wydaje się, że Nekr. nic zna żadnego opata o tym imieniu. Przypuszczać można, że pisarz sądowy nazwał opatem zwykłego mnicha, który reprezentował klasztor w sądzie ziemskim. Pomyłki tego typu zdarzały się w źródłach (→ Lubiń, przyp. 33; → Paradyż, przyp. 48) (KoścZ 13, 90; u Dobr. brak).

1449-52 Andrzej¹³Być może tożsamy z Andrzejem z 1442-46, → przyp. poprzedni (ACC 31, 88v; KoścZ 14, 45; ACC 33, 121v; u Dobr. brak).

1465-66 Maciej (KoścZ 15 s. 74, 96, 196; ACC 45, 127v-128; u Dobr. brak).

1467-75 Jakub, jako zm. 1476 (Przem. D 17; ACC 46, 119v; ACC 47, 3; AAG ACons. A 49 k. 16v, 18, 22; KoścZ 15 s. 214, 248, 295, 683, 709; KoścZ 16 k. 34v, 65v, 74, 148 [tu zm.]; Nekr. pod 29 VI; u Dobr. brak).

1476-82 Jan (KoścZ 16 k. 148, 205v, 247v, 267, 283v, 296, 314v; ACC 58, 46; u Dobr. brak).

1482-84 Paweł (ACC 60, 132; ACC 61, 101; ACC 62, 113v; u Dobr. brak).

1491-98 Mikołaj (Przem. D 18; Hock. 3, 492; ACC 75, 61; Dobr. pod 1492).

[Ante 1508] Walenty opat przem., zm. jako zakonnik w Paradyżu (Wrocław, Biblioteka Uniwersytecka, rps IV O 36, po k. 6 [→ Paradyż, przyp. 57]; Nekr. pod 19 III; Paradyż 15 pod 20 III).

1514 Kasper, zm. [kiedy?] w Paradyżu (AE VIII; Nekr. i Paradyż 15 pod 5 I).

1519-30 Szymon Kluczewski (Przem. D 20; Lub. C XVII 20; BR 151, 30 [tu nazwisko]; Nekr. pod 3 VII; Paradyż 15 pod 1 VII; wg SerAbb zm. 3 VII 1533; Dobr. pod 1518).

1533 Maciej (MS 4 nr 16708; SerAbb. pod 1533-42; Dobr. pod 1533).

1536-39 Tomasz Kokalewski (ACC 110, 81; KoścZ 26, 172; Kal. pod 16 X; BR 151, 30 [tu nazwisko]; u Dobr. brak).

1543 Andrzej (KoścZ 19, 195; SerAbb. pod 1542-45; Dobr. pod 1542).

1546 Błażej z Błotnicy [zapewne wcześniej przeor, → p. 6Da], zm. w Paradyżu (ACC 116, 272v; Przem. 61, 62; BR 151, 30 [tu pochodzenie i data roczna śmierci]; Nekr. pod 8 VIII 1546¹⁴Pod 8 VIII notuje go także nekrolog parad, z XVIII w. (Paradyż 15). Data ta na pewno jest błędna: opat poświadczony jest bowiem jeszcze 20 X 1546 (Przem. 61, 62).; SerAbb. pod 1454-54; Dobr. pod 1544 lub 1545).

1546 Mik. Pigłosz (BR 151, 30 [jako następca Błażeja]; Nekr. pod 6 IV).

1552-59 Stefan Siemieński, szlachcic z ziemi wieluń., karmelita, być może objął godność niezgodnie z prawem (SerAbb. zwie go „invasor abbatiae”), 1558 zdjęty z urzędu z powodu marnotrawienia dóbr i skarg poddanych¹⁵Kal. podaje, że depozycja nastąpiła w 1558 mocą decyzji kapituły gen.; BR 151 natomiast podaje, że opata w piątym roku rządów deponował bp pozn. Andrzej Czarnkowski. Istnieć musiał konflikt między opatem Siemieńskim a konwentem; Nekr. notuje bowiem imiona braci zmarłych za jego rządów w więzieniu, → p. 6Da (KoścG 10, 9; PG 1251, 476; BR 151, 30; Kal. pod 19 IX 1556, 25 XI 1558; Nekr. pod 7 XI 1558; Dobr. pod 1554).

