1453 kop. 1455-59 Nova Lyw, Nova Liw (MK 4, 14), 1471 or. Nowalyw (MK 5, 161v), 1476 Nowa Llyw (Lub. 236), 1499 Nova Liff (Iura 2 nr 160), 1521 Nowa Lyph (MK 32, 205v), 1563 Liw Noua (ASK I 38, 360), 1565 Nowe Liw (LM 1565 II 177), 1567 Novum Liw (ASK I 38, 588v), 1568 Nowy Liw (ASK I 28, 832v), miasto ok. 1 km na NNE od Liwa Starego, dziś cz. Liwa.

1. 1453 n. miasto (civitas: MK 4, 14); 1476 pow. liw. (Lub. 236); [par. Liw Stary]; 1462 n. diec. pozn. (AC 2 nr 1579; AE II 177).

2. [a. 1562] łąki należące do mieszczan z L.N. położone są między łąkami w Popowie a łąkami miej. (KK 29, 125-129); 1565 m. N.L. leży przy samym m. Liw Stary (LM 1565 II 177); 1565, 1570 granice → Liw Stary, p. 2; 1570 ul. Węgrowska → Liw Stary, p. 3B; 1582, 1589 ratusz m. L.N. → p. 6.

3A. Włas. monarsza. 1453 Bolesław [IV] zakłada miasto N.L. i nadaje mu prawa miej. oraz zezwala na posiadanie wagi, postrzygalni, łaźni i fusznicy [zakład przetwarzania wosku]¹Dokument znany jest jedynie z krótkiego regestu wpisanego do MK. Typ nadanego pr. miej. nie został określony, zaznaczono jedynie, że ma być taki, jaki otrzymały inne miasta. Najpewniej było to zatem pr. chełm., którym rządziła się większość miast założonych przez Janusza I i Bolesława IV, w tym też Liw Stary. W regeście zapisano, że książę lokuje N.L. „de novo”, co interpretować można również jako ponowną lokację. M. Baliński, T. Lipiński, Starożytna Polska, t. 1, Warszawa 1885, s. 647, podają, że L.N. został założony w 1446, niestety bez podania źródła tej informacji, która być może zaczerpnięta została z istniejących jeszcze wówczas ksiąg ziemskich i grodzkich liw. Na podstawie tej informacji rok 1446 jako datę lokacji L.N. przyjął S. Pazyra, Geneza i rozwój miast mazowieckich, Warszawa 1959, s. 109, 119, a za nim dalsza literatura (MK 4, 14); 1471 w podziale księstwa maz. ks. Konrad [III] otrzymuje m.in. oba miasta L. [Stary i Nowy] → Liw – starostwo, p. 3A; 1476 ks. Konrad [III] zwalnia [mieszkańców] miasta L.N. od powinności budowy i naprawy zamków i warowni (Lub. 236; MK 5, 190); 1497, 1499 ks. Konrad [III] zabezpiecza posag swej ż. Annie, m.in. na miastach Liw Stary i L.N. → Liw – starostwo, p. 3A; 1522 książęta Stanisław i Janusz [III] nadają mieszczanom Liwa Starego i L.N. połowę bieżącego podatku oraz wolny wyrąb w lasach wsi Korytnica z przeznaczeniem na zbudowanie mostu → Liw Stary, p. 3A; 1526 król Zygmunt [I] nadaje ks. Annie [Konradównie] jako zaopatrzenie m.in. oba miasta L., a 1545 zabezpiecza swej ż. Bonie posag i wiano na dobrach król. należących do woj. maz., m.in. na miastach L.N. i Liw Stary → Liw – starostwo, p. 3A.

3B. Miasto i jego mieszkańcy. 1471 ks. Konrad [III] sprzedaje za 10 kóp gr w półgr opatrz. Janowi Haczchadzie mieszcz. z Liwa [Starego] dom z parcelą (area) w L.N., który ma po zm. Michale z Wołowowic [z Wołowic?] puszkarzu zamku w Liwie, położony na rogu [czego?], zwalniając Jana od wszelkich ciężarów i opłat należnych księciu, zamkowi i miastu L.N. (MK 5, 161v); 1525 opatrz. Stanisław Strosz, Tomasz Krukowicz, Szczepan Paszko, Marek rymarz (sellator), Jakub Cezowski, Piotr Puchała, Jakub Długosz, Bartłomiej Lichy i Jakub zięć Chmielewskiego mieszczanie z L.N. → p. 5A; 1527 Marcin Załoski [Załuski?] i Szczepan Pasko → Liw Stary, p. 5A.

