2. Zasięg stwa (dóbr król. w tenucie śrem.).

[1352-60] i n. młyny król. w S. i k. Ś. →p. 4B, →Śrem miasto, p. 2C.

1440-1523, 1581 wieś →Pysząca w stwie S. (Cieplucha 273; MS 4 nr 4026, 4371, 13628; Piotrkowska 2 nr 493).

1442 m. S. z przyległościami →p. 3.

1460 folw. [Grzymisław] tenutariusza śrem. →Śrem miasto, p. 5Aa: Mac. Kamieński.

1470 ogrody dworskie [?, tzn. należące do starostwa śrem.?] w Starym Mieście Śremie →p. 3A: Marcin.

1509 wieś →Drzonek w stwie śrem. (CP 111, 29).

1502 Pysząca nal. do m. S. →p. 3.

1510 →Drzonek, →Nochowo i →Pysząca wsie tenutariusza śrem. [tj. należące do stwa śrem.]; w Drzonku 6 1/2 ł. os., 6 1/2 ł. opust., ale uprawianych dla starosty, 3 ł. soł. opust., 2 ł. plebana śrem.; w Nochowie 16 1/2 ł. os. i 17 ł. opust., ale niektóre są uprawiane przez kmieci; sołectwo ma 6 ł. i więcej, z tego sołtys uprawia 3 ł., a czwarty łan uprawia Stan. Zgon [mieszcz.] ze Śremu; mł. [zw.] →Skrobacz [1,5 km na E od Nochowa, obecnie nazwa części wsi Pełczyn] nal. do sołtysa; 2 ł. opust. plebana śrem.; w Pyszącej 13 ł. i 1 1/2 kwarty [roli] os., 12 1/2 ł. bez 1/2 kwarty [roli] opust., 2 młyny, z których jeden nal. do wójtostwa śrem. (LBP 105).

1521 wsie Pysząca, Drzonek, Nochowo i Grzymisław w stwie śrem. →p. 3; 1521-23 wieś Nochowo w stwie śrem. (MS 4 nr 4026, 4371, 13628; także MS 2 nr 216, 217).

[XVI w.?] staw [rybny] za kościołem par., nal. do tenutariuszy śrem. (Chm. 82, wg informacji A. Zahradnika).

1660 lustracja dóbr król. S.; wymieniono „wieś albo przedmieście” →Pysząca [→Śrem miasto, p. 2B] oraz wsie nal. do stwa: Nochowo, Drzonek i Grzymisław (LWK 1659/65, cz. I, s. 70; datowanie lustracji, tamże, s. XXII).

3. Własn. król.

[Informacje o tenutariuszach śrem. wg G.Star. 63-64, tam dokładne odesłania do źródeł.]

Ante 1400? – 1406 Wincenty z Granowa kaszt. nakielski, tenut. śrem.: 1400 tenże [najpewniej tenut. śrem.], spór o sprzedaną przez niego wolną jatkę rzeźniczą →Śrem miasto, p. 3A: Dorota; 1406 sąd ziemski krak. oznajmia, że tenże Wincenty podnosił pretensje przeciwko królowi Władysławowi [Jag.] o m. (opidum) S. wraz z przyległościami, twierdząc, że król usunął go siłą z S. wbrew dok. królowej Jadwigi [zm. 1399], na mocy którego przysługiwało Wincentemu dożywocie na S.; król oddał swej radzie sprawę do rozpatrzenia, a ona przyznała S. królowi, a oddaliła pretensje Granowskiego (Pol. 1 nr 156; Wp. 5 nr 90)¹U Chm. 97, wyrok sąd. omyłkowo pod 1409. .

1405 ugoda króla Władysława z Ulrykiem von Osten: Ulryk ma dać królowi zamek Drzeń [obecnie Drezdenko], a król da mu wtedy m. S. z [przyległymi] wsiami i cłem (cum villis et teloneis) oraz →Mosinę i Rogoźno z [przyległymi] wsiami [układ nie wszedł w życie] (Wp. 7 nr 551).

