1136 wieś Dolsk na [terytorium?] Z. (villa in Z.) →Śrem – okręg.

1212 Piotr kaszt. śrem. (castellanus de S.), śwd. w dok. księcia kal. Władysława [Od.] (Wp. 1 nr 77).

[1233-34] ks. śląs. Henryk Brodaty [w trakcie wojny z ks. Władysławem Od. (→np. B. Zientara, Henryk Brodaty i jego czasy, Warszawa 1975, s. 263-271, 281-283] wkracza do Wlkp. i zajmuje [m. in.] grody Bnin i S., odbudowuje te (zniszczone i spalone) grody; w S. osadza swego siostrzeńca Borzywoja, syna swej siostry Adelajdy i Dypolda ks. morawskiego [czeskiego] (MPHn. 8, 84-85 – Kronika wielkopolska; MPH 3, 649-650 – Kronika polsko-śląska; MPH 3, 488 [tu bez daty, ante 1238] – Kronika książąt polskich; DA lib. V-VI 265 – pod 1233, Borzywój otrzymał S. „in tenutam”; →niżej).

1234 (trans. 1235, 1257) ks. kal. Władysław [Od.] zawiera pokój z ks. śląskim Henrykiem [Brodatym]; granicą ich włości ma być rz. Warta (tereny po jej prawej stronie przypadły Odonicowi); w rękach ks. Henryka pozostaje m. in. gród (castrum) S. [na prawym brzegu Warty], ks. przekazuje go Borzywojowi (Wp. 1 nr 168, 173 – ten dok. bez daty, Bielińska 306, datuje go na 1234).

1234 – 1235/36 Borzywój [Dypold III (Teobald)] siostrzeniec Henryka Brodatego¹Ks. Dypold III pod imieniem Borzywój poświadczony od 1234, w związku z działaniami Henryka Brodatego i zajęciem Ś. O Borzywoju: S. Zakrzewski, Piast czy Przemyślida, KH 20, 1906, s. 451-482; B. Zientara, Henryk Brodaty, s. 281; K. Jasiński, Działalność czeskich Dypoldowiców na Śląsku w pierwszej połowie XIII w., w: Społeczeństwo Polski średniowiecznej, t. 4, Warszawa 1990, s. 171; G. Labuda, Zaginiona kronika z pierwszej połowy XIII wieku w Rocznikach Królestwa Polskiego Jana Długosza. Próba rekonstrukcji, Poznań 1983, s. 91; A. Szczawiński, Genealogia Dypoldowiców. Ze studiów nad rodowodem Przemyślidów w XII-XIII wieku, „Genealogia. Studia i Materiały Historyczne” 7, 1996, s. 9-56, syn Adelajdy i ks. morawskiego Dypolda [II]: 1234 posiada S. →wyżej; [1234-35] tenże z powodu sporów o granice wsi [bpich z dobrami śrem.] najeżdża i niszczy dobra bpa pozn. Pawła (Dolsk i okolice); bp dla załagodzenia sporu przybył do S., gdzie został uwięziony; kiedy wrócił do Poznania, obłożył Borzywoja klątwą; 1235 rycerze ks. Władysława Od. zdobywają i palą gród (castrum) S. oraz zabijają Borzywoja i wspomagającego go rycerza Sędziwoja [prawdop. h. Nałęcz] (MPHn. 8, 85-86 – Kronika wielkopolska; DA lib. V-VI 274-275 – dwukrotnie, pod 1235 i 1236).

1239 ks. Władysław Od. posiada grody: Ujście, Nakło, S. wraz z ich przyległościami (MPHn. 8, 85-86 – Kronika wielkopolska; Chm. 26).

1247 S. nal. do ks. Przemysła I, 1249 – do ks. Bolesława Pobożnego; 1250 ks. Przemysł uwięził swego brata Bolesława, zajmując jego grody (municiones), w tym S.; 1253 (podział między wspomn. książętami) – gród S. nal. do ks. Przemysła I (MPHn. 8 s. 93 [1249], 95 [1250] – Kronika wielkopolska; DA lib. VII-VIII 66 [1249])²O podziałach Wlkp. między obu braci →W. Rubczyński, Wielkopolska pod rządami synów Władysława Odo- nica (1239-1279), „Rocznik Filarecki” 1, Kraków 1886, s. 269-280.