1562 mieszczanie L.N. zawierają ugodę z Mikołajem Zawiszą star. liw. dotyczącą ich wzajemnych stosunków, 1562 mieszczanie z obu miast L. i star. liw. zawierają ugodę dot. warzenia piwa → Liw Stary, p. 3A; 1565 m. N.L. ma swój urząd miej. i jurysdykcję miej. pod tym samym starostą co m. Liw Stary (LM 1565 II 177).

1570 Jan Pęszko ma dom w L.N. obok parceli zm. Marcina Sznajdra → Liw Stary, p. 3B; 1572 sław. Katarzyna wd. po Wawrzyńcu Łysku [Lisku?] mieszcz. z L.N. → Liw Stary, p. 5B.

Targi i jarmarki: 1522 zwolnienie z opłat mostowych dla osób przybywających na targ i jarmark do L. → Liw Stary, p. 3A; 1565, 1569! [recte: 1570], 1570 w L.N. jest targ cotygodniowy w tym samym dniu, co w Liwie Starym [tj. w czwartek] oraz 3 jarmarki na Niedzielę Starozapustną [9. niedziela przed Wielkanocą], Kwietną [Palmową] Niedzielę i Narodzenie NMP [8 IX]²W LM 1565 inną ręką dopisano: „dziś ich [jarmarków] nie masz” (LM 1565 II 177; LM 1569, 312; ASK LVI L.3, 51); 1572 w L.N. nie ma cotygodniowego targu, ponieważ targi odbywają się w Liwie Starym; są 2 jarmarki: na Narodzenie NMP i na Siedemdziesiątnicę [9. niedziela przed Wielkanocą], kiedyś odbywano ich raz więcej, raz mniej, ale w bieżącym roku był tylko jarmark na Siedemdziesiątnicę, ponieważ w święto Narodzenia NMP panowała zaraza (ASK LVI L.3, 74).

3C. Podatki i in. świadczenia mieszczan, areał.

1552-53 czopowe, [ok. 1554] czynsze i targowe → Liw Stary, p. 3C; 1563 m. L. N. płaci 37 zł 22 gr podatku od 28 wł., 12 piekarzy, 5 rzeźników, 6 kotłów gorzałczanych, 2 kołodziejów, 2 bednarzy, 2 kowali, 2 zdunów, 10 sprzedawców zboża, 4 rybaków, 10 komor.; szos i czopowe spisane przy → Liwie Starym [p. 3C] (ŹD 414; ASK I 38, 360).

1565-66, 1570 w m. N.L. jest 28 wł., od których płacą czynszu po 18 gr z każdej wł. os., rocznie w sumie 16 zł 24 gr; z każdej wł. oddają po 7 korców owsa, tj. w sumie 196, co daje 32 zł 20 gr³W 1570, gdy za każdy korzec płacono 1 gr więcej, dochód wyniósł 39 zł 6 gr dochodu; czynsz od 12 1/2 mr. użytkowanych na ogrody wynosi w sumie 2 zł 2 gr 9 den.; świętomarskie⁴Opłata na rzecz władcy, jako właściciela miasta, z tytułu przyznanego pr. do nieruchomości, płacona od domu i wykonywanego zawodu co rocznie na ś. Marcina (11 XI), stąd nazwa, szerzej o tym: Senk. 27-29 płacą od 130 domów, w sumie 3 zł 18 gr 6 den.⁵Pisarz LM 1565 zanotował błędnie 3 zł 18 gr 9 den., poprawia to Sum. 1566 i inwentarz stwa liw. z 1570. W tym ostatnim źródle zapisano, że w mieście było niemało spalonych domów, ale już są odbudowywane, a wolnizna z tytułu pożaru się kończy. Z zapisu z 1568 wiadomo, że obowiązywała ona do 1573 (→ niżej), a zwolnione od świadczeń miej. i zamkowych są: 1 dom Szymona Kucharzyka z wielkim siedliskiem i 4 [inne] domy na tym siedlisku później zbudowane (mają przyw. od ks. Konrada [III]) oraz 2 domy wójt. (wyjęte ponadto spod jurysdykcji miej.); jest 102 rzem. [nie podano ich zawodów] oraz 44 piwowarów, każdy płaci po 15 den., co daje 4 zł 1 gr 12 den.; piwowarzy płacą kłodne⁶Nazwa opłaty utworzona od słowa „kłoda”, oznaczającego tu wydrążony pień drzewa służący jako beczka (Słownik polszczyzny XVI wieku, t. 10, Wrocław 1976, s. 407-408) po 3 gr od osoby, co daje 4 zł 12 gr rocznie; piwo i słody dostarczają wspólnie z mieszcz. z → Liwa Starego [też → Liw – starostwo, p. 2C]; tytułem targowego i jarmarkowego [mieszcz.] płacą rocznie ok. 10 zł [na potrzeby zamku], a dodatkowo dają też naczynia (statki) i mięso; dochody z kar sąd. wynoszą ok. 4 zł rocznie; dochodów z tytułu błędnego [opłaty od zajętego bydła] starosta liw. nie zadeklarował⁷Zapis ten lustratorzy w 1565 opatrzyli komentarzem, że brak opłat błędnego w m. położonym przy granicy jest niemożliwy. W 1570 zanotowano natomiast, że roczne dochody z tytułu opłat błędnego, z powodu bliskości granicy mogą wynosić 4 zł; [w przypadku wojny] powinni dać 40 zł na wóz wojenny wspólnie z mieszczanami z Liwa Starego (LM 1565 II 177; Sum. 1566, 193; ASK LVI L.3, 50v-51).

