1390 or. Srzemsky [nazwisko] (WR 1 nr 85; Lek. 1 nr 883), 1395 or. Srem (Lek. 1 nr 2006), 1399 Srzem (Lek. 2 nr 3013), 1400 Zrzem (KP nr 266), 1444 Srzemye (PZ 15, 10), 1469 Srzem Gorzne (PG 8, 49, dawniej k. 24v; K 3, 239, czyta: Srzem Gorzni), 1500 Srzen (MHP nr 207), 1508 Srzem Maior, Srzem Minor (ASK I 3, 19v), 1510 Szrzem Maior (ASK I 3, 263), 1511 Srzem Nadolny et Srzem Gorny (PG 68, 117-117v), 1527 Magna Srem, Nadolni Srem (PG 16, 184), 1546 Gorny Srzem (PG 18, 247v), 1547 Srzem Maius et Minus (PG 89, 485v), 1563 Srzem Maius, Srzem Minus (ASK I 5, 235), 5 km na S od Sierakowa (→Uwaga).

1. 1445 n. pow. pozn. (PG 2, 92); 1469 S.G. najpierw określone jako leżące w pow. pozn., po czym skreślono i nadpisano: kośc. (PG 8, 49, dawniej k. 24v); 1508 n. par. Sieraków (ASK I 3, 19v).

2. 1408 struga zw. →Sułkowa Struga płynie między dziedzinami Góra i S. (PZ 3, 146).

1501 dwór w S. →p. 3: Jan Śremski.

1509 w S.M. młyn o 1 kole, 1510 młyn opust. →p. 3: pobór.

1589 granice S. i Kurnatowic (PG 154, 63-64).

3. Własn. szlach. 1390-1404 Gerward Śremski [h. Bylina], z S. i →Kwilcza [tam 1394-1401], syn Dobiesława Kwileckiego [m. in. z Kwilcza, →Orzeszkowa, →Rozbitka], brat Wierzbięty Kwileckiego, Rozbickiego¹Synem Gerwarda mógł być Tomasz Kwilecki (poświadczony w →Kwilczu 1416-40). W 1416 Tomasz z Kwilcza mógł, wg postanowienia wdy pozn. i in. panów, wykupić na podstawie pr. bliższości od swego stryja Wierzbięty Rozbickiego dziedzinę Kwilcz za 100 grz.; gdyby nie dokonał tego w ustalonym terminie, to wspomn. Wierzbięta posiadałby tę dziedzinę tytułem zastawu na 100 grz. (PZ 4, 134). W 1427 Tomasz występuje jako mąż Hanki (z →Kwilcza; siostry Tomasza pleb. w Czempiniu 1420-46 i Siechny z Przyborowa) (PZ 9, 121v); być może była ona c. Michała z →Kwilcza (poświadczonego tam w 1388): 1390 tenże śwd. (WR 1 nr 85; Lek. 1 nr 883); 1394 tenże syn Dobiesława z Kwilcza (Lek. 1 nr 1870); 1395 tenże pozwany przez Mik. Baworowskiego w sprawie poręczenia 12 grz. długu u Żyda Muszki i Bogatego (Lek. 1 nr 2006); 1395 tenże i ż. Sędziwoja z Kępy pozwani przez Żyda Abrahama syna Jordana (Lek. 1 nr 2084); 1396 tenże syn Kwileckiego pozywa kmieci Marcina i Jakuba z →Prusimia oraz Ottona i Siecha z →Kamionnej [k. Międzychodu] o 20 grz. (Lek. 1 nr 2224); 1396 tenże wraz z ojcem Dobiesławem w sporze z Jankiem [Chemką] z →Kobylnik [k. Szamotuł] i jego ż. (Lek. 1 nr 2241); 1397 pozwany przez Mikosza (Mikołaja) z Pożarowa o 50 grz. poręczenia (Lek. 1 nr 2280, 2311, 2545); 1398 tenże zeznaje, że jego poręczyciel [Sędziwój?] Kępa zapłaci 10 grz. z tytułu poręczenia w sporze [tegoż? czy Szczepana Kwileckiego? (Lek. 1 nr 2921, 2952 – 1399)] ze Stanisławem z →Rudek (Lek. 1 nr 2647); 1399 tenże z S. i jego ojciec Dobiesław z Rozbitka przegrywają proces z Sędziwojem Psarskim [z →Psarskiego k. Pniew] (Lek. 1 nr 3013); 1400-04 tenże toczy spory: 1400 z Mikołajem [z Przetoczna i Tuczęp, kasztelanem] druż. [1389-1413 (UDR I/1 s. 101)] o 100 grz. z tytułu poręki²Czy to cd. sporów jego ojca Dobiesława? →Kwilcz, pod 1399-1404, 1401 tegoż ż. Elena [Helena] ma zeznać we wspomn. sporze w sprawie swego wiana (dotalicium; KP nr 266, 629), 1404 z Niemierzą Kamieńskim, Mik. Zatomskim i Drogomirem Pożarowskim o poręczenie [→wyżej, pod 1397]³Procesy z nimi toczył ojciec Gerwarda →Kwilcz (KP nr 1693); 1401 tenże i Wierzbięta z ojcem Dobiesławem Kwileckim (KP nr 556, →Kwilcz); 1403 tenże ma proces w sądzie ziemskim pozn. (KP nr 1652); 1405 tenże wspomn. jako zm.; wd. po nim Helena z S. toczy spór z Pietraszem Słomowskim (Lubosińskim) o 15 grz. z tytułu poręczenia (KP nr 2374, 2438)⁴KR 1, 52, podaje, z powołaniem na PZ 2, 295, że Helena wd. po Gerwardzie miała zatarg o wiano z Mikołajem kaszt. druż.; we wskazanym źródle takiej informacji nie ma.