1560-82 Jan Węgorzewski [o rodzinie → p. 3E], profes klasztoru w Koronowie, od 1574 także kan. pozn. oraz bp eneński, sufragan pozn., zm. 8 VI 1586¹⁶Jakozm. wspomn. w 1588 (PG 152, 468v) (BR 151, 30 [tu o jego zasługach około dóbr klasztornych i naprawy życia duchowego]; Przem. D 21-23; KoścG 13, 47v; PG 105, 429v; PG 20 k. 165, 535; PG 21, 508; PG 106 k. 569v, 720; WsG 14, 163v; KoścZ 59, 199; KoścZ 29, 408-409; KoścG 19, 189; KoścG 20 k. 87v-88v, 340v, 401v; ACC 123, 274v; PG 21 k. 508, 613, 709; PG 133 k. 228, 722v; PG 135, 757v; KoścG 35, 32; PG 141, 690v; Nekr. [data śmierci]; Dobr. pod 1561).

1590-94 Stan. Zdzieszek Ostrowski, profes klasztoru w Wągrowcu, zm. 21 XI 1596, pochowany w P. (KoścG 44, 1; Kal. pod 26 IX 1594; BR 151, 30; Nekr.; Bledzew 133 pod 21 XI; Dobr. pod 1587).

1597-1603 Jakub Brzeźnicki, wybrany 11 III 1597 (Kal.; wg BR 151, 30: 1598!), zm. 22 VII 1604 (Nekr.), od 1599 jako bp eneński, sufragan pozn. i archidiakon pozn. (PG 25, 605; PG 172, 775v; ACC 132, 403; AE XVI 198v).

6B. Stosunki z władzami zakonnymi i in. opactwami cyst. [Wieleń, a następnie P., był filią klasztoru w → Paradyżu].

1410 kapituła gen. udziela m. in. opatowi z Wielenia na 10 lat pr. rozgrzeszania swych poddanych w przypadkach zastrzeżonych kapitule i ustanowienia dla tego celu specjalnego spowiednika (StatCist. 4, 120); 1410 opat z Wielenia zwolniony z obowiązku obecności na przyszłej kapitule gen., która radzić ma nad reformą zakonu (StatCist. 4, 123).

1446 kapituła poleca opatom z Jędrzejowa, Paradyża i Lubiąża rozpatrzyć spór między opatem z Wielenia a byłym opatem Wacławem; ten ostatni twierdzi, że nie wypłaca mu się ustalonej przy jego rezygnacji pensji i zaopatrzenia; w ostateczności komisarze mają przenieść Wacława do innego klasztoru (StatCist. 4, 600); opatom z Paradyża i Lubiąża kapituła poleca rozpatrzyć spór między [innym?] Wacławem profesem z kl. w Wieleniu a opatem z Obry (StatCist. 4, 598).

1447 opat z Morimond [klasztor ten był bezpośrednią filią Citeaux i macierzą wielkiej rodziny klasztorów, do której należał też Wieleń-P.] zezwala przyjmować do wspólnoty modlitewnej wszystkich dobroczyńców; dok. wystawiony w klasztorze w Wieleniu (Przem. D 16).

1459 kapituła zwalnia m. in. opata z P. na 3 lata z obowiązku uczestnictwa w obradach kapituły i z obowiązku posyłania studentów do studium gen. zakonu; w zamian za to ma utrzymywać uczonego męża, który udzielać będzie podstawowych nauk (in primitivis instruat) młodzieży w klasztorze; warunkiem ulgi jest, by opat płacił kapitule należne opłaty (StatCist. 5, 29); 1469 kapituła poleca opatom z Obry, Paradyża, Bledzewa i P. opłacać studia brata Piotra z Obry w Krakowie (StatCist. 5, 256).

1469 kapituła poleca opatowi z Mogiły [pod Krakowem], by zadbał o odzyskanie dóbr utraconych przez klasztory w Obrze i P.; ma też przypomnieć opatom, że nie wolno im stawać w sądach świeckich (StatCist. 5, 253).

