[Jednostka podziału administracyjnego, wykształcona z kasztelanii (→ Liw – kasztelania), wyodrębnionej w ramach dzielnicy czerskiej (dystryktu czerskiego). Ziemia formowała się stopniowo, a pierwszym etapem było zapewne wydzielenie się osobnego terytorium podległego grodowi w L., poświadczonemu źródłowo w poł. XIV w. Do poł. XV w. źródła notują przynależność administracyjną terytorium liw. do „dystryktów” czer. bądź warsz. W późniejszym okresie zależność ta stopniowo zanika, a za czas ostatecznego usamodzielnienia się ziemi w gran. znanych z XVI w. uznać można, jak się zdaje, panowanie ks. Konrada III, który po podziale wschodniego Mazowsza w 1471 objął rządy w dzielnicy czer. oraz w L. Poświadczać to może fakt, że Konrad III jako pierwszy władca włączył do swej tytulatury przymiotnik „liwski” (GrabDyn. 369). Używane wcześniej przy lokalizacji miejscowości określenie „dystrykt czer. koło Liwa” (districtus Czirnensis prope a Liw) wyparte zostaje stopniowo przez określenie: „districtus Livensis”, gdzie termin districtus nie oznacza już, jak dawniej, dzielnicy książ., ale powiat sądowy (→ Liw – powiat sądowy). Ponieważ ziemia liw. miała tylko jeden powiat, termin ten oznaczał też przypuszczalnie właśnie ziemię liw. Hierarchia urzędnicza ziemi liwskiej tworzyła się stopniowo od XV w., jednak jeszcze u progu XVI w. była niepełna. Podkomorzy w sposób ciągły poświadczony jest dopiero od 1509, choć przypuszczać można, że urząd ten pojawił się co najmniej kilka lat wcześniej, być może w związku z ustanowieniem Liwa ośrodkiem dóbr oprawnych ks. Anny Radziwiłłówny. Powołanie urzędów chorążego i cześnika przypisać trzeba już tej księżnej, w czasie, gdy osiadła ona w L. po ustaniu jej rządów regencyjnych w 1518. Kolejne urzędy ziemskie liw. – stolnik i podstoli – pojawiły się w 2. poł. XVI w.]

Najstarsze przekazy 1304, 1355 i 1379 → Liw – kasztelania; 1436 Bolesław [IV] daje swej matce ks. Annie [Bolkowej] tytułem oprawy m.in. zamek L. w dystr. czer. z przynależnościami i miastem L. → Liw – starostwo, p. 3A; 1447 Bolesław [IV] wydaje przywilej dla szlachty z ziem, powiatów i terytoriów (in terris seu districtibus ac territoriis) nowogrodzkiego, łomż., nur., liw., mak., roż., ostrow. i ostroł., zrównując ją w prawach ze szlachtą pozostałych swych ziem i powiatów oraz uwalniając od określonych posług związanych m.in. z działaniami wojennymi, w tym od obowiązku dowozu paszy dla koni, wożenia listów i prac przy namiotach książ. (Lub. nr 194; Iura 1 nr 94); 1448 Bolesław [IV] daje szlachcie, mieszczanom i kmieciom ze wspomn. ziem, powiatów i terytoriów szczegółowo wymienione prawa i przyw. z zakresu sądownictwa i skarbowości (Iura 1 nr 95); 1471 w podziale księstwa maz. między synów ks. Bolesława [IV], ks. Konrad [III] otrzymuje m.in. zamek Czersk z ziemią (terra) czer., miasta Błonie i Piaseczno w ziemi warsz. oraz zamek L. z obu miastami i jego terytorium (castrum L. cum suo districtu) z wsiami Krypy, Popowo, Korytnica wraz z lasami i barciami, Czerwonka, Grodzisko i folw. Zawady (Iura 1 nr 126; GrabDyn. s. 570 nr 18); 1476 ks. Konrad [III] zwalnia imiennie wymienionych posiadaczy dóbr w powiatach (districtus) liw. i czer. od powinności budowy i naprawy zamków i warowni (Lub. nr 236); 1497 ks. Konrad [III] zabezpiecza swej ż. Annie posag [i wiano] m.in. na zamku [L.], miastach Liw Stary i Liw Nowy oraz całym powiecie (districtus) liw. z [wymienionymi imiennie] wsiami [książ.] (Lub. nr 265; Iura 2 nr 159); 1499 ks. Konrad [III] odnawia i poszerza zapis z 1497 (Iura 2 nr 160); 1517 król Zygmunt [I] zwraca się do ks. Anny [Radziwiłłówny] z prośbą o interwencję w związku ze skargą wielm. Janusza Kościejewicza [tj. Kostewicza] na urzędników ziemi (officiales terrae) liw., od których tenże Janusz i jego poddani doznają wielu krzywd¹Wpisany do LL list król. nie jest datowany, umieszczoną przez nas datę podajemy za AT. Terminus ante quem wyznacza śmierć księżnej Anny 14/15 III 1522. Kostewicz był właścicielem nieodległego od L. miasta Węgrowa i najpewniej w tym charakterze złożył skargę; mniej prawdop., że występuje tu jako wda podlaski, nominowany na ten urząd 10 VII 1520 (UDR VIII 152) (AT 4 nr 198 s. 160; LL 5, 27); 1524 ks. Janusz [III] zwalnia szlachtę ziem (terrae) czer. i liw. od obowiązku opłacania kary sąd. zwanej jednane (Iura 2 nr 247); 1526 król Zygmunt [I] daje ks. Annie [Konradównie] jako uposażenie do czasu jej zamążpójścia m.in. zamek L. z obu miastami [L.] i przynależnościami oraz czynsz król. ze wsi szlach. w ziemi czyli pow. (terra seu districtus) liw. (Iura 3 nr 260; MS 4/2 nr 14858; MK 40, 175); 1530 na mocy uchwały sejmu maz. poborcą podatku specjalnego, przeznaczonego na wykup z kancelarii król. dok. poświadczających pr. księstwa maz., ma być w z. liw. Jerzy Broszkowski (Iura 3 nr 303); 1531 [imiennie wymienieni] urzędnicy maz. oraz posłowie ze wszystkich ziem Mazowsza, w tym z ziemi liw., zatwierdzają zbiór artykułów prawa zwyczajowego maz. na sejmie w Warszawie (Iura 3 nr 308); 1532-33 Stanisław Sienicki star. liw., poborca w z. liw., 1545 król Zygmunt zabezpiecza swej ż. królowej Bonie posag i wiano na dobrach król. należących do woj. maz., w tym na ziemi (terra) i stwie liw. → Liw – starostwo, p. 3A.