1399 Jakub i jego bratankowie z S. w sporze z Jarochną panną (domicella) z Klonowca [i →Przetoczna k. Skwierzyny] (Lek. 2 nr 2298); 1399 [tenże?] Jakub Sopkowicz [syn Sobka?] w sporze ze wspomn. Jarochną i z Mikołajem o 4 ł. w →Klonowcu (Lek. 2 nr 2502).

1422-23 pani Femka dz. w S. [c. Bieniaka z →Sierakowa h. Nałęcz]⁵BieniakKrąg 104-108; →Rozbitek, przyp. 2, a ż. Wierzbięty z →Kwilcza [i →Rozbitka, Sierakowskiego] toczy spór ze [swoją siostrą] Katarzyną dz. ze Słomowa [ż. Andrzeja ze →Słomowa, Głażewa, →Nienawiszcza, Zatomia Starego i Nowego]⁶O innych sporach Femy z rodziną w l. 1408-43 →Rozbitek, p. 3: Wierzbięta (PZ 7 k. 32v, 56v); [prawdop. to Wierzbięta posiadał jakąś cz. w Ś., być może Fema miała na niej opisane wiano]; 1434 taż Femka z S. (KR 1, 54, cytowanego tam aktu nie odnaleziono).

1444-76 Tomek (Tomasz, Tomisław) z S., Śremski⁷Najpewniej tego szl. Tomasza z S. K. Tymieniecki, Szlachta-mieszczanie w Wielkopolsce XV w. (1400-1475), MH 16, 1937 (przedruk w: K. Tymieniecki, Z dziejów miast i mieszczaństwa w późnośredniowiecznej Wielkopolsce, Poznań 2007), tu s. 25, umieścił wśród szlachty-mieszczan w mieście →Śrem: 1444 tenże z S. w sporach z Dziersławem z →Orzeszkowa [k. Kwilcza] i Wyszakiem z Gnuszyna; termin sąd. w imieniu Tomasza przekłada Wojc. Wata [z Nądni] (PZ 15, 10); 1445 tenże zapisuje swej ż. Elżbiecie po 75 grz. posagu i wiana na S. (PG 2, 92); 1447 tenże toczy spór z Dobiesławem Gorzyckim (PZ 16, 28v); 1449 tenże sprzedaje swemu stryjowi Fabianowi części w →Bukowcu [k. Międzyrzecza], które odziedziczył po swych stryjach Januszu i Stefanie [z →Bukowca⁸KR 1, 54, uznał Janusza i Stefana za Kwileckich, ale znane źródła nie potwierdzają tej tezy (→Kwilcz, przyp. 12)], za 200 fl. (PG 3, 101v-102, dawniej k. 72v-73); 1450 tenże zaspokaja roszczenia swego brata rodz. Andrzeja Boboleckiego [z →Bobolczyna k. Ostroroga] do dóbr po ojcu i matce, a wspomn. Andrzej zapisuje na tych dobrach swojej ż. Annie po 70 grz. posagu i wiana (PG 4, 9); 1462-88 tenże występuje jako: 1462 wuj rodz. Anny i Doroty cc. zm. Wincentego z Grąbiewa (PG 6, 123v), 1469 stryj Jakuba, Jerzego, Wawrzyńca i Marcina z Bukowca (PG 8, 23), 1488 wuj rodz. Elżbiety wd. po Janie z Białcza (PG 10, 94v); 1465 tenże Tomek z S. otrzymuje wwiązanie w dobra Stanisława z →Ostroroga, który jest mu winien 107 1/2 grz. (PZ 18, 129); 1469 tenże zapisuje swojej ż. Elżbiecie po 70 grz. posagu i wiana na 1/2 S.G. (PG 8, 49, dawniej k. 24v); 1475 tenże Tomasz (PG 58, 16); 1476 temuż są winni: Mikołaj kan. pozn. i jego brat Stanisław [zw. Nogieć] z Otusza 8 fl., a [ich brat] Jan Turkowski z Turkowa i Otusza 13 fl. (PZ 20, 48-48v).