1519 opat z Paradyża zwierzchnik (pater immediatus) klasztoru w P. zatwierdza nabycie dóbr (Przem. D 20, → p. 3B); 1558 depozycja opata na mocy decyzji [kapituły gen.] w Citeaux → p. 6A; 1580 relacja wizytatora kapituły gen. Edmunda od Krzyża: gdy przybył do P., opat [Jan Węgorzewski] wyjechał, polecił jednak udzielić wizytatorowi gościny, ale nie pozwolił wpuszczać go do samego klasztoru (in loca regularia); [druga wizytacja klasztoru w P.:] wizytator znów nie zastał opata i nie został wpuszczony do klasztoru; opat mianowicie, który urzęduje już ponad 20 lat, nie znosi wizytatora, jest bowiem sufraganem bpa pozn. [skłóconego z Edmundem], a także nie może wybaczyć, że wizytator nie aprobuje dokonanej przez niego niekorzystnej dla klasztoru zamiany dóbr z panem marszałkiem [Andrzejem Opalińskim, → p. 3A: pod 1562]; w klasztorze jest 5 zakonników, w tym 3 kapłanów; opat przygotowuje przebudowę klasztoru [→ p. 8] (MPV 4 s. 800-803, 821-822); 1597 elekcja opata odbywa się w obecności opata z Lądu jako wizytatora oraz opatów z Paradyża i Obry (Kal. pod 11 III).

6C. Opactwo wobec władz duchownych i świeckich.

1411 pap. Jan XXIII udziela 10 lat odpustu wszystkim, którzy wesprą naprawę kościoła i klasztoru w Wieleniu (BulPol. 3 nr 1309); 1412 bp wrocł. Wacław na prośbę opatów z Paradyża, Wielenia, Ząbrska [→ Bledzewa] i Obry publikuje bullę pap. z 1411 przeciwko krzywdzicielom dóbr kościelnych w diec. pozn. (AAP, stara sygn.: Dok. og. duch. A 9); 1426 opatowi z P. zleca papież wprowadzenie Mikołaja Pawesbog w posiadanie altarii w nowym kościele pod Wschową (BulPol. 4 nr 1726).

1564 → p. 3A; 1577 opactwo w P. płaci 2000 zł na rzecz seminarium w Poznaniu¹⁷Inne klasztory (Lubiń, Paradyż, Obra, Bledzew) podejmowały zobowiązanie rocznego wpłacania pewnych sum rzędu 70-150 zł, → Paradyż, p. 6C (Kal. pod 29 VIII).

6D. Organizacja życia w klasztorze:

6Da) zakonnicy¹⁸Bardzo wiele imion zakonników zawiera Nekr. z 1756 (→ p. 7), ale są one prawie zawsze pozbawione dat rocznych: 1412 w klasztorze w Wieleniu jest 18 mnichów (BulPol. 3 nr 1370).

1411 [jeszcze w Wieleniu] były opat Jan Czerbist [z Zerbst w Anhalcie], Jan Leipczg [z Lipska] przeor, Wilhelm podprzeor, Jerzy Schorn, Mik. Weinrich [potem opat 1414, → p. 6A], Piotr zarządca (magister curie) z Przysieki, Mikołaj Sołtys, Jan Neumann, Jan Briger [z Brzegu na Śląsku], Jan Lobin [z Lubina na Śląsku], Bartłomiej Preuzse [z Prus], Marcin z Żagania, Marcin młodszy, Mik. Polkinheyn [z Bolkowa na Śląsku], Mik. Romung, Mik. Coti (Wp. 5 nr 173); 1419-21 Mikołaj, zastępuje opata w sądzie (WR 3 nr 749; KoścZ 6, 157v); 1423-24 Bartłomiej prep. w Wieleniu (ACC 6, 90v; CoPr. I k. 68v, 77v); 1426 Maciej zarządca z Przesieki [Niemieckiej] (Wp. 9 nr 1076).

1430 Wincenty (KoścZ 9, 254v); 1430 Wacław [chyba później opat, → p. 6A] (KoścZ 9, 255v); 1446 Wacław → 6B; 1449 [tenże?] Wacław, Maciej (ACC 31, 88v); 1486 Baltazar (ACC 64, 29v, → p. 3E), [tenże? przeor zm. 3 IX (Nekr.)]; 1456 Maciej prepozyt, Hieronim zarządca (rector) w Starym Dworze, bracia klasztoru w P. (ACC 37, 134); 1466 Jan (ACC 45, 127v-128); 1480 Jan przeor (ACC 58, 46); 1498 Albert [Wojciech czy Albrecht?] zarządca (provisor: ACC 75, 61); 1537 Błażej przeor¹⁹W reg. z XIX w. nazwany proboszczem. Może być to pomyłka zamiast przeor (to on powinien u boku opata występować w imieniu konwentu), może jednak chodzi o prepozyta z Wielenia, może zaś wreszcie o plebana z jednego z kościołów w P., obsadzanego przez cystersów [potem zapewne opat, → p. 6A] (Kal. pod 16 X); 1549 13 IV zm. brat Maciej, profes przem. (Nekr.; Bledzew 133 pod 13 IV); 1556 15 IV zm. Andrzej, Tomasz i Michał profesi przem., uwięzieni przez opata Siemieńskiego [→ przyp. 15] (Nekr.; Bledzew 133 pod 15 IV); 1570 Maciej przeor, Tomasz starszy (senior) i kantor, Stanisław szafarz (bursarius),