Określenia wskazujące na przynależność administracyjną miejscowości²Podane zestawienie jest selektywne i służy jedynie zasygnalizowaniu zagadnienia. Wzmianki odnoszące się do konkretnych osad znajdują się w p. 1 poszczególnych haseł; też → Wstęp, s. VI:

1304, 1405, [1415], 1417, 1419, 1423-28, 1430, 1432, 1434-35, 1439 koło L. (NKDMaz. 2 nr 117; AE III 11; PP 5 nr 34, 52, 283, 288, 339, 350, 495, 496, 498, 500, 502, 503, 642, 645, 655, 770; PP 6 nr 229, 400, 401, 472, 478; MK 3 k. 4, 13v, 19v, 20, 27, 39, 42v, 57, 113v, 155, 169v).

1427-28, 1432, 1435-42, 1444, 1446-48, 1452, 1472, 1476, 1490, 1508, 1512 dystrykt czer., koło L. (PP 5 nr 455, 640; PP 6 nr 359*, 376; MK 3 k. 26v, 152v, 155, 174v, 187, 207, 210v, 218v-219, 227v, 232, 256, 278v, 296, 330; MK 4 k. 8, 44v-45, 50v, 57, 81v-82; MK 5, 163; MK 9, 208v; MK 18, 45; MK 41, 46v; MK 339, 13v).

1426, 1430-32, 1435, 1439, 1442-45, 1447-48, 1450, 1452-53, 1501 dystrykt warsz., koło L. (PP 5 nr 52, 222; PP 6 nr 181, 267-269, 473; MK 3 k. 142, 232, 278v, 282, 314, 325v-326; MK 4 k. 8v, 14, 45v, 88v-89, 111, 112v, 114; MK 60 k. 60v, 281; MK 340, 156v; MS 4/1 nr 6486).

1406, 1416, 1426, 1434, 1435, 1461 powiat (districtus) liw. → Liw – powiat sądowy.

1524, 1526, 1532, 1533 ziemia (terra) liw. (MK 32, 220v; MK 41, 127; MK 48, 730; MS 4/3 nr 23301).