1484-96 Paweł Śremski (Srzemski, Srzenski) [najpewniej nie jest ident. z bratem Stanisława i Tomasza?, →niżej]⁹W haśle →Rogoziniec uznaliśmy go za syna Jana z Ś. (najpewniej za DwMat. 14415, 237-238). Znane źródła nie potwierdzają bezpośrednio tej filiacji; także →przyp. następny: 1484 tenże kupuje od [sołtysa w król. Rogozińcu] Jerzego Benwicza ze Smarzewa [obecnie Smardzewo, w XVI w. w ziemi świebodzińskiej, 1944 Schmarse] 3 ł., 6 zagr. i karczmę w →Rogozińcu za 80 grz. (PG 10, 6v); 1495 tenże sprzedaje Urszuli [c. Grabiszy] z Kręska ż. Wojc. Stodółki Kosickiego 3 ł., 6 zagr., 1 karczmę i 4 barcie sołeckie w Rogozińcu za 80 grz. (PG 7, 89; PG 11, 112v); 1494 tenże kupuje od Jana Słupskiego z Urbanowa →Roszkowo [k. Kościana], a 1495-96 tenże sprzedaje tę wieś Benedyktowi Zadorskiemu za 300 grz. (PG 7 k. 39v-40, 96v; PG 11 k. 60, 120); 1496 tenże sprzedaje Benedyktowi Zadorskiemu swoją cz. w →Roszkowie za 300 grz. (PG 7, 96v); 1496 tenże; Bieniasz [Benedykt] Zadorski odstępuje kmieciom z Łagiewnik pastwis-ka w →Roszkowie na tak długo, dopóki tenże Paweł Śremski będzie posiadał tych kmieci (KoścG 4, 85).

1488-1501 Jakub z S. i →Linii; 1488 tegoż ż. Anna [Rozbicka] z →Linii [gdzie poświadczona 1471-1508, także z →Chudopsic], c. Dobiesława z Rozbitka, [wd. po Janie Mniskim z →Mnichów i Tuczęp] wraz z synem [z pierwszego małżeństwa] Sędziwojem z Chudopsic sprzedają z zastrz. pr. odkupu swe części w Liniach i Chudopsicach za 100 grz. Elżbiecie [wd. po Janie z Białcza] i jej cc. Małgorzacie, Elżbiecie i Burnecie (PG 10, 95v; PG 15, 273v: w 1519 niedatowana wzm. o tej transakcji); 1496 temuż ż. Anna daje 1/3 sum, które na Liniach i Chudopsicach zapisał jej pierwszy mąż, tj. 66 1/2 kopy gr i 10 gr (PG 7, 126v); 1500 tenże Liński z S. i Wojc. Bylęcki świadkowie z h. Samson przy wywodzie szlachectwa Mik. Otuskiego h. Samson, z powodu przyjęcia go do kapituły kat. pozn. (MHP nr 207); 1501 tenże ojciec Jana →niżej; 1508 tenże wspomn. jako zm., wd. po nim wspomn. Anna ma oprawę w Liniach (PG 15, 49); 1519 wspomn. Anna ż. Jakuba z S. [recte: wd. po nim] (PG 15, 273v).

1501-02 Jan Śremski (Srzenski, Srzemski) syn Jakuba Śremskiego: 1501-02 tenże kupuje z zastrz. pr. odkupu od Jana Chełmskiego jego cz. po ojcu w →Chełmnie [k. Pniew] za 200 fl. [czy obie transakcje dot. tej samej cz. Chełmna?] (PG 12 k. 166v, 180); 1501 tenże za zgodą swego ojca Jakuba zapisuje swojej ż. Helenie c. wspomn. Jana Chełmskiego po 200 fl. posagu i wiana na 1/2 swojej cz. w S., w tym na całym dworze i domu (PG 12, 166v); 1511 wspomn. Helena [wd. po Janie], ż. Stan. Niemierzewskiego →niżej.

