(1301 Banden, Bandin, Badzin, Bandzien, Bandzey, Bondin, Bandzen, Bandzin, Bandzyn, Bąndzin, Bądzin) wieś i zamek, od 1358 miasto i zamek.

1. 1301 wieś (ZDM 1, 13 - sołtys); 1349 n. zamek (Mp. 3, 691 - burgr.); 1358 n. miasto (Mp. 3, 724); 1502 B. w ziemi krak. (MS 3, 337); 1581 pow. krak. (ŹD s. 156); 1308 n. par. własna (MV 3 s. 90); 1325 dek. Sławków (MV 1 s. 141); 1334 n. dek. Bytom (MV 1 s. 353).

2. 1349 n. zamek → p. 3; 1358, 1424, 1564 rz. [Czarna] Przemsza, płynie pod miastem i zamkiem (Mp. 3, 724; LK 1 s. 252, 254); 1424 potok Trzebiczka → p. 3 sprawy gospodarcze; 1424, 1564 staw zamkowy → tamże; 1463 mury → p. 3 zamek; 1470-80 wieś Grodziec blisko B. (DLb. 2 s. 197); 1532 ulica ku Krakowowi, brama miejska (MS 4, 16681).

Drogi i cło: 1424 droga z Olkusza do B. (LK 1 s. 254); 1428 Piotr Kochan celnik w B. (SP 2, 2227); 1463-4 celnik Stan. Nysczotha. Wzm. o prowadzeniu regestów celnych (GK 17 s. 62, 78, 128, 167); 1464 celnik Szczepan Pogórski (GK 17 s. 239); 1467 star. krak. postanawia, aby cło w B. pobierał Mik. Gredlar celnik krak., a nie tenut. Szczepan Pogórski (GK 18 s. 330); 1524 komora celna (Corpus iuris 4/1, 26); 1524 Zygmunt Stary wydaje instrukcję o wybieraniu cła w komorze celnej w B. (MS 4, 13960-1); 1529 mostowe w B. (LR s. 147); 1530 Zygmunt Stary oddaje w dzierżawę na 6 lat Mikołajowi z Szydłowca kaszt. sand. i Mik. Lutomierskiemu wojskiemu sieradzkiemu komorę celną w B. (MS 4, 15923); 1564 cło, most na rz. [Czarnej] Przemszy pod m. B., który zamek naprawiał i wybierał mostowe, co czyni obecnie celnik krak. wg przyw. Zygmunta Aug. (LK 1 s. 252); instrukcja poboru cła w komorze będzińskiej (LK 2 s. 132-4); 1570 droga z Krakowa na Śląsk przez Olkusz, Sławków, B. i Bytom. Most na [Czarnej] Przemszy z kamienną groblą, gdzie jest komora król. starych i nowych ceł. Za groblą mostek, który naprawia pleban będziński, a za tym mostkiem kończy się ziemia krak. i zaczyna się ziemia siew. (LDK s. 60-1); 1527 droga z Chrzanowa do B., → Byczyna.

3. Własn. król. Przywileje: 1358 → p. 4; 1484 Kazimierz Jag. ustanawia pr. składu na sól w B. (MS 5, 678); 1502 Aleksander Jag. potwierdza wszystkie przyw. m. B. (MS 3, 125); 1506 tenże uwalnia mieszcz. B. od wszelkich ceł w całym Królestwie (MS 3, 2649); 1507 Zygmunt Stary poleca dygnitarzom i urzędnikom Królestwa, aby przestrzegali przyw. celnego Aleksandra Jag. dla mieszcz. B. (MS 4, 143); 1511 mieszkańcy tenuty będzińskiej są wolni na 2 lata od ciężarów (MS 4, 10086).