Marcin kustosz (Przem. D 22); 1574 Jan przeor (PG 21, 508); 1590 16 IV zm. Andrzej podprzeor, profes z Koronowa (Nekr.).

1560 pleb. w Niałku utrzymuje przy swym kościele pewnego mnicha-kapłana zbiegłego z klasztoru w P. i żonatego (AE X 336).

1580 w klasztorze jest 5 zakonników, w tym 3 kapłanów → p. 6B.

1603 Grzegorz z Lądu przeor²⁰Jego wspomnienie pod 23 IX 1603 notuje nekrolog bledzewski (Bledzew 133), a pod 24 IX parad. (Paradyż 15). , Adam Ryszkowic podprzeor, Michał kantor, Walenty z P. spowiednik, Adam z Konina sukcentor [wicekantor], Aleksy, Jakub z Krakowa, Bernard – kapłani; Jan, Jacek, Wacław – diakoni; Tomasz, Marcin, Benedykt i in. (AE XVI 201).

6Db) wspólnota modlitewna:

1409 król Władysław Jagiełło nadając cystersom dobra P. poleca, by codziennie odprawiali msze za niego i jego żonę Annę [Cylejską] (Wp. 7 nr 633); [Nekr. z 1756 notuje (pod 20 I) anniwersarz tego króla i jego żony, obchodzony w pierwszy wolny dzień po ś. Agnieszce].

1447 opat z Morimond pozwala przyjmować do wspólnoty klasztoru w Wieleniu wszystkich dobroczyńców: każdego, kto wsparłby klasztor nadaniem dóbr, zwiezieniem kamieni i drewna lub in. pomocą (Przem. D 16, → p. 6B).

1519 za bpa [pozn.] Andrzeja [z Bnina], który nadał konwentowi pewne dzies. [>p. 3A, pod 1442], odprawia się anniwersarz (Przem. D 20, → p. 3B).

Wg zapisek z XVII w. odprawiano anniwersarze za 28 opatów, za rodziców opata Tomasza Kokalewskiego, a także za fundatora Beniamina [Zarembę] z ż. Heleną, synami i c. Katarzyną (za ojca i synów w lutym po ś. Dorocie [6 II], za kobiety 14 III) oraz za Tomka [z Węgleszyna], który wstawiał się za klasztorem u króla w sprawie nadania miasta P. (BR 151 k. 30, 32).

Nekr. z 1756 oprócz wspomn. wyżej anniwersarza króla Władysława Jagiełły i Anny Cylejskiej notuje też (pod 7 III) obchodzony 29 V anniwersarz za zm. dobrodziejów: rycerza Witka z żoną i s. Marcinem [1305 nadał on klasztorowi wieleńskiemu Starkowo i Polodowo], Mik. Pełkę [→ p. 3A: pod 1462], Pakosza, Jaśka i Czemę, którzy nadali Wijewo [1379], rycerza Lutolda [1326 nadał 5 ł. w Przyczynie Górnej] oraz Tomka [z Węgleszyna], który wstawiał się za klasztorem u króla w sprawie nadania miasta P.; charakter anniwersarzy mają też zapisy w Nekr. dotyczące Jana młynarza 1413 26 V i Stanisława plebana ze Śremu 1554 8 IV (→ p. 3D).

6Dc) życie wewnętrzne w klasztorze:

1446 opat Wacław rezygnuje z urzędu i otrzymuje od klasztoru pensję; wokół jej wypłacania powstaje spór z nowym opatem → p. 6B; 1556 trzech zakonników umiera w więzieniu, gdzie ich wtrącił opat → p. 6Da, 1558 opat usunięty z godności → p. 6A.