1511-21 Stanisław, 1511-43 Tomasz i 1511-25 Paweł [najpewniej nie jest ident. z Pawłem 1484-96, →wyżej] bracia rodz. z S., Śremscy [ss. Jana Śremskiego?]; 1511 ciż bracia w sporze z Heleną Chełmską ż. szl. Stan. Niemierzewskiego [wd. po Janie Śremskim]; burgr. pozn. ma rozstrzygnąć, czy S.N. i S.G. to jedna wieś i czy jest w tej wsi jeden folw.; w imieniu braci termin sąd. przekłada Piotr Konarzewski, a w imieniu Heleny – Jan Niemierzewski [z →Niemierzewa k. Sierakowa] (PG 68, 117-117v); 1518 tenże Tomasz zapisuje swojej ż. Dorocie c. zm. Marcina Kaczlińskiego [z Kaczlina] po 60 grz. posagu i wiana na 1/2 swoich cz. w S., Liniach i Chudopsicach należnych w działach z tymiż braćmi oraz z [młodszym] krewnym (nepos) Adamem (PG 15, 187v); 1519 tenże Stanisław sprzedaje Malcherowi, Stanisławowi i Janowi ss. Stan. Niemierzewskiego za 30 fl. cz. w Chełmnie, która mu przypadnie po śmierci Heleny ż. Stan. Chełmskiego [Niemierzewskiego]¹⁰W haśle →Niemierzewo, przyp. 5 (za DwMat. 14415, 237-238), przyjęto, że Helena Chełmska była matką zarówno Pawła, Stanisława i Tomasza Śremskich, jak i Malchera, Jana i Stan. Niemierzewskich. Znane źródła nie potwierdzają wprost posiadania przez wymienionych wspólnej matki. Zdaje się jednak na to wskazywać dziedziczenie cz. w Chełmnie przez Pawła i jego braci (to oznaczałoby też, że byli prawdop. ss. Jana Śremskiego), od których to Niemierzewscy odkupowali pr. bliższości tamże (PZ 24, 45); 1521 tenże Paweł sprzedaje Stan. Niemierzewskiemu [synowi Stanisława] za 30 fl. swoją cz. nal. z działu z tymiż braćmi, a pozostającą obecnie w dożywociu Heleny Chełmskiej (PG 15, 385); 1525 tenże Tomasz sprzedaje mansjonarzom w kościele par. w →Sierakowie 8 grz. czynszu z S. z zastrz. pr. wykupu za 100 grz. (PG 16, 85v); 1527 czynsz ten wykupił tenże Tomasz (PG 73, 780); 1525 tenże Tomasz pozwany przez Kiliana Chrzypskiego o wydzielenie mu we wsi S. części, którą za pewną sumę sprzedał mu i zrezygnował tenże Paweł (PG 73, 161); 1527 tenże Tomasz sprzedaje z zastrz. pr. wykupu Janowi Izdbieńskiemu [z →Izdebna k. Sierakowa] 6 grz. czynszu rocznego od 100 grz. na częściach swoich wsi M.S., Śrem Nadolny [Mały] i →Chalin [k. Sierakowa] (PG 16, 184); 1539-43 tenże Tomasz pozwany przez mansjonarzy z →Sierakowa o niezapłacony czynsz (PG 81, 179; PG 83, 72v; PG 85 k. 150, 245); 1545 tenże Tomasz jest winien Janowi Chrzypskiemu 100 grz. (PG 87, 12v); 1545 tegoż Tomasza Jan Lipnicki dz. w Popowie kwituje ze 100 grz. długu, na poczet którego tenże Tomasz sprzedał Lipnickiemu z zastrz. pr. wykupu 2 ł. opust. we wsi Śrem Mały, jez. Chalinko w Chalinie i 1/2 brzegu jez. Zgon w Debrznie (PG 87, 12-12v); 1546 tenże Tomasz sprzedaje z zastrz. pr. wykupu szl. Annie Góreckiej wd. po tymże Stanisławie 2 ł. opust. zw. Rzemieniewski i Klimkowski w G.S. za 100 grz. (PG 18, 247v).

1547 Jan Grobski wwiązany we wsie M.S. i Śrem Mały oraz Chalin, które otrzymał od Jana Chrzypskiego tytułem zamiany (PG 89 485v).