Sprawy gospodarcze, mieszczanie: 1393-1401 Jan Będziński z B. (Chm. s. 281, 311, 422, 465, 530; KRK 2 s. 152); 1399 Świętosław szewc z B. (KRK 2 s. 205); 1406 Jan zw. Bertold mieszcz. B. (KSN 1676-7, 1724, 1739, 1753); 1406-14 Jan, Janczi s. Bertolda mąż Ozanny, mieszcz. B. (KSN 1676-7, 1724, 1739, 1753, 3573); 1424 Władysław Jag. nadaje Siestrzeńcowi Korniczowi burgr. będzińskiemu brzeg rz. [Czarnej] Przemszy poniżej m. i zamku B., a powyżej stawu zamkowego. Może tu założyć młyn i staw na rolach obok miasta, od ogrodów plebana i drogi z Olkusza do B., aż do potoku Trzebiczka (LK 1 s. 254); 1425 Gallus i Grzegorz woźnice z B. (GK 2 s. 373); 1430 Hanus woźnica z B. (GK 4 s. 39); 1447 Piotr Szafraniec z Pieskowej Skały pkom. krak. zwraca Janowi Siestrzeńcowi z Jaroszowa zajęte role i łąki w B. (ZK 150 s. 290); 1470-80 B. m. król., łany mieszczan, role i łąki plebana (DLb. 2 s. 189); 1499 wd. Dorota Szczakowska z B. (Kacz. 9013); 1504 Aleksander Jag. nadaje Janowi Rabsztyńskiemu z Tęczyna marszałkowi dworu król. i star. sand. dom w m. król. B., między domami Czyepyeka i krawca, który przypadł królowi po zm. Janie Plaskim (MS 3, 1816); 1507 Zygmunt Stary nadaje Stan. Jarockiemu marszałkowi dworu król. i star. chęc., za dług Aleksandra Jag. 1/4 z podatków w m. B. (MS 4, 8618); 1529 folwark (LR s. 147); 1532 Zygmunt Stary zezwala Marcinowi Myszkowskiemu kaszt. wieluńskiemu wykupić trzecią miarę młyna w m. król. B. (MS 4, 16536); tenże nadaje Walentemu z Tarnowa pisarzowi cła król. puste siedlisko król. w m. B. na ulicy, która idzie do Krakowa, między domem Andrzeja Chowanka, gdzie jest brama, a domem starego podwójciego Wawrzyńca, od tej części, która należy do zamku (MS 4, 16681); 1535 mieszcz. będzińscy skarżą się Zygmuntowi Staremu na tenut. Marcina Myszkowskiego, który im zabiera role i łąki, frymarczy placami miejskimi, zakazuje korzystania z lasów, zmusza do różnych robót (F. Kiryk, Rozwój urbanizacji, s. 5 → p. 7); 1564 mieszcz. B. płacą do zamku rolne, domowe, śrzotowe, czopowe z wyjątkiem ogrodowego. Jatki rzeźnicze, piekarze, szewcy, łaźnia, szynk gorzałczany żydowski. Targowe przez 5 jarmarków od karczmarzy oraz wyrobów drewnianych i glinianych, jarmarki b. słabe dla pogranicznego cła, miara będzińska, młyn przy mieście na stawie zamkowym, który jest niepołowny (LK 1 s. 252-4).