1418 ks. nowogródzki Zygmunt Korybutowicz [bratanek Władysława Jag., zm. 1435] potwierdza [jako tenut. w Ś.?] uprawnienia Marcina Kota młynarza w S.²Książę transumował dok. starosty gen. Wlkp. Wierzbięty z Palowic (pełnił tę funkcję w l. 1352-68: UDR I/1 s. 172) wystawiony dla poprzednika młynarza Marcina; oznacza to, że jeszcze wtedy Śremem zarządzał starosta gen. Wlkp; śwd. w dok. jest Jan star. (capitaneus) śrem. [może zarządca Ś. z ramienia księcia?] (Wp. 8 nr 817; →Śrem miasto, p. 2C); [Zygmunta brak w G.Star. 63)].

1427-29 Mszczuj [nie zident.] tenut. śrem.: 1427-28 tenże stren., tenut. śrem. i jego burgrabia Bronisz pozwani przez Jakuba młynarza z Poznania w związku z jego sporem z Marcinem Kotem młynarzem w S. o młyn król. w S. [Słodowy, →Śrem miasto, p. 2C] wartości 100 grz.; w imieniu tegoż Mszczuja terminy sąd. przekłada szl. Mirosław Psarski [z Psarskiego k. Ś.] (KoścZ 8 k. 321, 333v, 355, 412v, 464).

1435-40 Piotr Polak z Lichwina [pow. biecki w woj. krak.] tenut. śrem., [tenut. drahimski i wałecki 1435, rogoz. od 1436, star. kamieniecki i podolski 1440-41, podkom. krak. 1441-42, zm. 1442 (UDR III/3 s. 225; PSB 26, 378-380)]: 1440 tenże star. podolski oraz tenutariusz rogoz. i śrem. (Wp. 10 nr 1514).

1442 Wincenty z Szamotuł kaszt. międzyrz. →niżej.

1442-63 (1472) Michał Lasocki tenut. śrem. najpewniej do swej śmierci [z Lasotek w ziemi łęcz. i Brzezin; star. łęcz. 1445-47, podkom. dobrzyński 1450-54 i łęcz. 1454-72, marszałek nadworny 1462-72, zm. 1472 (PSB 16, 541-542; UDR X 179)]: 1442 1 X król Władysław [III] zapisuje temuż, swojemu domownikowi (familiaris), 200 grz. na m. (opidum) S. wraz z [przyległymi] wsiami – w Wlkp. i pow. pozn. [recte: kośc.!] (Wp. 10 nr 1596 = Pol. 1 nr 82); 1442 wspomn. król zezwala temuż na wykup stwa śrem. z rąk kaszt. międzyrz. Wincentego z Szamotuł i powiększa sumę zastawną do 610 grz. i 400 fl. (Inventarium 283³G.Star. 64, omyłkowo, że to Pol. 1 s. 316).

(1472) 1475-1502 Jan Lasocki syn Michała, tenut. śrem. najpewniej od śmierci ojca w 1472 [także kan. gnieźn. 1474, scholastyk gnieźn. 1479, kan. łęcz. 1479, dziekan włocł., kan. sand. 1490, sekretarz król. 1479-80, potem świecki, dworzanin Zygmunta St., zm. 1502 (G.Star. 76)]: 1475-76 tenże otrzymuje od króla Kazimierza [Jag.] zapis na stacjach król. w S.: 1475 600 grz., 1476 357 fl. i 600 1/2 grz. (MS 1 nr 1297, 1363); 1475 w sporze tegoż z mieszczanami śrem. wspomn. król ustanawia wadium 2000 fl. (MS 1 nr 1305); 1489 tenże otrzymuje zgodę wspomn. króla na podzastaw S. Piotrowi i Mik. Tomickim za 3200 fl. (MS 1 nr 2050); 1493 król Jan Olbracht dokonuje komasacji sum zastawnych posiadanych przez tegoż na S.: daje to sumę 4376 fl. i 1 wiard. (MS 2 nr 216, 217); 1502 król Aleksander zezwala na wykup S. z rąk tegoż przez Mik. Gardzinę z Lubrańca [wykup nie został zrealizowany] (MS 3 nr 210, 253); 1502 król Aleksander zezwala, aby tenże, tenutariusz król. miasta S., zapisał Feliksowi Osieckiemu 100 fl. na wsi Pysząca należącej do m. S. [tenuty śrem.] (MS 3 nr 357).