1548-80 Maciej i 1579 Marcin Śremscy (TD): 1548 tenże Maciej syn Anny Grobskiej (PG 90 k. 263, 309v); 1577, 1580 tenże Maciej →niżej: pobór; 1601 Marcin Śremski syn tegoż Mac. Śremskiego z Bukowca daje swoim braciom rodz. Tomaszowi, Maciejowi i Andrzejowi Śremskim działy we wsiach S.M. i Śrem Mały oraz w Chalinie (TD); 1601 Jan Śremski syn zm. Macieja, sprzedaje sołectwo we wsi Młodujewo [obecnie Młodojewo] w pow. pyzdr. (TD).

1603-07 [S. opust.?] →p. 5.

1508 pobór z S.M. od młyna o 1 kole i ze →Śremu Małego (ASK I 3, 19v); 1509 w S.M. są tylko zagrodnicy (non sunt nisi ortulani), młyn opust. [tzn. wieś nie płaci podatku] (ASK I 3, 60); 1510 w S.M 3 1/2 ł. – informację tę przekreślono i opatrzono adnotacją: „są tylko zagrodnicy” (ASK I 3, 263); 1563 pobór z S.M. od 4 1/2 ł. i ze →Śremu Małego (ASK I 5, 235); 1577 pobór z wsi S.M. i →Śremu Małego Mac. Śremskiego [formularz nie wypełniony] (ASK I 5, 714); 1580 pobór z S.M. Mac. Śremskiego od 5 półł., 2 zagr., 2 komor., od pasterza od 5 owiec (ŹD 34; także →Śrem Mały).

1424 Paweł kmieć z S. w sporze ze szl. Januszem z →Sokolnik [k. Szamotuł] Redzyńskim [→Radzyny k. Szamotuł]; w imieniu kmiecia termin sąd. przekłada Wierzbięta z Rozbitka (PZ 7, 173).

1546 łany opust. zw. Rzemieniewski i Klimkowski w G.S. (PG 18, 247v).

5. 1424-25 kmiecie z Góry [k. Sierakowa] pozwani przez plebana z Sierakowa o dzies. [z gruntów kmiecych] z Góry i S.; kmieci reprezentuje w sądzie Wierzbięta z Rozbitka (ACC 7, 181; ACC 8 k. 92v, 103v, 108v, 122; por. PZ 8, 29v).

1508 S.M. w par. Sieraków (ASK I 3, 19v).

1603-07 do par. w →Sierakowie nal. m. in. S.; płacą meszne od 10 ratajów (AV 3, 35).

6. 1488 Kat. Śremska z Łobżenicy toczy spory z Dorotą Skiczką [Skocką?, tj. ze Skoków?] ż. szl. Mirosława oraz Jarosławem Małockim i jego ż. Anną (NG 4 s. 27, 35, 38).

1570-77 Adrian Śremski [raczej nie chodzi o miasto →Śrem]: 1570 ma dom w Szamotułach, a 1573 sprzedaje go za 60 grz.; 1577 obywatel [mieszcz.] pozn. (Szamotulska księga ławnicza z lat 1567-1579, wyd. A. Gąsiorowski, T. Jurek, I. Skierska, Szamotuły 2010, nr 293, 533).

Uwaga: 1. Na mapach Gilly’ego i Perthéesa widoczna tylko jedna miejscowość Ś. Leży ona na wysoczyźnie – skarpie ciągnącej się wzdłuż wschodniego brzegu Jez. Śremskiego. Najpewniej też to ją – ze względu na położenie – nazywano Ś. Górnym (Wielkim). Śrem Mały natomiast to być może złożona z kilku zabudowań dzisiejsza osada Śrem, położona nad małym jeziorkiem, 1 km na SE od wsi Śrem (MTop. 1950; MTop. 1998 w skali 1:50000).

Do wyodrębnienia się Śremu Małego (Dolnego, Nadolnego) z Ś. doszło najpewniej w wyniku działów braterskich (→p. 3). W każdym razie wyodrębnienie to miało miejsce najpóźniej w 1469, kiedy po raz pierwszy w znanych źródłach pojawia się nazwa Ś. Górny (→p. 3: Tomasz z S.). Transakcje dotyczące Ś. i Śremu Małego omawiamy łącznie, a w osobnym haśle wskazujemy jedynie te wzmianki, które odnoszą się do Śremu Małego.

2. Być może z Ś. pochodził któryś ze studentów zapisanych na Uniwersytet Krak. →Śrem miasto, p. 6Bc.