1567 pobór z N.L.: 10 zł 5 gr podatku od 8 1/2 wł., 8 komor., 8 piekarzy, 2 sprzedawców, 1 kotła gorzałczanego; od 19 wł. i 1 kw. podatku nie zapłacono, ponieważ ich właściciele mają wolniznę z powodu pożaru; czopowe od 231 warów piwa przez cały rok, w sumie 15 zł 12 gr; szos spisany przy → Liwie Starym [p. 3C] (ASK I 38, 588v).

1568 m. N.L. płaci 13 zł 1 gr 8 den. czynszu od 10 1/4 wł., 9 mr. [ogrodów], 69 domów, 19 piwowarów i 49 różnych rzem. [nie podano zawodów]; 17 3/4 wł. i 61 domów jest spalonych i z tego powodu są zwolnione od czynszu i innych opat do 1573; z włók niespalonych oddano w sumie 124 1/4 korca owsa; tytułem targowego i jarmarkowego pobrano 7 zł 10 gr 12 den., a z kar sąd. 4 zł 2 gr 9 den. (ASK I 28, 832v-833).

1569! [recte: 1570] L.N. płaci 3 zł świętomarskiego od 60 domów (ze 130, które były przed pożarem) oraz od 28 rzem. i 20 piwowarów; piwowarowie płacą kłodne [wg tej samej stawki co w 1565], co daje 2 zł dochodu; tytułem targowego i jarmarkowego płacą rocznie ok. 6 zł od kupców, bydła i innych rzeczy; [areał oraz podatki i daniny jak w 1565] (LM 1569, 311v-312).

1572 m. L.N. płaci w sumie 8 zł 25 gr 12 den. czynszu od 10 3/4 wł. os. (oddano od nich ponadto 75 1/4 korca owsa), 4 mr. ogrodów i 54 domów; 9 piwowarów płaci kłodne po 3 gr oraz świętomarskie po 15 den., w sumie 1 zł 4 gr 9 den.; 14 rzem. (1 kowal, 3 gorzelników, 4 piekarzy, 3 krawców, 1 szewc, 2 zdunów) płaci świętomarskie po 15 den., w sumie 11 gr 12 den.; niektórzy rzem. zmarli w czasie zarazy; tytułem jarmarkowego pobrano tylko 2 zł 3 gr 9 den. z powodu zarazy; [dochód od kar z obu miast L. → Liw Stary, p. 3C] (ASK LVI L.3, 73v-74).

1595 w L.N. jest 28 wł., z każdej płacą 18 gr i 2 szelągi (solidy) czynszu (AGAD Warsz.: Libri donationum et perpetuarum transactionum 19, 246).

1663 pogłówne → Liw Stary, p. 3C.

4. 1453 ks. Bolesław [IV] daje m. N.L. pr. miej. → p. 3A; 1477 Jan [H]aczkada rajca z L.N. (RódŚwięt. 27, wg LZG 1, 459); 1520 Szczepan wójt w L.N., 1521 tenże wspomn. jako zm. (MK 32, 205); 1521-24 szl. i sław. Stanisław syn wspomn. Szczepana wójt w L.N., drogą różnych transakcji uzyskuje części we wsiach → Polikowo-Piotrowice, → Polikowo-Oszczerze i → Polikowo-Daćbogi (MK 32, 204-206); 1565 dwa domy wójt. → p. 3C.

