LIW – starostwo

2A. Zamek monarszy. 1355 gród (castrum) L. (NKDMaz. 2 nr 338, 339); 1409 pobyt ks. Janusza w zamku L. → Liw Stary, p. 6A; 1417, 1442, 1595 młynarze z L. mają obowiązek dokonywania drobnych napraw w zamku → p. 2C; [1421-29 ks. Janusz I] rozlicza z muratorem Niklosem¹Przypuszcza się, że Niklos został sprowadzony przez ks. Janusz I z terenu państwa Zakonu Krzyżackiego po 1410; oprócz zamku w L. i Ciechanowie przypisuje mu się również prace budowlane na zamku w Czersku (I. Galicka, Z mecenatu książęcego na Mazowszu, w: Mecenas, kolekcjoner, odbiorca, Warszawa 1984, s. 69-70; WilskaLiw 59; Postek 89-90). Identyfikowanie go przez niektórych badaczy z krzyżackim architektem i fortyfikatorem Mikołajem Fellensteinem, zm. w Malborku ok. 1427, twórcą m.in. pałacu wielkiego mistrza na Średnim Zamku w Malborku, budzi jednak wątpliwości, gdyż brak jest materiału porównawczego (Kunkel 128) prace przy zamkach w Ciechanowie i L.; Niklos jest dłużny księciu 57 kóp gr, o ile to nie zostanie [potem] inaczej oszacowane przez inne wymierzenie [budowli] (PP 5 nr 8); 1437 ks. Bolesław [IV] uwalnia kmieci z 3 wsi należących do Szymona i Jakusza z Śmiadkowa [pow. czer.] od prac przy grodach, z wyłączeniem tych nowo założonych; z tego tytułu Szymon i Janusz płacą księciu 14 kóp gr na ręce pisarza z. czer., a pieniądze te zostaną przekazane do zamku w L. (MK 3, 200; Senk. 117); 1471 puszkarz zamku w L. → Liw Nowy, p. 3B; 1479 discr. Michał kapłan (presbiter) z Koprzywnicy toczy proces ze szl. Stanisławem Targonią z → Pniewnika o to, że z jego rozkazu został pojmany i doprowadzony na zamek w L., gdzie siedział w więzieniu (AOfPult. 111 k. 225, 252); 1489 sługa wysłany z zamku → p. 3B; 1525 ur. Bartłomiej Radzimiński z Miastkowa cześnik czer. i Andrzej Czyszkowski z Czyszkowa chor. zakr. poręczają za szl. Wawrzyńca Szostka [z → Chojeczna-Gałek, uwalniając go] z więzienia na zamku (de carcere et castro) w L. (MK 339, 98v); 1565, 1570 miasto [L.] i zamek sądowne, sądzą w nim roki ziemskie i grodzkie pod przewodnictwem Mikołaja Zawiszy z Budziszyna wojskiego i star. liw.²Informacja o Mikołaju Zawiszy pojawia się tylko w LM 1565; w 1570 już nie żył, → p. 3B; zamek i miasto leżą przy samej gran. lit. nad rz. Liwiec (LM 1565 II 174; ASK LVI L.3, 49).

