[Powiat sądowy liw. był jedynym powiatem w z. liw., a jego granice pokrywały się z jej granicami (→ Liw – terytorium i ziemia). Początki powiatu są jednak, jak się zdaje, nieco wcześniejsze niż ostateczne wydzielenie się ziemi liw. z dzielnicy czerskiej, a przypadają na 1. ćwierć XV w. Wyznacza je użycie w źródłach terminu districtus (powiat) liw., a także pośrednio pojawienie się urzędu sędziego liw. i prowadzenie dowodnie od 1426, a być może już od przełomu XIV i XV w., ksiąg sądowych (registrum iudiciale Livense, registrum iudicii Lywensis, liber iudicialis Lywiensis). Księga prowadzona była przez pisarza ziem. liw., którego znamy od 1429. Urząd sędziego liw. był początkowo łączony z urzędem kasztelana liw. (→ Liw – kasztelania) i dopiero od 1458 pojawił się w L. odrębny sędzia ziem. Uformowanie się dwuosobowego sądu ziem. liw., złożonego z sędziego i podsędka analogicznie jak w innych ziemiach maz., nastąpiło prawdop. już po podziale Mazowsza wschodniego między synów Bolesława IV w 1471 i objęciu tych terenów przez Konrada III.]

1406, 1416, 1426, 1434, 1435, 1461 pow. (districtus) liw. jako pojęcie określające położenie miejscowości (Wp. 5 nr 87; MK 3 k. 111, 139v, 168v; AE III 13; Warsz. 1, 224v); 1476 ks. Konrad [III] zwalnia posiadaczy dóbr w pow. liw. od powinności budowy i naprawy zamków i warowni (→ Liw – terytorium i ziemia).

1528 ponieważ wielu poniosło szkodę z tego powodu, że wielkie roki sądowe ziemi liw., wyznaczone przez wdę maz. na 16 XI, odbyły się tydzień wcześniej z powodu zbliżającego się sejmu w Warszawie, sejm wyznacza nowy termin wspomn. roków (Iura 3 nr 292); 1546 panowie wyposażeni we władzę sądowniczą (domini iudiciales), czyli sędzia, podsędek, pisarz, cześnik i chorąży, za zgodą szlachty wydają na rokach grodzkich w L. rozporządzenie dot. sposobu odbywania sądów ziemskich powiatu liw., które doznawały wielkich zakłóceń (perturbationes) wynikających z nadmiernego natłoku ludzi (ex tumultu hominum); mają się one odtąd odbywać w każdej parafii osobno, poczynając od par. w Kałuszynie i następnie kolejno w par. w Grębkowie, Czerwonce, Pniewniku, Korytnicy, Liwie, Niwiskach i Wodyniach (ASLiw 9).

[Ok. 1546], 1549 na przygródku w Liwie Starym stoi dom kancelarii wybudowany dla pisarzy ziem., dom grodzki, gdzie odbywają się sądy, oraz domek, w którym mieszka pisarz grodzki; 1595 na przygródku dom, gdzie przechowywane są akta i pracują podpiskowie → Liw – starostwo, p. 2A.

1578 sejm w Warszawie ustanawia, że roki sądu ziem. liw., mają się odbywać w ratuszu m. Liw Stary w czwartki po: Ś. Trójcy [1. niedziela po Zielonych Świątkach], ś. Jadwidze [15 X] i ś. Agnieszce [21 I] (VC 2/1, 415)

1582, 1589 z powodu spalenia się ratusza w Liwie Starym na czas jego odbudowy sądy ziem. mają być odbywane w ratuszu m. Liw Nowy (ASLiw 38; VC 2/2, 109).

Księgi sądowe liw.¹Księgi sądowe liw. ziemskie i grodzkie, przechowywane przed wybuchem II wojny w Archiwum Głównym w Warszawie, uległy w całości spaleniu we wrześniu 1944, A. Wolff, Akta partykularne przedrozbiorowe Archiwum Głównego 1381-1835, w: Straty bibliotek i archiwów warszawskich w zakresie rękopiśmiennych źródeł historycznych, t. 1: Archiwum Główne Akt Dawnych, Warszawa 1957, s. 183 i 198; też → Wstęp s. IX wzmiankowane w 1426, 1427, 1430, 1444, 1461, 1464-65, 1469, 1487, 1489, 1518, 1525 (PP 5 nr 350, 495; PP 6 nr 186; MK 5 k. 163v, 164 v, 173v, 202; MK 338 k. 26v, 68v; MK 339, 15; MK 340, 101; Warsz. 2, 841); 1457 odpis z księgi sądu liw. → niżej, woźni.

Sędziowie [do 1457 byli jednocześnie kasztelanami liw., → Liw – kasztelania]: 1458-60 Paweł Ducki z Dudy²W 1460 zastępuje w sądzie Wawrzyńca z Sobieni sędziego czer., desygnowany przez sprawującą wówczas regencję ks. Barbarę i jej doradców (PacElita 85) (Warsz. 3 s. 446, 592); 1461-73 Piotr z Sobieni (Warsz. 3, 774; MK 5, 170v); 1474-75 Mikołaj z → Ossówna (Warsz. 4, 757; MK 5, 179v); 1476-90 Aleksy z Gościeńczyc i Rudna (Lub. nr 236; PacSpis); 1496-1519 Gotard z Niwisk³Ochmistrz dworu ks. Anny 1517 (MK 340 k. 5v, 6v) (MK 9, 215; MK 60 k. 22, 60v); 1520-38 Stanisław Wojsławski z Wojsławia⁴Przedtem pisarz ziemski (→ niżej) i podkom. liw. (→ Liw – terytorium i ziemia) (MK 32, 92; MK 339, 15v; MS 4/3 nr 19299; WolffStar.); 1538-70 Jerzy Broszkowski z Broszkowa (MS 4/3 nr 19299; ASLiw 10).

