MIERZAWA

(1243 super Myravam, super Miravam, ad Miravam - Pol. 3, 20, 22; Mp. 2, 423; 1394 Mirzawa ZDK 1, 115; 1415 antiquus fluuius, nouus alveus Mirzawa - Mp. 4, 1152 fals. z XVI w.; 1468 Myrzawa - ZK 17 s. 528-9; 1470-80 Myerzawa, Mirzawa - DLb. 1 s. 132; 3 s. 367; 1533 Mirzawa - MS 4, 17367; 1540 Miirzawa - Mysz. 47) rzeka, dziś zw. zamiennie na pewnych odcinkach Sędziszówką i Mierzawką, dopływ Nidy, wypływa na łące k. → Bryzdzyna [w średniowieczu las, potem folwark i wieś Bryzdzyń, dziś Bryzdzyn Nowy i Stary], uchodzi do Nidy na terenie Michałowa [pow. wiśl.] (HE 16, s. 85-6; HW s. 51; SG 6 s. 354-5; UN 21 s. 14-6, 24-5, 29-30, 33, 35-7, 50-1, 59-60; Mapa Obrębów).

[Pow. ksiąs. i wiśl.]

1243 Konrad [mazowiecki] ks. krak. i łęcz. wystawia przywileje dla kl. Benedyktynek w Staniątkach podczas wiecu odbytego nad [rz.] M. (Pol. 3, 20, 22; Mp. 2, 423)1Zob. W. Kolak, J. Marecki OFMCap, S. Radoń, Inwentarz archiwum Benedyktynek w Staniątkach, Kr. 2003, s. 5-6, nr 9-10. Dokumenty są falsyfikatami formalnymi i rzeczowymi na bazie autentyków. Miejsce wystawienia nie budzi podejrzeń, B. Ulanowski, O założeniu i uposażeniu klasztoru Benedyktynek w Staniątkach, Kr. 1891, s. 32 n; 1274 bp krak. Paweł [z Przemankowa] za wstawiennictwem dziekana Gerarda i za zgodą kap. krak. nadaje kl. jędrz. dzies. w Przyłęku po obu stronach wody [tj. rz. M.] i tamże w Kozankach [czyli w późniejszym Przyłęczku] (Pol. 3, 47); 1386-7 Staszek kmieć z → Krzcięcic pana Niemsty ze Słaboszowic i jego pomocnicy skazani z pozwu Oty Tłustego na karę 6 grz. za wyłowienie ryb z rz. [M.]. Królowa darowuje karę kmieciowi, ponieważ jego pan został raniony strzałą w wyprawie na Ruś i poleca nie sądzić go więcej (SP 8, 4276, 4281, uw. 15/11, 25/11); 1394 role i pola piaszczyste zw. Na piaskach (Napasthoch, Napvskoch, Napashku, napasku) należące do Sędowic, położone za rz. M. [dziś w Sędowicach pola zw. Piaski - UN 29 s. 33], k. granic wsi Wola Lubecka (ZDK 1, 115); → Dobra Woda, Uw.; 1398 → Bystrzec, Uw.

1415 rozgraniczenie wsi Przyłęk kl. jędrz. od Piskorzowic szl. Dionizego, czyli Dziwisza. Granica rozpoczyna się k. bagna dawnej rz. M., od ściany wsi Przyłęczek, gdzie tamtejszy dziedzic Ziemosław wskazał ścianę dóbr klaszt., w tej cz. łąk, gdzie przylegają do siebie Przyłęk i Piskorzowice. Od tego miejsca granica biegnie przez łąki do nowego koryta [rz. M.] i przekracza tę rzekę. Na jej brzegu usypano kopiec wyznaczający ścianę [wsi]. Stąd granica idzie miedzą, czyli smugiem k. ról ww. Dionizego aż do wielkiej drogi do Jędrzejowa. Następnie skręca w prawo na E i kopcami dochodzi do Wądołu, czyli Wodonicy, który rozdziela role Przyłęku i Piskorzowic, stamtąd na N przez pola do gaju → Gorzyniec [dziś nie istnieje] i przez gęste zarośla do drogi, prowadzącej do Woli, czyli Grodziny, która to droga służy za granicę, rozdzielając dobra kl. jędrz. od przyległych dóbr. Usypano tam dwa kopce, czyli węgielnice: pierwsza należy do Przyłęku, a druga do Piskorzowic. Strony zobowiązały się do przestrzegania granic pod zakładem 100 grz. i złożyły pamiętne (Mp. 4, 1151; fals. z XVI w., najpewniej z wykorzystaniem wiarygodnego przekazu).