(1502) 1504-23 Stan. Lasocki podkom. pozn., syn Michała, brat Jana, tenut. śrem. najpewniej od śmierci brata w 1502 [podkom. pozn. 1485-1534, wojski sochaczewski 1505 i rawski od 1521, star. rawski, zm. 1534 (UDR I/1 nr 419; PSB 16, 547-548)]: 1504 tenże tenut. →p. 4A; 1511 król Zygmunt [St.] zezwala na wykup S. z rąk tegoż przez Mik. Gardzinę z Lubrańca [wykup nie został zrealizowany] (MS 4 nr 9960); 1513 tenże pozwany przez mieszczan śrem. o przekroczenie uprawnień tenutariusza →Śrem miasto, p. 3; 1513 kontrakt dot. posiadania S. [podzastaw?] między tymże a Łukaszem z Górki kaszt. pozn. i starostą gen. Wlkp. (MS 4 nr 10452)⁴Wg G.Star. 64, przekaz ident. z M Śrem I/11, ale obecnie pod tą sygnaturą dok. z 1521 – ustanowienie przez króla jarmarku w Ś. (→p. 4A); 1515 król Zygmunt zezwala Stanisławowi z Ostroroga [synowi Jana] na wykup z rąk tegoż m. S. z wsiami [wykup nie został zrealizowany] (MS 4 nr 10617); 1518 tenże tenut. śrem. →p. 4A; 1521 król Zygmunt zezwala Piotrowi [IV] Opalińskiemu [potem tenut. śrem. →niżej] poborcy ceł w Wlkp. na wykup z rąk tegoż Stanisława m. S. wraz z wsiami Pysząca, Drzonek, Nochowo i Grzymisław, a także na zapisanie na tych dobrach posagu i wiana ż. [Jadwidze] z Tęczyna [wykup i zapis nie doszły do skutku] (MS 4 nr 4026-4027); 1523 tenże Stanisław otrzymuje odnowienie zapisu sum dokonanego przez króla Olbrachta [1493] (MS 4 nr 4371); 1523 tenże →niżej.

1523-37 Andrzej Jaktorowski tenut. śrem. [z Jaktorowa w pow. kcyn.; dz. m. in. w →Jankowicach, mąż Anny c. Grzegorza Jankowskiego; także tenut. kcyn. 1515-38, rzekomy? kaszt. brzeziński 1535 (G.Star. s. 41, 64; UDR II/2 nr 23)]: 1523 tenże⁵G.Star. 33, dopuszcza, że Jaktorowski był tu osobą podstawioną przez Łukasza Górkę (starostę gen. Wlkp. 1508-35: UDR I/2 nr 1180); Jaktorowski to bliski zaufany Górki, w l. 1517-24 często zastępował go w sądach wlkp. (GUrz. 168) wykupuje od Stan. Lasockiego sumy zastawne na S. (MS 4 nr 13628); 1537 tenże, dzieląc swe dobra, przeznacza tenuty śrem. i kcyńską swemu synowi Łukaszowi, który ma z nich płacić bratu Andrzejowi 150 grz. rocznie (PG 17, 163); 1538 wspomn. Łukasz i Andrzej →niżej.

1538-45 (1551) Piotr [IV] Opaliński [z Włoszakowic (do 1520) i Radlina, kustosz kat. pozn. 1500-09, potem świecki, zm. a. 19 I 1551; tenut. śrem. najpewniej do śmierci (PSB 24, 97-100; UDR I/2 s. 38, 96, 100; →Opalenica – dobra, p. 3E)]: 1521 →wyżej; 1538-51 tenże tenut. w Kcyni i Ś., 1539-51 tenut. w Pobiedziskach, 1541-51 tenut. w Kopanicy [tenuty te pozostały w ręku następnych pokoleń Opalińskich] (G.Star. s. 41, 46, 57, 64).