Dwór opata²¹Nie wchodzimy w analizę list świadków dok. opackich lub dotyczących klasztoru. Niektórzy ze świadkujących tam okolicznych szlachciców mogli być blisko związani z klasztorem: 1428 sz). Mikołaj niegdyś Dąbrowski domownik (familiaris) opata → p. 3E, 1428 tenże domownik opata, zastępuje go w sądzie²²Zastępował też w sądzie burmistrza z P. (KoścZ 9, 118v). W 1446 świadczył w dok. ugody między opatem a rodziną wójtów w P. (Przem. D 15) (KoścZ 9 k. 88, 117, 257); 1468 Jan bakałarz, domownik opata, 1475 Franciszek burgrabia opata → p. 3E; 1576 Andrzej Zbijewski sługa (famulus) opata, Jan Thoss z Łysin jest mu winien 100 zł (WsG 17, 50), 1584 niżej.

Klientela świecka: zastępcy sądowi opata w sądzie ziemskim: 1422 Dziersław mieszcz. [z P.] (WR 3 nr 929; KoścZ 7, 49v), 1466 Adam z Wronczyna (KoścZ 15, 196), 1469 Bartosz Palędzki prokurator opata (KoścZ 15, 248), 1469 Jan Białojezierski (KoścZ 15, 295), 1472 Wacław Robaczyński (KoścZ 15, 683); dzierżawcy dóbr: 1426 Albrecht Kromno dzierżawca Górska, 1560 Wojc. Czarnkowski dzierżawca Przesieki i Polodowa, 1561 Mac. Zakrzewski [szwagier opata] dzierżawca Radomierza, 1567 Wawrz. Gostkowski [powinowaty opata] dzierżawca Moch i Łupicy, [ok. 1578] Andrzej Opaliński dzierżawca Ciosańca i Szreniawa, 1584 Andrzej Zbijewski kan. pozn. dzierżawca Radomierza, 1595 Łukasz Grodzieński [powinowaty opata] dzierżawca Wielenia, 1596-1602 Zuzanna Grodzieńska wd. po Wojc. Węgorzewskim [bracie zm. opata] dzierżawi Polodowo → p. 3A.

6Dd) nauka:

1459 opat z P. zwolniony z obowiązku posyłania studentów do studium gen. zakonu, ma utrzymywać nauczyciela w klasztorze → p. 6B; 1468 bakałarz Jan, domownik opata → p. 3E.

Nota proweniencyjna biblioteki klaszt. znajduje się w książce Mikołaja z Błonia, „Sermones de tempore”, druk. Strassburg 1494-95 (Biblioteka Kórnicka PAN, Inc. F 108).

6E. Stosunek opactwa do parafii na terenie dóbr klaszt. (m. in. pr. patronatu). Kościół Ś. Andrzeja w P.: 1436 pr. patronatu nal. do klasztoru, 1438-39 przyłączenie kościoła do klasztoru, 1456 spór z plebanem → Przemęt miasto, p. 5A; kościół Ś. Piotra pod P.: 1411, 1441 nabycie pr. patronatu, 1423-26, 1436, 1466 spory o patronat, 1449-50 przyłączenie kościoła do klasztoru, 1449, 1452, 1458, 1470, 1480, 1482, 1546 spory z plebanami → Przcmęt miasto, p. 5B.

6F. Wydarzenia historyczne.

1594 26 IX wizyta króla Zygmunta III w klasztorze (Kal.).

7. Dodatkowe skróty.

Dobr. – lista opatów klasztoru w Wieleniu-Przemęcie, sporządzona w XVII w. przez historyka klasztoru w Paradyżu, Augustyna Dobrowolskiego (zm. 1665), a przedrukowana u T. Warmińskiego, Urkundliche Geschichte des ehemaligen Cistercienser-Klosters zu Paradies, Meseritz 1886, s. 51.

Kal. – AAP, sygn. AZ 4/11 i 4/12, kalendarze klasztorne z początku XIX w., zawierające regesty dokumentów klasztornych; ponieważ teksty są prawie ident., tylko wyjątkowo zaznaczamy, o który z kalendarzy chodzi.

Nekr. – AAP, sygn. AZ 4/9, nekrolog klasztorny, spisany w 1756 na podstawie starszych przekazów (ex vetustiori libro desumptus, renovatus ac iterato conscriptus); istnieje też druga, słabsza kopia, przechowywana w Bibliotece Seminarium OO. Oblatów w Obrze; przekazywana przez nekrolog tradycja sięga czasów, gdy opactwo znajdowało się w Wieleniu; nekrolog zawiera liczne wpisy opatów i zakonników, trudne jednak do identyfikacji, pozbawione bowiem przeważnie dat rocznych (→ przyp. 8 i 18); niektóre z podanych dat są natomiast pomylone.

