Jednostka podziału kościelnego diec. poznańskiej. Obejmowała Mazowsze południowe od Gąbina na zachodzie po Liw na wschodzie; jej granice pokrywały się po części z granicami Mazowsza książ. Geneza przynależności tego obszaru do diec. pozn. jest dyskusyjna. Ostatnio wiąże się ją z reformą stosunków kościelnych za Bolesława Szczodrego (1075). Ustanowienie dla tego terenu osobnego archidiakona, sprawującego kontrolę nad klerem diec. i stanem parafii, zwłaszcza poprzez wizytacje, nastąpiło prawdop. w poł. XIII w., kiedy na Mazowszu południowym rozwijało się intensywnie osadnictwo i fundowane były kolejne parafie. Początkowo siedzibą archidiakonatu był Czersk (w związku z czym przeniesiono tam także grupę kanonicką, istniejącą zapewne już od XII w. w Grójcu i przelotnie w Błoniu). Dopiero w 1362 archid. czer. wszedł w skład kapituły pozn. (Wp. 3 nr 1465; NKDMaz. 3 nr 58). Jego uposażeniem było → Rokitno, prawdop. z nadania książ., oraz bogate dzies. w Błoniu i okolicy z nadania bpa pozn. Władza archid. została ograniczona poprzez ustanowienie odrębnego urzędu oficjała maz. (→ Warszawa – oficjalat). Na początku XV w. siedziba archidiakonatu przeniesiona została z Czerska do Warszawy. Z czasem, w toku XV w., archidiakon otrzymał należne miejsce w kapitule koleg. warsz. Ok. połowy tego stulecia przysługujące dotąd bpom pozn. pr. patronatu nad archidiakonatem przejęli (w nieznanych dokładnie okolicznościach) książęta maz. Od tego czasu archidiakonami zostawali zazwyczaj bliscy współpracownicy książęcy. W II poł. XVI w. archidiakonat obejmował 9 dekanatów (bł., garwoliński, gąbiński, grój., liw., mszczonowski, piaseczyński, soch., warecki), łącznie ok. 140 parafii na Mazowszu (AHPMaz. 2, 61) oraz par. Łaskarzew w z. stężyckiej (woj. sand.).

1252 Boguchwał bp pozn. potwierdza kościołowi w Górze „in archidiaconatu Cyrnensi” [dziś Góra Kalwaria] posiadanie dzies. (NKDMaz. 2 nr 11); 1253 Teofil pierwszy znany archidiakon czer. (MPHn. 6, 32), kan. pozn. (1234-43: Wp. 1 nr 170, 190, 187, 212, 241) i kanclerz ks. Siemowita I (1249: NKDM 2 nr 6); 1297 Rokitno wieś archidiakona czer. otrzymuje imm. (NKDMaz. 2 nr 101, 102); 1406 Wojciech bp pozn. przenosi archidiakonat czer., należący do prowizji bpa, związany z kośc. Ś. Piotra w Czersku, do kośc. Ś. Jana w Warszawie (AECVars. s. 8, nr 10; NowDzieje 2, 299; Kwiat. 62-70).

Archidiakoni warsz.: 1405-30 Jałbrzyk z Modlny h. Jastrzębiec; 1431-34 Mikołaj z Drzewicy h. Ciołek; 1434-52 Jan z Drzewicy h. Ciołek, potem prep. kap. warsz.; 1452-78 Mikołaj z Raszyńca h. Łada; 1479-1507 Mikołaj z Mniszewa h. Kościesza, także kanclerz ks. Konrada III; 1508-1523 Jan Mrokowski h. Broda; 1524-1538 Paweł Trębski z Trębek [z. zakr.] h. Łada, podkancl. maz.

Literatura: NowDzieje 2 s. 35-39, 297-304 (z wykazem archidiakonów), 505-550; SalinaPol. s. 94-96; 110 n.; T. Jurek, Między Poznaniem a Czerskiem i Warszawą. Geneza i początki mazowieckiej enklawy diecezji poznańskiej, „Kronika Miasta Poznania” 2012, nr 1 (Poznań-Warszawa, wspólna sprawa), s. 27-41; P. Dembiński, Archidiakoni warszawscy w poznańskiej kapitule katedralnej, tamże, s. 42-53; tenże, Poznańska kapituła katedralna schyłku wieków średnich. Studium prozopograficzne 1428-1500, Poznań 2012, s. 743 (wykaz archidiakonów); RejArchid. 103-132; AHPMaz. 2 s. 52-53, 61.