Zamek, tenutariusze, starostowie, burgrabiowie, zapisy sum. [1505 poświadczone imiennie w tenucie: B., Szczakowa i cz. Ciężkowic, a od r. 1518 także cz. Długoszyna]. [a. 1349] Kazimierz W. wzniósł zamek B. i opasał miasto murami (DH 3 s. 324; MPH 2 s. 625); 1349 Wiernek burgr. B. (Mp. 3, 691); 1358 zamek → p. 4; 1403 Piotr z Siedlca z synową wd. po Wyszku z Mysłowic [Śląsk] o 70 grz. in castro B. (SP 2, 966); 1415-34 Mik. Siestrzeniec Kornicz dz. → Jaroszowa, Zawady, Przewodziszowic, Mrozowa i Leśniowa, burgr. i tenut. będziński, wójt w B. → p. 4 (KSN 3625; SP 2, 1524, 1568, 1577, 1580, 1610, 1612, 1635, 1642-4, 1737 - star., 1852, 1949, 1957 - tenut., 1966-8 - tenut., 2187-8, 2210 - tenut., 2237, 2257 - tenut., 2281, 2330, 2354 a, 2389, 2405, 2446, 2450-2, 2463, 2472, 2475-6 - tenut., 2498-500, 2532 - z r. 1434 „quondam”; ZK 10 s. 50; SP 2, 2537, 2570, 2704-6, 2713; Fed. s. 225-6); 1440-1 Paweł Spargalth burgr. B. (OK 6 s. 293; Fed. s. 226); 1444 Szymon burgr. B. (ZK 12 s. 235; Fed. s. 226); 1456 spis piechoty, z zamku B.: 2 strzelców, 2 pieszych, z miasta: wóz, 4 pieszych, 2 puszkarzy (Mp. 5 t. C 75); 1458 Stanisław z → Pogórzyc tenut. w B. (MS 1, 477); 1462-70 Szczepan Pogórski z Pogórzyc tenut. B. (SP 2, 3739, 3787-8; ZK 17 s. 321; GK 19 s. 239, → też Bobrek); 1463 br. Piotr i Krzysztof ss. zm. Piotra Szafrańca z Pieskowej Skały zastawiają za 327 fl. węg. Szczep. Pogórskiemu castrum B. z wsiami (ZK 17 s. 139); Piotr starszy s. pkom. krak. Piotra z Pieskowej Skały pożycza 500 fl. węg. od Szczepana z Pogórzyc tenut. będzińskiego, które Szczepan dolicza sobie do sumy zapisanej mu przez zm. Piotra Szafrańca na dobrach B. Będzie też miał doliczone do sumy zastawu nakłady na naprawę zamku i murów. Piotr potwierdza mu też 2 grz. z cła krak. dawane do zamku B., a które ojciec zapisał Szczepanowi. Piotr poręcza za młodszych br.: Krzysztofa, Stanisława i Piotra (SP 2, 3705); 1475 Mikołaj szewc zamkowy (F. Kiryk, Rozwój urbanizacji, s. 3); 1492-9 Benedykt alias Bieniasz Pogórski tenut. B. (GK 23 s. 931; SP 2, 4425; GK 27 s. 327); 1502 Aleksander Jag. zezwala Stan. Jarockiemu z Jaroszyna [woj. sand.] star. w Sławkowie wykupić zamek i m. król. B. z wsiami z rąk Janusza [Bieniasza?] Pogórskiego (MS 3, 330); Bieniasz Pogórski tenut. będziński (Teut. 6 s. 288); Aleksander Jag. pożycza 1500 fl. węg. od Stan. Jarockiego star. sławkowskiego, które mu zapisuje na zamku i m. B. z wsiami w ziemi krak. (MS 3, 337); 1505 tenże zezwala Stan. Jarockiemu marszałkowi dworu król., star. inowrocławskiemu i chęc., wykupić dobra król. zamek i m. B. z wsiami Szczakową i 1/2 Ciężkowic w ziemi krak., z rąk br. Szafrańców z Pieskowej Skały Piotra kaszt. wiśl. i star. radom. oraz Stanisława pkom. dworu król. i star. nowokorczyńskiego, którzy mają na te dobra zapis, oraz z rąk Benedykta Pogórskiego, który ma je w zastawie od Szafrańców (MS 3, 2411); 1506 Stan. Jarocki h. Rawicz marszałek dworu król., tenut. dóbr B. otrzymuje dożywotnio od Aleksandra Jag. 4 bałwany soli ośw. w żupach wielickich na zaopatrzenie zamku i folwarków B. (MS 3, 2717; PSB 10 s. 634); 1507 Zygmunt Stary zezwala Stan. Jarockiemu marszałkowi dworu król. star. inowrocławskiemu i tenut. dóbr B. zapisać na nich posag ż. Marynie (MS 4, 151); 1509 za zgodą Zygmunta Starego Stan. Jarocki zapisuje ż. Marynie pewną sumę posagu na zamku i m. B., wsi Szczakowej i 1/2 Ciężkowic w ziemi krak. oraz na domu przy ul. Grodzkiej w Krakowie (MS 4, 763); 1511 Stan. Jarocki marszałek dworu król., tenut. dóbr B. (MS 4, 10086); 1518 wieś Długoszyn [część] należy do zamku B. (MS 4, 2863); 1518-23 Maryna wd. po Stan. Jarockim star. będzińskim i marszałku dworu król. (MS 4, 2863, 13726); 1524 taż wd. po Stan. Jarockim kaszt. zawich. i marszałku dworu król. z ss. Krzysztofem, Jerzym, Stanisławem i Hieronimem, tenut. dóbr B. (MS 4, 13836); 1528 Krzysztof, Jerzy i Stan. Jaroccy, ss. zm. Stan. Jarockiego kaszt. zawich. i marszałka dworu król., tenut. zamku i m. B. oraz wsi doń przynależnych, poręczając za najmłodszego br. Zygmunta, dają Marynie wd. po Stan. Jarockim wójtostwo w m. B. (ZK 28 s. 41); 1531 Marcin Myszkowski kaszt. wieluński, tenut. dóbr B. (MS 4, 5992); 1564 zamek pograniczny B. spustoszały (LK 1 s. 254).