(1551) 1556-92 Andrzej Opaliński [bratanek Piotra, syn Macieja, marszałek wlk. kor. od 1574, star. gen. Wlkp. od 1578, zm. 1593 (PSB 24, 72-78; UDR I/2 s. 165; UDR X s. 79-80; →Opalenica – dobra, p. 3E)] tenut. najpewniej od śmierci Piotra w 1551 aż do swej śmierci: 1556 tenże →p. 3B; 1560 tenże →p. 4D; 1564-65 tenże [Andrzej] Opaliński kaszt. przem. dzierży m. S. „w starej sumie” [brak wskazania, jakie wsie należą do tego stwa] (LWK I/1, 156; →Śrem miasto, p. 4A).

[Stwo śrem. Opalińscy trzymali do 1735, kiedy to po śmierci Józefa Opalińskiego nadane zostało Prokopowi Lipskiemu (G.Star. 64). Wykaz starostów śrem. 1564-1697: K. Chłapowski, Starostowie w Wielkopolsce, na Kujawach i Mazowszu 1565-1696, Warszawa 2007, s. 42-43.]

4A. Burgrabiowie śrem. – zarządcy dóbr król. z ramienia tenutariusza śrem.

1418 Jan star. śrem. [zarządca Ś.?] →p. 3.

1427 Bronisz burgr. tenutariusza w S. (senior de tenuta in S., burgrabius; G.Star. 63; KoścZ 8 k. 333v, 412v).

1444 Wojc. Ostrowski (niegdyś Zdzieżewski) z →Ostrowa [k. Śremu], burgr. śrem. (BR 628 nr 108).

1486 Mik. Głuchowski burgr. śrem. w sporze z Dorotą sołtyską z →Czarnkowa [k. Kościana?] (PG 58, 166v).

1491 Stan. Głębocki burgr. śrem. →Śrem miasto, p. 4B.

4B. Uprawnienia jurysdykcyjne i obowiązki starostów śrem.:

[1352-60] naprawy w młynie [słodowym] w S. 2/3 finansuje król →Śrem miasto, p. 2C: Młyn Słodowy; 1400 →p. 3; 1433 tenut. śrem. ma pokrywać w 2/3 koszty naprawy młyna i grobli; młynarz ma dla niego tuczyć 2 wieprze →Śrem miasto, p. 2C: Młyn Słodowy.

1456 tenut. śrem. ma pr. karania burm. i rajców śrem. za złamanie zakazu król. sprowadzania do S. sukna takiego samego lub gorszego niż śrem. →p. 3Cb.

1513 tenut. śrem. wnioskuje u króla w sprawie przeniesienia młyna →Śrem miasto, p. 2C: Młyn za kościołem NMP; 1513 Stan. Lasocki tenut. śrem. pozwany przez mieszczan śrem. o przekroczenie uprawnień; strony zawierają ugodę: m. in. tylko tenutariusz śrem. za zgodą króla może sprzedawać i rozdawać domy opust. [w Ś.]; tenut. ma też w 2/3 pokrywać koszty naprawy mostu i grobli prowadzących do młyna słodowego; tenut. użytkuje część Ostrowa [śrem., czyli Kobylca] należącą do króla →Śrem miasto, p. 3.

1518 król Zygmunt, na prośbę Stan. Lasockiego tenut. śrem., zatwierdza dok. króla Kazimierza [Jag.] w sprawie wolnej sprzedaży mięsa w S. →Śrem miasto, p. 4A.

1564-65 starosta śrem. [czyli tenut.] pobiera od mieszczan śrem. opłaty za stacje król. →p. 3D.

1598 ugoda m. S. z tenut. śrem. Andrzejem Opalińskim, prep. płockim, w sprawie wyboru władz miej. →Śrem miasto, p. 4B.