1420 Stanisław niegdyś z Sędziszowa, obecnie ze Zborczyc winien ustąpić Paszkowi z Sędziszowa łąkę za plebanem [tj. za domem plebana], sadzawkę k. sadzawki Dobka przy Borzyszowskim Brodzie [na rz. M. w → Boryszowicach, par. Sędziszów], gaj za Boryszowicami, łąkę k. łąk na zagumniu i dwór w Sędziszowie (ZK 7 s. 5); 1425 Mikołaj z Pawłowic [par. Sędziszów] sprzedaje za 20 grz. Mik. Borkowi z Trzcińca cały młyn w Pawłowicach z łąką i przynależnościami, wyznaczonymi przez tegoż Mikołaja od rz. [M.] i od wyższej sadzawki aż do młyna i poniżej aż do strugi → Bolescka [właściwie: Boleścicka struga, pr. dopływ M., uchodzący przy Boleścicach - Mapa Obrębów] (ZK 195 s. 298-9)2W haśle → Bolescka mylna identyfikacja Pawłowic z osadą tej nazwy w par. Wrocieryż; 1433 Stan. „Miszanszowski” pozywa 7 kmieci Jakuba [Garnisza] z M. o 5 cetnarów i 1½ bałwana soli, która została utopiona w rz. [M.] k. Mierzawy (GK 4 s. 906); 1437 Paweł z Sędziszowa i Dobek z Pawłowic [par. Sędziszów] zawierają ugodę, na mocy której Paweł za pomocą stawideł winien skierować wodę z rz. [M.], płynącej przez Wolę Sędziszowską [dziś nie istnieje] do sadzawki, i z niej poprowadzić przez kanał do → Boryszowic (SP 2, 2709); 1448 młyn z rzekami [M.]3W Słaboszowicach M. płynie dwoma korytami (Mapa Galicji zach. 1801-1804 A. Meyera von Heldensfelda; Mapa Obrębów) i sadzawkami (molendinum cum fluuiis et piscinis), należy do sołectwa w Słaboszowicach (Mp. 4, 1504); 1458 Mikołaj [Odrowąż z Rębieszyc, pow. chęc.] opat kl. jędrz. i Jan z M. zawierają ugodę. Jan Mirzawski i jego następcy nie mogą wypasać bydła i trzody na łąkach i pastwiskach, czyli na błoniu tegoż opata, poczynając od rz. M. aż do pól i granic dziedziny Potok. Opat wydziela ww. Janowi drogę wiodącą z M. do roli leżącej między łąkami młyna w M. a łąkami szl. Pawła Pantery z Potoka, którą Mirzawski pozyskał sądownie na szl. Brzostowskim [z Brzostków]. Obie strony zobowiązują się przestrzegać ww. ugody pod zakładem 50 grz. (ZK 258 s. 144)4W haśle → Jędrzejów błędnie podana data 1459 i numery stron; 1468 wygon, czyli ściegny z Piołunki przez gaj Kadzinice [dziś pole w Boleścicach na granicy z Krzcięcicami UN 21 s. 50] aż do Krzcięcic i rz. M. → Kadzinice, Krzcięcice p. 2.