4. 1301 Stanisław sołtys B. (ZDM 1, 13); 1358 Kazimierz W. zezwala sław. Hinkowi Ethiopowi lokować na pr. magd. m. B. pod zamkiem król. B. Hinko dostaje 1 ł. z 2 ogrodami dla uprawy winorośli i warzyw, jatkę piekarską, mięsną i szewską, trzeci denar z kar. Od przywozu i przewozu piwa ,,quod schrothowne nominatur”, będzie wójt pobierał opłaty. Król zezwala mieszkańcom ścinać drzewo na potrzeby budowlane i łowić ryby w [Czarnej] Przemszy. Wolnizna 6 lat, czynsz jak inne miasta. Wójt zobowiązany do wypraw na koniu „cum balista in pancerio et slappa” (Mp. 3, 724); 1364 Kazimierz W. poświadcza, że Mik. zw. Garbar sprzedał za 40 grz. Janowi zw. Cewlegii wójtostwo w B. z karczmą, w której sprzedaje się i warzy piwo. Transumuje też przyw. z r. 1358 i uwalnia dom wójtowski od ciężarów (Mp. 3, 769); 1398-1408 Jan, Janko Kechil, Chechel, wójt B. (SP 8 uw. 250/57, 251/71; KSN 2013, 2030, 2044, 2066, 2073, 2082, 2141, 2264, 2275, 2333); 1399 tenże procesuje się z Zawiszą z Grabowej o dług 15 grz., który zabezpiecza mu na wójtostwie w B. (KSN 793, 799, 809, 821, 824, 834, 866, 882); 1406 pieczęć m. B. (KSN 1739); 1414-5 N. N. rajcy z B. (KSN 3563-4, 3568, 3573, 3585, 3590, 3625); 1414-5 N. N. wójt i ławnicy z B. (KSN 3532, 3559, 3563-4, 3573, 3585, 3590, 3625); 1415 sesja sądowa [sądu niem.] w B. (KSN 3671); 1420 Closo z B. [wójt?], Elżbieta wd. po Janie Chechel wójcie B. (Teut. 1a s. 144, 156); 1440-4 Mik. Kornicz Siestrzeniec wójt B. → p. 3 zamek (SP 2, 2805-6, 2877, 2959-62, 2975, 3056, 3095-6, 3161, 3190); 1443-7 Jan z B. s. Mik. Siestrzeńca, wójt B. (SP 2, 3171, 3175, 3218, 3288); 1489 br. Jan i Mikołaj zw. Siestrzeńce wójtowie B. rezygnują za 60 grz. z wójtostwa tamże na rzecz Benedykta Pogórskiego star. będzińskiego (Teut. 6 s. 58); 1502 Maciej Szatanek podwójci m. B. (Teut. 6 s. 288); 1506 Aleksander Jag. zezwala Stan. Jarockiemu marszałkowi dworu król. i star. inowrocławskiemu, tenut. dóbr B. wykupić z rąk Bieniasza Pogórskiego z Kościelca wójtostwo w B. (MS 3, 2718); 1507 Zygmunt Stary ponawia powyższe zezwolenie (MS 4, 128); 1528 → p. 3 zamek; 1531 Zygmunt Stary zatwierdza na prośbę Marcina Myszkowskiego dok. z r. 1364 w sprawie sprzedaży wójtostwa w B. (MS 4, 5992); tenże wydaje dekret w sporze między Marcinem Myszkowskim tenut. m. B. a mieszcz. będzińskimi w sprawie wyboru rajców i ławników (MS 4, 16220); 1564 dom wójtostwa zniszczony, łan, 2 ogrody i łąki, gdzie uprawia się żyto, owies, groch i tatarkę (LK 1 s. 252).

5. 1308 Goćwin pleb. w B. (MV 3 s. 90); 1325-7 pleb. Maciej, par. oceniona na 8 grz. (MV 1 s. 141, 214); 1328 świętop. 2 i 1/2 sk. (MV 1 s. 305); 1334 świętop. 9 sk. (MV 1 s. 354); 1336-58 świętop. 5 sk. (MV 1 s. 385, 396; 2 s. 181 i n. wg ind.); 1392 Jan pleb. w B., kapelan królowej (KSN 128); 1398 Szczepan wikary w B. (SP 8, 6778); 1424 pleban w B. ma ogrody tamże (LK 1 s. 254); 1443 bp krak. Zbigniew [Oleśnicki] eryguje altarię Ś. Trójcy i NMP w kościele par. w B., ufundowaną przez Szymka Biesa ze Zgonu [Śląsk] i jego ż. Dorotę, którzy zapisali altarii 100 grz. na wsi Lipnik [ks. ośw.]. Bp transumuje też dok. Wacława ośw. z t. r. - ZDM 3, 640 (ZDK 2, 454); 1470-80 kościół murowany z kamienia, dzies. pien. z łanów miejskich miejscowemu plebanowi, który ma tu role i łąki, do par. należą: B., Małobądź i Sarnów (DLb. 2 s. 189-90); 1529 uposażenie pleb.: dzies. pien. w m. B. wart. 5 1/2 grz., dzies. snop. z ról folw. tamże wart. 10 gr, 1 grz. mostowego i klerykatura tamże, dzies. snop. z ról kmiec. i folw. we wsi Małobądź, z 3 ról folw. w Sarnowie i meszne od 5 kmieci tamże (LR s. 147); altaria Wniebowzięcia NMP w kościele par. uposażona czynszem wykupnym w Lipniku i Polance (LR s. 159); 1598 kościół Ś. Trójcy (WR k. 368).