Granice. 1509-10 król. Zygmunt [I] zatwierdza wyrok wydany przez komisarzy wyznaczonych przez siebie i ks. Annę [Radziwiłłównę] w sprawie sporu o przebieg gran. między wsią → Wołyńce w księstwie maz. w pow. (in districtu) liw., należącą do Mikołaja Zaliwskiego, a wsią Siedlce w Król. Pol. w pow. łuk., należącą do Daniela Gniewosza; gran. ma jak dawniej przebiegać nurtem rz. Żytnia, bez wznoszenia tam i budowy sadzawek (MS 4/1 nr 603; MK 23, 627-628; MK 24, 261v-263; MK 26, 115); 1533 komisarze król. wyznaczeni do ustalenia gran. między Mazowszem a WKLit. składają królowi [Zygmuntowi I] relację z badań przeprowadzonych w terenie, stwierdzając m.in., że bardzo wiele sporów dotyczy odcinka wspomn. gran. ciągnącego się od ziemi łomż. do [oznaczenia granicznego] zw. „płozy”³Więcej o tego rodzaju oznaczeniach: E. Kowalczyk-Heyman, Czym były mazowieckie „płozy”? (Uwagi wstępne), „Studia Geohistorica” 4, 2016, s. 27-37, i dalej przez ziemię nur. aż do L. (Iura 3 nr 333); 1546 komisja polsko-litewska powołana przez króla Zygmunta Augusta do zbadania przebiegu gran. między WKLit. a Mazowszem sporządza 2 protokoły (pol. i lit.), zawierające szczegółowe relacje szlachty posiadającej dobra po obu stronach wspomn. granicy oraz jej opisy, w tym dotyczące odcinka gran. między powiatami droh. i liw.; granica między nimi idzie rzeką Liwiec pozostawiając po stronie maz. Jaczewo, Górki, Turnę i Żuków, a po lit. Paplin, Borzychy, Jakimowicze, Węgrów i Mokobody; następnie między wsiami Niwiski i Opole do rz. Liwiec wpada rz. Żytnia, która rozdziela pow. liw. i pow. łuk., od tego miejsca Liwiec rozdziela dobra szlach. w pow. łuk. i droh. (Varia I 55, 45-48v; Varia I 56 k. 13, 44v-46; JaszczołtGran. 47-54).

Urzędnicy ziemscy (kasztelanowie i wojscy → Liw – kasztelania; sędziowie, podsędkowie i pisarze → Liw – powiat sądowy; starostowie → Liw – starostwo):

Chorążowie: 1526-37 Piotr Prażmowski (Sobol 183; KnapWar. 56); 1539-48 Stanisław Kałuski (MS 4/1 nr 8249; MS 4/3 nr 19847); 1548-57 Aleksy Cieciszewski (MS 4/1 nr 8249; RThel. 129).

Cześnicy: 1525-26 Jan Ojrzanowski (MK 41, 33v; MS 4/1 nr 5125); 1532-76 Stanisław Czyszkowski (PiberSpis).

Podkomorzowie: 1497, 1500 Stanisław z Kryp zastępuje w sądzie [nieznanego z imienia] podkomorzego liw. (MK 9, 215; MK 41, 55; MK 339, 151v); 1503 Jan z Kryp zastępuje w sądzie [nieznanego z imienia] podkomorzego liw. (MK 32, 52); 1509-19 Stanisław Wojsławski (MK 32, 192v; MK 60 k. 22, 60v); 1510! [recte: 1515/16] Abraham Piotrowski wicepodkom. (MK 60, 233v); 1522 Stanisław Zaliwski (PiberAnd. 629); 1526-30 Feliks Zaliwski (MK 32, 72; Warsz. 16, 245v); [a. 1549 20 VIII] Walenty Ossowiński (MS 5/1 nr 532); 1549 Mikołaj Arciechowski (MS 5/1 nr 532); 1564-80 Andrzej Ossowiński (ASLiw 30; Ur. 13, 59; ŹD 255).

Skarbnicy: 1543 Ziemak Bieliński skarbnik liw., poborca w z. czer. (MS 4/3 nr 21020).

Literatura: WolffStudia 9-26 (o dystryktach: s. 11-12); M. Jakubik, Dzieje Liwa, w: Węgrów. Dzieje miasta i okolic w latach 1441-1944, Węgrów 1991, s. 385-387; H. Samsonowicz, Ziemia liwska w średniowieczu, „Prace Archiwalno-Konserwatorskie na Terenie Województwa Siedleckiego”, z. 4, 1984, s. 68-79; KowalczykOsad.; J. Suproniuk, Osadnictwo ziemi liwskiej w XV i XVI wieku świetle źródeł pisanych, „Rocznik Liwski” 3, 2007, s. 21-85; R. Postek, Liw, miasto i zamek, Warszawa 2008, s. 9-14; JaszczołtGran.; PacElita; PacMat. 103-105; PiberUdz. 133-135; J. Rogulski, Herb ziemi liwskiej, w: Arma terrarum et baronum. Studia heraldyczne, Kraków 2009, s. 9-49.

Uwaga: W Warsz. 11, 774 w 1518 jako stolnik liw. występuje Mikołaj Runowski. Sądzić należy, że jest to pomyłka pisarska. Runowski w l. 1514-30 był stolnikiem czer. (Tarcz. 6, 288v; MS 4/2 nr 15787). Urząd stolnika liw. pojawia się w źródłach dopiero w 2 poł. XVI w.