5A. 1462 m. L.N. należeć ma do diec. pozn. → Liw Stary, p. 5A; 1525 mieszczanie z L.N. [imiona → p. 3B] pozwani przez ks. Janusza [III] o to, że sprzeciwiają się płaceniu dzies. snopowej mansjonarzom w L. wbrew postanowieniu podjętemu przez doradców książ. na sejmie w Warszawie; wspomn. mieszczanie nie stawiają się na wyznaczonym terminie rozprawy w Latowiczu [z. czer.] (MK 340, 113); [a. 1526] pleb. liw. pobiera dzies. z obu miast L. (MK 40, 515); 1527-28 dzies. z L.N., 1542 dzies. z Wyczółek, Połazia, Zawad i obu miast L. → Liw Stary, p. 5A; 1547-48 nowy przebieg granicy między diec. płoc. i pozn. → Liw Stary, p. 5A; 1565, 1570 dzies. pieniężną z [obu miast] L. pobiera pleb. w Liwie [Starym], po 16 gr od każdej wł. (LM 1565 II 177; ASK LVI L.3, 51).

5B. Kaplica Ś. Ducha i szpital w L.N. 1506 ks. Zygmunt [Jagiellończyk] daje szpitalowi [w L.N.] 2 gr z okazji [szczęśliwego] przybycia do L. (Účty 606); 1532 ks. Anna [Konradówna] daje szpitalowi w L. 1 wł. opust. na trzech polach położoną między włókami Irzyka Grzyża w dobrach L. oraz parcelę na wybudowanie domu dla kapłana sprawującego posługę w szpitalu, położoną naprzeciwko szpitala, na Stawku⁸Miejsce zw. Stawek opisuje w 1778 VisLiw 51: „na miejscu Stawek zwanym jest plac z ogrodem. Poczyna się od ulicy a ciągnie aż do jeziora między miedzami Aleksandra Radła z jednej strony i Józefa Gawora z drugiej, na tym placu był przedtem kościół Ś. Ducha” (VisLiw 7-8); 1557 Stanisław Kruszewski geometra pow. liw. zapisuje w testamencie szpitalowi w L. 11 1/2 kopy gr w półgr dla tamtejszego kapłana Marcina Żelazowskiego i jego następców na odprawianie cotygodniowej mszy za jego duszę (PułtTest. 3, 185); 1565 w Liwie Starym jest 1 wł. szpitalna zwolniona od świadczeń → Liw Stary, p. 3C; 1603 do szpitala należy 1 wł. podzielona na 2 części, dochód z jednej jest przeznaczany dla biednych, a z drugiej dla kapłana, który ma ponadto 2 1/2 zł czynszu rocznego; pozostałe należne szpitalowi czynsze z powodu zaniedbań obecnego zarządcy (curator) nie są płacone (AV 1, 41); 1617 dochód ze wspomn. 1 wł. wynosi rocznie 8 zł, z czego kapłan dostaje 4 zł (Knap.mps 335); 1634 kaplica Ś. Ducha i szpital w N.L. (VisLiw 13); 1667 do kaplicy (oratorium) Ś. Ducha należy dzies. z 3 1/2 wł. roli w m. Liw, wolnej od świadczeń i wyjętej spod jurysdykcji miej.; wspomn. dzies. wobec nieobecności rektora kaplicy przeznaczona jest w całości na utrzymanie biednych w szpitalu (Knap.mps 335)⁹Knap.mps 337-338, zbiera zapisy na rzecz szpitala z XVII w.

6. 1553, [a. 1566]¹⁰O przypuszczalnej dacie pożaru → Liw Stary, przyp. 19 pożar obu miast L. Starego i Nowego → Liw Stary, p. 3C; 1572 zaraza w L.N. → p. 3B, 3C; 1582, 1589 z powodu spalenia się ratusza w Liwie Starym na czas jego odbudowy sądy ziemskie mają być odbywane w ratuszu m. L.N. (ASLiw 38; VC 2/2, 109).

8. Pieczęć miej. niezachowana; dwie jej niedatowane reprodukcje, zapewne z XVI-XVII w., zamieszcza LiwPam. Pieczęć przedstawia mur miej. z trzema wieżami o spiczastych hełmach zwieńczonych kulami. Po połączeniu obu miast ok. 1678 w użyciu była prawdop. pieczęć z wizerunkiem przejętym z pieczęci L.N., nieco jednak zmodyfikowanym: mur opatrzono blankami a pośrodku umieszczono bramę, wieże pomniejszono i zwieńczono koronami z jabłkiem królewskim.

Uwaga: 1. W większości dostępnych zapisów źródłowych nie rozróżniano, o który L. chodzi. Wszystkie tego rodzaju zapisy umieszczono w haśle → Liw Stary.

2. L.N. założono na gruntach wsi → Grabowiec. W sprawie daty lokacji → przyp. 1. Miasto istniało do ok. 1678, kiedy zostało połączone z Liwem Starym.

3. Informację o rz. Miedznej (wówczas zw. Miedzianką) jako granicy między Liwem Starym a L.N. podaje LM 1789 s. 2, 13.