1470-80 we wsi → Mierzawa młyn klaszt. jędrz. (DLb. 3 s. 367); Pawłowice w par. Wrocieryż leżą nad rz. M. (DLb. 1 s. 132; 3 s. 367); 1483 Mikołaj z Kurozwęk kaszt. rozpierski i Paweł z Jelczy zamieniają dobra. Paweł daje Kurozwęckiemu swoje dwie cz. we wsi Jelcza, które leżą nad rz. M. między wsiami Pawłowice i Zagajów (ZK 262 s. 235); 1519 Mik. Kula z Wojciechowic składa protest, ponieważ gotów był zadośćuczynić ugodzie z Jerzym Niemstą z Krzcięcic, który pozywał go o zalewanie łąki Wierzbięcińska (Wyerzbyaczynszka) oraz brzegu i starego koryta, którym płynęła rz. M., zalewając sadzawkę w Krzcięcicach (ZK 266 s. 452); 1521 br. Jan i Szczepan Kościeniowie z Sędziszowa i Boryszowic oraz Gniewosz Psarski z Pawłowic i Witkowic zawarli ugodę pod zakładem 100 grz. w sprawie jazu, czyli upustu na rz. M., który Psarski zbudował od swego brzegu w Witkowicach do brzegu Kościeniów w Boryszowicach. Kościeniowie zaprzeczyli Psarskiemu pr. do budowy upustu, który ma pozostać nieczynny, dopóki Psarski nie uzyska zgody ww. Kościeniów. Ponieważ z tego powodu sadzawka Psarskiego pod dworem w Witkowicach nie miała wody, Psarski zbudował inny upust w Witkowicach na swoich brzegach rz. M., położony poniżej tamtego upustu, ale zalewał z niego brzegi Boryszowic. Wedle ugody Kościeniowie uwalniają Psarskiego od pozwów o zalanie z tym warunkiem, że będzie utrzymywał wodę w upuście tak, aby nie przelewała się z brzegów. Jeśli woda będzie dochodziła do górnej granicy jazu, Kościeniowie nie będą zgłaszać pretensji, a Psarski nie będzie im płacił, nawet gdyby był pozywany. Gdyby z powodu powodzi woda zalała łąki, czyli błonia w Boryszowicach, Psarski również nie będzie płacił, nawet gdyby był pozywany. W razie uszkodzenia nowego upustu Psarskiego przez powódź lub z innej przyczyny, Kościeniowie pozwolą mu zastawić wodę w jego nieczynnym upuście na 8 dni, dopóki nie naprawi nowego, po czym Psarski spuści wodę do sadzawki w Witkowicach (ZK 267 s. 138-40); 1522 ww. Kościeniowie pozywają ww. Psarskiego o 100 grz. zakładu wedle ugody [→ 1521], ponieważ zalał błonia, czyli pastwiska na brzegu Boryszowic wodą z nowego upustu na rz. M. między brzegami Boryszowic a Witkowic. Psarski odrzuca pozew, ponieważ zalanie było wynikiem powodzi, a nie wstrzymania wody przez jego zastawę. Strony mają stawić świadków (ZK 265 s. 220-3); 1524 ww. Kościeniowie i Psarski zawierają ugodę. Kościeniowie winni wpisać do ksiąg ziemskich ksiąs., że sprzedali za 60 fl. Psarskiemu zgodę na zbudowanie przegrody, czyli upustu, inaczej jazu lub grobli na rz. M. do brzegu Boryszowic, na dawnym miejscu, w którym miał już kiedyś taki upust. Psarski będzie mógł z niego brać wodę z M. do swojej sadzawki i młyna pod dworem [w Witkowicach] i tak ją trzymać, aby nie wylewała i nie czyniła szkód na błoniu Kościeniów w Boryszowicach. Kościeniowie nie będą pozywać Psarskiego, gdy woda zaleje stary, opustoszały ogród, leżący na N od rz. i należący od dawna do ich karczmy, nie pozwą go także, gdy woda zaleje drogę, wiodącą przez rz. M. do Boryszowic, ani gdy woda w rzece wzbierze po zimie lub z powodu deszczu i zaleje błonia lub łąki w tej wsi. Psarski winien zadośćuczynić tylko wtedy, gdy z jego winy woda z upustu zaleje błonia lub łąki w Boryszowicach. Ponadto strony umarzają pozwy o zbiegłych kmieci (ZK 267 s. 321-2).