Podsędkowie: 1474-90 Mikołaj Szostak z Wierzbna (RogWyp.: LZG 1, 307; MK 5, 179v; MK 18, 45); 1496-98 Dobrogost z Ossówna i Piotrkowa Wielkiego (MK 9, 215; Warsz. 7, 886; PacSpis; SHGWarsz. 210); 1499-1510 Jakub Sułkowski z Kałuszyna (PacSpis; WarszDis. 6, 140; NGABM 1759-2-64, 233v); 1511-46 Krystyn Żukowski z Żukowa (MK 32, 101; MK 339, 16v; ASLiw 8); 1546-50 Gabriel Żelkowski z Żelkowa (MS 4/1 nr 7702; Knap.mps 356); 1555 Andrzej Zaliwski (RThel. 51); 1564-70 Stanisław Kałuski z Kałuszyna (MS 5/1 nr 3036; ASLiw 10).

Pisarze ziemscy: 1429 Szczepan z Mniszewa (Zakr. 1, 301v; PacElita); 1476 Jakub z Poniat⁵Potem pisarz książ. odnotowany w 1505 (Zakr. 15, 592) (WolffStudia 300); 1482 Paweł Piotrowski z Polikowa-Piotrowic⁶Potem pleb. w → Korytnicy 1493-1502, też → Polikowo-Piotrowice, p. 6 (MK 32, 172); [a. 1484 nieznany z imienia] pisarz w L. [może chodzi o pisarza miej.?] → Liw Stary, p. 3B; [a. 1501] Jakub Cędrowski z Cędrowic (WolffStudia 300); 1501-02 Stanisław Wojsławski z Wojsławia⁷Potem podkom. liw. i sędzia liw., → przyp. 4 (WolffStar. nr 100); 1509-15 Stanisław Piotrowski z Polikowa-Piotrowic⁸Zasiadał 22 V 1514 w L. w sądzie książ. jako pełnomocnik ks. Anny Radziwiłłówny (MK 340, 56) (MK 32, 192v; MK 340, 41); [a. 1515] Jakub Wiktor Modzelewski⁹Pisarz ks. Anny Radziwiłłówny w 1514 (AOfPult. 114, 259v) (WolffStudia 300); [post 1515]-24¹⁰Datę 1524 podaje Bon., bez podania źródła. Ostatnie źródłowe poświadczenie Łukasza jako pisarza liw. pochodzi z 23 I 1523 (MK 339, 93v) Łukasz Łętowski z Łętowa (WolffStudia 300; Bon. 14, 42); 1521 Stanisław Szemborski¹¹Pleb. w Piasecznie (z. warsz.) 1514-46 (SHGWarsz. 206) (MK 339, 1v).

Podpisek: 1510! [recte: 1515/16]-1516 czcig. Michał Zakrzewski z Zakrzewa [pow. zamb.]¹²Potem pisarz książ. 1520-22 i pleb. w Radziłowie 1521-25 (MK 32, 81; MK 339 k. 55, 62v; MK 340 k. 62, 104; AGAD, Wyszogrodzka omnium trans. 6, 237) (MK 60, 233v; MK 340, 46v).

Woźni: 1457 Mikołaj Szostak z Wierzbna okazuje wypis (minuta) z księgi [sądu] liw. stwierdzający, że woźny liw. ma wprowadzić tegoż Mikołaja w [posiadanie] dwóch kmieci należących do Pawła Tabora z Powsinka (Warsz. 3, 230); 1465 [Andrzej Broda] woźny liw. na mocy danego mu prawa dokonuje oględzin ran zadanych 2 kmieciom Piotra syna Mikołaja z Proszewa przez Piotra z Proszewa z ss. i ocenia je na 3 grz. „bitego” od zranionej osoby, zgodnie ze zwyczajem ziemi (TymSąd. 16); 1465 tenże Andrzej zeznaje, że zapowiedział, objechał i „zebrał” (colligo) wszystkim „granicznikom” [sąsiadom] dobra dziedz. [gdzie?] szl. Bartłomieja zw. Otocznia (TymWyp.: LZG 1, 44v); 1466 tenże zapowiada wszystkim sąsiadom dobra szl. Sięgniewa i Jana w Jaczewie, drogi i łąki z wyjątkiem wspólnych pastwisk (TymWyp.: LZG 1, 98); 1474 Stanisław woźny sąd. liw. zapowiada dobra dziedz. Karczewiec należące do Grzegorza, Stanisława i Mikołaja (TymWyp.: LZG 1, 280); 1475 [tenże? imienia nie podano] woźny liw. wwiązuje szl. Piotra syna Dziersława z Kątów w 2 wł. w Strupiechowie, które dał mu w zastaw Szczepan ze Strupiechowa (RogWyp.: LZG 1, 340); 1489 [tenże?] Stanisław woźny wwiązuje szl. Jana Wolimira w dobra Opole [par. Niwiski] (MK 338, 26v); 1510! [recte: 1515/16]-1538 Stanisław Krypski z Kryp¹³Wątpliwe, aby był tożsamy ze Stanisławem znanym w 1474 i 1489. Krypski w l. 1497 i 1500 zastępował w sądzie ziemskim liw. podkomorzego, → Krypy (par. Czerwonka), p. 3 woźny liw. (MK 60, 233v; MS 4/3 nr 19416).

Literatura: WolffStudia 105-110; PacElita; M. Roguski, Kancelaria ziemska i grodzka liwska w XV-XVIII wieku, „Rocznik Liwski” 6, 2012/2013, s. 55-83.