6. 1327-55 Jan z B. kanonik wiślicki (MV 1 s. 353, 399, 438); 1389 roczki ziemskie w B. (SP 8, 5247); 1393 Jan Będziński z B. przyjął pr. miejskie Kazimierza (Chm. s. 281); 1396 Jan Będziński z B. przyjął pr. miejskie krak. (Kacz. 510); 1399 Świętosław szewc z B. przyjął pr. miejskie krak. (Kacz. 989); 1400 Bratko z B. przyjął pr. miejskie kazimierskie (Chm. s. 489); 1403 Jan Bandsynszky zapisuje 2 grz. kl. Bożego Ciała w Kazimierzu (Cracovia artificum 145); 1411 pisarz miejski Jan (F. Kiryk, Rozwój urbanizacji s. 2); 1421 Piotr z B. przyjął pr. miejskie krak. (Kacz. 3386); 1434 zjazd panów polskich i książąt śląskich w B. dla zawarcia sojuszu celem utrzymania pokoju ziemskiego (DH 4 s. 554); 1446 Grzegorz z B. przyjął pr. miejskie krak. (Kacz. 5663); 1447 rabusie ze Śląska opanowują i rabują m. B. (DH 5 s. 39-40); 1452 pkom. krak. Piotr Szafraniec, odpierając z ramienia króla najazdy na ziemię krak. Przemka toszeckiego i Janusza ośw., obsadził castrum B. (DH 5 s. 125); 1463 Michał z B. student Ak. Krak. (Ind. s. 199); 1464 Mikołaj szewc z B. przyjął pr. miejskie krak. (Kacz. 6777); 1477 Maciej s. Mikołaja z B., student Ak. Krak. (Ind. s. 193); 1481 Mikołaj s. Jana z B., student Ak. Krak. (Ind. s. 217); 1484 Jan s. Jana z B., student Ak. Krak. (Ind. s. 128); 1485 Marcin Będziński przyjął pr. miejskie krak. (Kacz. 8206); 1524 Zygmunt Stary daje Jerzemu Jarockiemu salvus conductus do ś. Tomasza [21 XII], oskarżonemu o zabicie plebana będzińskiego (MS 4, 14044); 1525 tenże na prośbę podkanclerzego, bpa krak. i poznańskiego Piotra darowuje Jerzemu Jarockiemu niełaskę król. i kary świeckie za zabicie plebana będzińskiego oraz zwraca mu jego dobra prywatne (MS 4, 4611, 14102).

7. M. Kantor-Mirski, Sławetny cech szewski królewskiego i wolnego miasta Będzina w wiekach XVI-XVIII, Sosnowiec 1934; F. Kiryk, Rozwój urbanizacji Małopolski, maszynopis; SG 1; Ziemia będzińska. Przeszłość, teraźniejszość, kultura. Referaty przygotowane na sesję naukową zorganizowaną w dniu 4 X 1968, Będzin 1968, k. 71.

8. Prawdopodobne wczesnośredn. grodzisko, wczesnośredn. osada (Żaki s. 401, 513); Zamek murowany z kamienia zapewne z XIII w., rozbudowany w XIV w., zniszczony pożarem w r. 1616, później parokrotnie odbudowywany. Obronne podgrodzie. Mury miejskie z kamienia łamanego z XIV w., rekonstruowane w r. 1956. Kościół Ś. Trójcy murowany, wzniesiony w r. 1365, rozbudowany i przekształcony w XIX w. (KatZab. 6 z. 1 s. 1-5; B. Guerquin, Zamki w Polsce, s. 88-90; M. Kantor-Mirski, Ruiny zamku w Będzinie, „Tęcza” 1928 nr 46).