1529 granica dóbr Tęczyńskich M. i Przyłęk [dziś Przyłęczek] oraz wsi kl. jędrz. Słaboszowice, Potok [Mały], Łączyn, Łysaków i Przyłęk dochodzi do rz. M. i jej starego koryta, po czym schodząc w dół rzeki rozgraniczają to stare koryto. Po obu brzegach rzeki i jej starego łożyska mieszkańcy ww. wsi mogą łowić ryby. Kopce sypane są po obu stronach rz. M. i jej starego koryta. Tęczyńscy mogą na rz. M. zakładać sadzawki, także poza wyznaczonymi granicami, czyli w dobrach klaszt. → Łączyn p. 2 (uzupełnienia do cz. III); 1533 Zygmunt I po uzyskaniu opinii komisarzy, którzy przeprowadzili autopsję terenu, zezwala kl. Cyst. w → Jędrzejowie zbudować most na drodze z Bochni, w miejscu bagnistym w dobrach wsi Niegosławice, gdzie łączą się koryta dwóch rz.: Mozgawy [wpływa do M. w Niegosławicach], płynącej od m. Włodzisławia [dziś Wodzisław] i M., płynącej od wsi → Konary [par. Nawarzyce]. Nad tym trzęsawiskiem należy przerzucić most z faszynami (rubetis) długości 5 stajań [ok. 1 km] (BPAU/PAN rps 926: Kopiarz jędrz. B, k. 117-8; Poznań, Biblioteka UAM, rps akc. 1609: Kopiarz jędrz. A, k. 52v-3; ZK 28 s. 275-7; MS 4, 17367 - regest błędny); 1540 barcie w porębach alias w olszach za rz. [M.] k. młyna i łąki w → Konarach [par. Nawarzyce] p. 3; 1540 rozgraniczenie Przyłęku Jana Tęczyńskiego od Przyłęku kl. jędrz. Wyznaczone niegdyś granice między obu Przyłękami zatarły się, ponieważ klasztor i Tęczyńscy zamienili niektóre łąki. Granica rozpoczyna się k. narożnika Piskorzowic, gdzie odnowiono kopiec narożny przy starym korycie rz. M. Od tego kopca granica biegnie na W wzdłuż tego starego koryta, dochodzi do miejsca naprzeciw młyna w klaszt. Przyłęku, po czym kopce są sypane po lewej stronie koryta przez łąki, na W aż do rz. M. Odtąd nie sypie się już kopców, ponieważ rzeka rozgranicza oba Przyłęki, dochodząc do łąk między młodymi, gęstymi olchami k. Przyłęku Tęczyńskiego. Odtąd, począwszy od brzegu rz., są sypane kopce przez owe zarośla, czyli olchy, albo miejsca bagniste i grząskie porosłe olszyną, dochodząc do pastwiska alias na błonie, a stąd do kopca k. grobli Tęczyńskiego. Od tego miejsca zaprzestano sypania kopców aż do kopca narożnego, ponieważ istniejące są wystarczająco widoczne. Natomiast stare kopce k. grobli od strony rzeki mają być zniszczone za zgodą obu stron. Na mocy tej ugody Tęczyński ustąpi kl. jędrz. pewne łąki w Przyłęku naprzeciwko młyna, a opat ustąpi grunty, które znalazły się za kopcami od rzeki aż do grobli i do starych kopców (Mysz. 47); 1541 granica między Olbrachcicami kl. jędrz. a → Konarami [par. Nawarzyce] zaczyna się k. boru między ww. wsiami i biegnie przez błonia do rz. M. (BPAU/PAN rps 926: Kopiarz jędrz. B, k. 137-9); kl. jędrz. i Jan Potocki zw. Grad z Potoka zamieniają dobra we wsi Potok. Opat otrzymuje m.in. łąkę zw. Pieniążkowska leżącą k. łąki Kat. Borowskiej i tegoż Grada, przy rz. M. [ciągnącą się] aż do granic Mirzawskich [tj. do granic wsi Mierzawa] (Poznań, Biblioteka UAM rps akc. 1609: Kopiarz jędrz. A, k. 59); 1542 granica między Olbrachcicami a Strzeszkowicami zaczyna się k. gaju niedaleko od wielkiego bagna, które leży k. rz. M. naprzeciw Strzeszkowic i biegnie na N, gdzie na końcu gaju wzniesiono kopiec, a po drugiej stronie bagna i rzeki pokazano istniejące znaki graniczne. Następnie opat powiódł komornika, aby wytyczono granicę kopcami przez błonie i ww. bagno. Sprzeciwił się temu Marcin Strzeszkowski, który dał zgodę wtedy, gdy opat ustąpił mu cz. błonia i za rzeką cz. łąki i roli. Wtedy usypano kopce między polami, kierując się na prawo, przekraczając rz. M. i dochodząc do starego ujazdu (Poznań, Biblioteka UAM rps akc. 1609: Kopiarz jędrz. A, k. 97v-98v); 1545 granica między Nawarzycami a → Konarami dochodzi do rz. M., gdzie usypano 2 kopce narożne - jeden oznaczający granice Konarów, drugi zaś Nawarzyc (BPAU/PAN rps 926: Kopiarz jędrz. B, k. 128v-132v); granica między → Konarami a Niegosławicami biegnie przez pole i łąki k. rz. M. i do tej rzeki, gdzie usypano ostatni kopiec narożny od wsi Niegosławice, leżący na drugim brzegu rzeki, za kopcami granicznymi rozdzielającymi Nawarzyce i Konary (tamże, k. 132v-137); 1569 granica między Boryszowicami a Pawłowicami biegnie przez łąki do starego koryta [M.] zw. Wądół, które dzieli te łąki, dochodzi do rz. M., przekracza ją, polami dochodzi do drogi, prowadzącej do gaju zw. → Czarnki i dalej wzdłuż tej drogi do ściany wsi → Łowinia (ZK 407 s. 286-7); granica między Boleścicami i Olpicami [dziś nie istnieją] a Pawłowicami biegnie od ściany wsi → Łowinia k. drogi do Pawłowic i dochodzi do rz. M. (ZK 407 s. 288-91).