SerAbb. – lista opatów przem., wpisana w końcu XVIII w. we wspomnianym rękopisie w Bibliotece Seminarium w Obrze.

8. Zabytki kultury materialnej i wzm. źródłowe na ich temat. 1580 [wizytacja Edmunda od Krzyża] klasztor zbudowany jest (z wyjątkiem kościoła) z drewna i z powodu starości bliski ruiny; dormitorium wymaga podpór, aby się nie zawaliło; opat [Jan Węgorzewski] w najbliższym czasie winien zbudować nowe budynki (MPV 4, 822, → p. 6B); 1602 kościół i klasztor odnowione przez opata Jakuba Brzeźnickiego (BR 151, 29); 1606 opat Krzysztof Sasin Karśnicki z Karśnic w pow. łęcz. nadaje konwentowi Radomierz i Górsko, które wykupił z rąk Niemców, oraz folw. Zaborowo przy klasztorze wraz z ogrodem; nadanie to ma służyć budowie nowych budynków klasztornych, zwłaszcza refektarza i dormitorium, a także infirmerii dla gości oraz łaźni; obecne znajdują się w złym stanie z powodu przegnicia drewna; refektarz i cały krużganek konwentu (totus conventus ambitus) mają być w całości murowane, pozostałe zaś pomieszczenia mieszkalne (habitationes) z drewna (PG 662, 1230v-1233).

Uwaga: Poprzednią siedzibą tego ufundowanego w XIII w. klasztoru był Wieleń (w nomenklaturze zakonnej: Lacus Sanctae Mariae, czyli Jezioro NMP). O fundacji tej → Ptowo. Przeniesienie do P. nastąpiło na początku XV w.: w 1409 cystersi otrzymali od króla nadanie miasta P. i pozwolenie na translokację klasztoru, zaś z 1422 pochodzi pierwsza wzmianka o opacie przem., a z 1423 o prepozyturze w Wieleniu, powstałej po wyprowadzeniu stamtąd opactwa (ACC 6, 90v). Zob. Now. 2 s. 436, 759; A. Wyrwa, Uwagi o przyczynach translokacji wielkopolskich klasztorów cysterskich w XIV-XV wieku, w: Mente et litteris, Poznań 1984, s. 241-242; J. Łojko, Najnowsze badania nad dziejami tzw. kolońskich klasztorów cysterskich w Wielkopolsce w świetle źródeł, w: Historia i kultura cystersów w dawnej Polsce i ich europejskie związki, Poznań 1987, s. 189-191. Późniejsza tradycja podaje, że wejście nowego konwentu do klasztoru w P. dokonało się dokładnie „rankiem, przed wschodem słońca” 14 IV 1418 (Kal; BR 151, 29, podaje omyłkowo 10 IV, ale inne elementy chronologiczne [czwartek po niedzieli Misericordia Domini, dzień śś. Tyburcego i Waleriana] wskazują na 14 IV). Informacje te, zawsze pieczołowicie przekazywane w klasztorach cysterskich, wydają się wiarogodne. W praktyce jednak okres przejściowy trwał dłużej. Jeszcze w pewnym procesie z 1419 strona przysięgała, że z pretensjami do opata jeździła do Wielenia (WR 3 nr 749, → p. 3E). Tam zatem chyba znajdowała się wciąż siedziba opactwa. Już jednak w 1414 wystąpił opat wieleński z P. (co nic musi jednak oznaczać dokonanej już przeprowadzki, → przyp. 9). Jeszcze długo nazywano klasztor Wieleniem, a opata – opatem wieleńskim (np. KoścG 67, 451 z 1582). Używano też form podwójnych (np. CoPr. I 68v z 1424: „konwent w P. czyli Jeziorze NMP”; Przem. D 14 z 1445: „klasztor w P., którego nazwa brzmi Wieleń czyli Jezioro NMP”). W aktach kapituły gen. zakonu aż do 1446 używano konsekwentnie nazwy Wieleń, a dopiero od 1459 nazwy P. (→ p. 6B). Opat z Morimond, wizytując klasztor w 1447, zatrzymał się w Wieleniu i nazywał nasze opactwo Wieleniem (Przem. D 16).

W niniejszym haśle zbieramy wszystkie informacje o klasztorze od 1409, niezależnie od tego, pod jakim określeniem wystąpił w źródłach.