1252 komes Jan dzierżył [niegdyś, 1245-47, →niżej: Kasztelanowie] kasztelanię w S. (castellatura in S.; Wp. 1 nr 308).

1279 (obl. 1546) ks. Przemysł II, wynagradzając wierne służby komesa Borka, syna komesa Wojsława, odłącza od opola i kasztelanii śrem. (opole de S. et castellania) wieś Psarskie, położoną k. Śremu, nal. do tegoż komesa Borka, płacącą dotąd [powinności pr. pol.] razem (sub una solucione) z wsią księcia Zarzenino [obecnie nie istnieje], którą to wieś otrzymał książę w drodze zamiany od komesa Wojsława, brata Borka, i przyłącza Psarskie do opola →Drzonek; książę wyznacza też granice wsi Psarskie z miastem Śrem [dokładniej →Śrem miasto, p. 2D] (Wp. 1 nr 486; CA XLIII 4, tu wg wzm. z 1790 błędnie pod 1272).

Kasztelanowie śrem.: 1212 Piotr, 1245-47 Jan, 1252 Gerward, 1266-71 Jaracz, 1277 Sambor, 1277 Czewlej, 1293-96 Jan, 1305 Piotrek, wspomn. jako zm. 24 VII 1311 Lutek³Zapewne chodzi o śląskiego rycerza Lutka syn Pakosława Zdzieszyca marszałka ks. Henryka Probusa; w znanych źródłach występuje on od r. 1294, był zaufanym człowiekiem ks. głogowskiego Henryka i od niego najpewniej otrzymał kasztelanię (JurDz 99) (MPHn. 9/2, 85: comes de S. – Nekrolog lub.; JurDz 99), 1324-29 Berwołd z Przewłok, 1353-60 Wincenty [z Kępy?], 1362-67 Jan, 1377-83 Andrzej z Żerkowa (Wp. 3 nr 1740 – 27 V 1377 w UDR data błędnie podana jako 11 V 1375), 1392-93 Mikołaj, 1394-97 Maciej (Maczuda) z Gębic i Lubstowa, 1398-1409 Jan z Królikowa, 1410-21 Iwan z Gołuchowa, 1422-30 Jan z Lichenia, 1430-59 Wojciech z Pakości, 1460 Jakub z Krotoszyna, 1461-87 Mik. Janowski z Janowca (Janów Młyna), 1489-93 Jerzy z Wrześni, 1494-99 Stan. Imbir z Objezierza, 1501-34 Mac. Borek Gostyński, 1536- 52 Andrzej Roszkowski, 1553-55 Jan Służewski, 1555-57 Jan Sierakowski z Bogusławic, 1557-69 Wojc. Czarnkowski, 1569-72 Andrzej Opaliński, 1572-78 Jakub Rokossowski, 1580-92 Rafał Leszczyński, 1592-97 Andrzej Zebrzydowski, 1598-1610 Kasper Rozdrażewski (wg UDR I/1 s. 67, 162-164 – z uzupełnieniami; UDR I/2 s. 161-162)⁴Listę kasztelanów śrem. do r. 1498 „odtwarza” ze źródeł K. Kaczmarek, Dzieje Śremu do końca XV wieku, w: Dzieje Śremu, red. M. Rezler, Poznań 2003, s. 50, ignorując spis z UDR, co prowadzi do istotnych błędów. Wykaz kasztelanów w l. 1499-1793 podaje D. Konieczka-Śliwińska, Śrem w czasach nowożytnych, tamże, s. 82 – wg UDR.

[Kasztelania śremska obsadzana była do końca XVIII w. (UDR I/2 s. 164).]

7. Chm. 13-27; Münch, zwł. s. 72, 124.

8. Na NE od miasta (przy drodze do Bnina i Poznania), na prawym brzegu rz. Warty, na dnie doliny tej rz., zachowało się częściowo grodzisko (ok. 80 m średnicy) – pozostałość grodu funkcjonującego w X- XIII w. (Hensel 6, 364-368), najprawdop. założonego na terenie wcześniej nie objętym osadnictwem. Odnaleziono fragmenty wału drewniano-ziemnego w konstrukcji rusztowej (X/XI w.) i ceramiki. Na terenie grodziska od XVI w. do II wojny światowej znajdował się cmentarz żyd. – stąd obecna nazwa Żydowskie Góry.

Także →Śrem – Stare Miasto, p. 8.