7. W. Semkowicz, Włodycy polscy na tle porównawczym słowiańskim, KH 22, 1908, s. 561-639; W. Pałucki, Kasztelania czechowska, W. 1964.

Uw. 1. O ewentualnej identyfikacji M. z Nidzicą z przywileju bpa krak. Gedki dla kl. jędrz. zob. → Budziwoja wieś.

Uw. 2. W historiografii pojawiła się hipoteza, że we wczesnym średniowieczu rzeki M. i Mozgawa, a nie Biała Nida stanowiły na N granicę między ziemiami krak. i sand. (W. Semkowicz, Włodycy → p. 7, s. 597-606 i przyp. 7; W. Pałucki, Kasztelania → p. 7, s. 86-89). Przesłankami na rzecz tego domysłu były: 1) 1166/67 (1168) r. nadania i zatwierdzenia imm. dla kl. jędrz. przez Mieszka Starego i Kazimierza Sprawiedliwego bez wiedzy Bolesława Kędzierzawego ks. krak., co mogło sugerować, że Jędrzejów leżał wtedy w ziemi sand.; 2) walki międzydzielnicowe toczone w XII-XIII w. na rubieży M., Mozgawy i Nidy (1195 bitwa nad Mozgawą; 1228 wyprawa Konrada mazowieckiego na nowozbudowany przez Henryka Brodatego gród → Międzyborze i bitwa pod Wrocieryżem; 1228-37 inkastelacja kl. jędrz. przez wojska Konrada mazowieckiego; 1241 r. bitwa z Tatarami pod Chmielnikiem [pow. wiśl.]); 3) gęste osadnictwo rycerskie nad M., w tym pochodzenia śląskiego (Pilawici, Kołomasze, Zachorze) i mazowieckiego (Jastrzębce, Gozdawici); 4) liczne ślady rycerskich gródków obronnych; 5) rekonstruowane granice kasztelanii czechowskiej [pow. wiśl.], która miała sięgać na N po Tarczek [pow. chęc.] i ew. obejmować międzyrzecze dolnej M., Mozgawy i średniej Nidy. Pojawiła się też hipoteza, że bitwa nad Mozgawą w 1195 r. mogła rozegrać się nad M., która w dolnym biegu nosiła pierwotnie miano Mozgawy (SG 6 s. 354-5). Przedstawiona argumentacja ma nierówną wartość. Dyskutowany przywilej książąt z 1166/67 (1168) można interpretować nie jako wyraz faktycznego stanu posiadania książąt wystawiających przywileje dla kl. jędrz., ale jako świadectwo ich pretensji do sukcesji w Krakowie (J. Bieniak, Obóz obrońców statutu Bolesława Krzywoustego, w: Genealogia. Polska elita polityczna w wiekach średnich na tle porównawczym, pod red. J. Wroniszewskiego, Toruń 1993, s. 25-30). Ponadto wedle przywileju ks. Grzymisławy z 1228 r. kl. jędrz. posiadał [niezachowany] przywilej od ks. Bolesława [Kędzierzawego] (Mp. 1, 11; R. Grodecki, Początki immunitetu w Polsce, Lw. 1930, s. 47-9). W 2 ćw. XIII w. granica ziemi krak. i sand. dowodnie opierała się na Białej Nidzie, jak o tym świadczy w 1235 r. nadanie przez Bolesława Wstydliwego ks. sand. dla kl. jędrz. wsi wyłącznie w pow. wiśl. (ZDM 4, 874) oraz w 1245 r. spór tegoż klasztoru z kaszt. krak. Michałem o zakres przywilejów imm. i jurysdykcji kasztelańskiej, dowodzący że Jędrzejów znajdował się na terenie kasztelanii krak. (Pol. 3, 24). Dyskusja powinna odnieść się też do poglądu, że granice kościelne nawiązywały do granic administracyjnych państwa. Ok. 1123-5 (przed 1136) nastąpiło powiększenie archidiec. gnieźn. o kasztelanie nadpilickie, czyli obszar późniejszego archidiakonatu kurzelowskiego (A. Teterycz-Puzio, Geneza województwa sandomierskiego. Terytorium i miejsce w strukturze państwa polskiego w średniowieczu, Słupsk 2001, s. 63-4). Archidiec. gnieźn. sięgnęła wtedy na S do linii Białej Nidy, przekraczając ją tylko w rejonie Cierna. Natomiast Jędrzejów (ówczesna Brzeźnica) dowodnie leżał wówczas na terenie diec. krak., ponieważ bpi krak. Maur (1110-18) i Radost (1118-42) nadali dzies. dla tamtejszego kościoła. Nawet ze względów naturalnych koryto Białej Nidy, bagniste, porośnięte gęstymi borami, z rzednącym osadnictwem od N, stanowiło wyraźniejszą linię graniczną, niż gęsto zaludniony pas nad rz. M. Osadnictwo drobnorycerskie nad M., Mozgawą i Nidzicą pokazuje znaczenie strategiczne tych rzek jako rubieży, ale nie musi dowodzić ich granicznego charakteru. Materiał zebrany przez Semkowicza sugeruje, że skupiska drobnorycerskie w większym stopniu wiązały się z systemem ważniejszych grodów ziemi krak. Na omawianym terenie takimi punktami obronnymi były Wodzisław i Książ. Nie należy też wyobrażać sobie tego osadnictwa jako mocno ufortyfikowanego pierścienia obronnego, bowiem rozpoznane archeologicznie gródki rycerskie nad M. (Klimontów, Krzelów, Sędziszów) datuje się na 2 połowę XIII i XIV w. i przyczynowo wiąże z kontekstem społecznym i względami prestiżowymi; w większości zresztą nie chodzi o gródki napływowego rycerstwa, lecz dawniej tam osiadłych Lisów (S. Kołodziejski, Średniowieczne rezydencje obronne możnowładztwa na terenie województwa krakowskiego, Kr. 1994, nr 29, 34, 56).

1 Zob. W. Kolak, J. Marecki OFMCap, S. Radoń, Inwentarz archiwum Benedyktynek w Staniątkach, Kr. 2003, s. 5-6, nr 9-10. Dokumenty są falsyfikatami formalnymi i rzeczowymi na bazie autentyków. Miejsce wystawienia nie budzi podejrzeń, B. Ulanowski, O założeniu i uposażeniu klasztoru Benedyktynek w Staniątkach, Kr. 1891, s. 32 n.

2 W haśle → Bolescka mylna identyfikacja Pawłowic z osadą tej nazwy w par. Wrocieryż.

3 W Słaboszowicach M. płynie dwoma korytami (Mapa Galicji zach. 1801-1804 A. Meyera von Heldensfelda; Mapa Obrębów).

4 W haśle → Jędrzejów błędnie podana data 1459 i numery stron.