[Ok. 1546], 1549 opis zamku: [jedna] brama (hostium) pancerna podnoszona czyli wzwód, zawieszona na żelaznych łańcuchach, druga zaś umocniona blachą zawieszona na żelaznych dźwigniach, obie z drzwiami zamykanymi na skobel i żelazny łańcuszek (catenula)³W 1549 użyto tu słowa: catena (łańcuch); pod bramą są lochy (carceres) przeznaczone na więzienie; ponad bramą jest wieża ze sklepem [sklepionym pomieszczeniem] z żelaznymi drzwiami i okiennicami; nad sklepem komora z posadzką i belkowanym sufitem, w której przechowuje się 28 hakownic (starych i pordzewiałych) oraz 2 niepełne beczki prochu strzelniczego; dach wieży kryty gontem; na N od bramy znajduje się kryty gontem dom wielki czyli kamienica (lapidea), która ma od zewnętrznej strony trzy przesklepione piwnice z zakratowanymi oknami i żelaznymi okiennicami; w domu tym są dwoje drzwi: jedne z drewna, od strony bramy, drugie żelazne w końcu budynku; nad piwnicami komnata (caminata) o przeszklonych oknach częściowo zniszczonych, z murowanym kominkiem, do której prowadzą zewnętrzne schody; [za nią] izba dla czeladzi zamkowej z piecem, 2 stołami i 2 ławami; obok izby sklep o przeszklonych oknach, pośrodku którego znajduje się murowana kolumna podtrzymująca strop; przy tym domu są drewniane, kręcone schody prowadzące do pomieszczeń mieszkalnych (habitationes) położonych wyżej, są to: sień (palatium) o przeszklonych oknach, w której są 2 szafy (żelazna, malowana na zielono, zamykana na pięć zamków i czarna z zepsutym zamkiem) i piec murowany zniszczony; duża izba (stuba magna) ze szklanymi oknami, długim stołem z 3 ławami, różnobarwnym piecem, małym murowanym kominkiem i podłogą z desek; [z drugiej strony] sieni zaś komnata z kominkiem, stołem fladrowym⁴Tj. zrobionym z fladru, czyli klonu lub innego drzewa z gatunku klonowatych (Słownik polszczyzny XVI w., t. 7, Wrocław 1973, s. 76) z 2 ławami i posadzką z żelaznych płyt; na poddaszu (in summitate) obszerne miejsce, w którym jest machina wojenna czyli działo i duża skrzynia do przechowywania żywności (pro leguminibus), [obok] 4 komory dla straży na czas pełnienia warty; na S od bramy jest kryty gontem dom⁵W 1549 zanotowano, że dom ten był murowany mniejszy, grożący zawaleniem, ma małą sień z kominkiem i okna bez szyb; pod nim są 2 sklepy, jeden mały, drugi zaś z boku, grożący zawaleniem, oraz przesklepiona piwnica (celarium) [umieszczona] w ziemi; nad piwnicą jest murowana komora ze sklepem, z oknami bez szyb; pod murem otaczającym zamek znajduje się drewniany spichlerz kryty gontem; przy dwóch ścianach muru ponad [ziemią ciągnie się] ganek (ambitus) z podłogą z żelaza i dachem z gontu; przed bramą zamku most⁶Tę informację podaje tylko inwentarz z 1549 (ASK LIV 28 t. 1, 238-241; ASK XLVI 139, 60-61v); 1570 zamek murowany potrzebuje szybkiej naprawy z powodu bardzo złego stanu; wiedzie do niego most drewniany postawiony na palach [→ niżej]; brama ma wschód drewniany na żelaznych łańcuchach i biegunach oraz drzwi z furtką obite żelaznymi blachami, jest w niej skrzynia z księgami ziemskimi oraz 15 starych kusz i 1 halabard; w bramie jest loch (wieża ciemna) czyli twierdza, w której trzymają złoczyńców; po wejściu [na teren zamku] na lewo znajdują się 2 sklepione piwnice, jedna pusta, a w drugiej jest 8 beczek, 4 konwie drewniane, 2 cebry do półczwartków i 2 nosale⁷Zapewne chodzi o rodzaj naczynia; słowa nie notuje Słownik staropolski, zaś Słownik polszczyzny XVI wieku, t. 18 s. 500, zna tylko inne znaczenie („narzędzie rzemieślnika układającego posadzkę”); nad piwnicami jest komnata o 2 oknach z kominem murowanym, od którego piec idzie do izby grodzkiej, w niej jest piec i długi stół oraz 2 okna o ramach częściowo drewnianych a częściowo ołowianych, łatanych papierem, obok sklep murowany w bardzo złym stanie, ma w sklepieniu 2 dziury i wielkie rysy, a w oknach bez błon żelazne kraty; na górze, dokąd prowadzą kręcone schody, jest sień z 2 oknami o ramach z ciosanego kamienia, izba o 3 oknach ze staroświeckim piecem postawionym na glinianych lewkach i stołem z ławami oraz komnata z komorą; na trzecim piętrze stoi tylko działko; nad bramą na drugim piętrze wieży jest sklepik z 2 oknami w żelaznych okiennicach, na trzecim piętrze jest 7 kijów czyli kusz i 8 kul kamiennych, na czwartym piętrze jest tylko działko czyli świszcz⁸Zapewne chodzi o najmniejsze będące wówczas w użyciu działo zw. świerszczem, przeznaczone na pociski o wadze 2-2,5 uncji, czyli ok. 60-70 g (Z. Stefańska, Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie. Katalog zbiorów – wiek XVII, Warszawa 1968, s. 55; Postek 96); ganki na około murów w bardzo złym stanie; po środku [dziedzińca] zamku taras⁹Słowo to miało inne znaczenie niż obecnie i oznaczało „miejsce zamykane, więzienie” (Słownik staropolski, t. 9, s. 118) zrębisty [tj. wykonany po ciesielsku] z drzwiczkami na zawiasach; w spiżarni [nie podano lokalizacji] znajdują się 2 połcie słoniny, 1 korzec tatarki, 1 korzec krup tatarczanych, 1 1/2 korca grochu i 1 półczwartek jagieł (ASK LVI L.3, 15v-16v); 1595 zamek na kopcu, murowany, otoczony wodą; gmachy [domy] także murowane, puste; brama zamku murowana, na piętrze jest sklep a w nim działko polne i moździerzyk, na górze zaś 14 starych kusz; wrota bramy żelazne, podnoszone na żelaznym kołowrocie i łańcuchach, za bramą jest most prowadzący na przygródek (AGAD Warsz.: Libri donationum et perpetuarum transactionum 19, 244-245).

Przygródek: [ok. 1546], 1549 [idąc od strony zamku] nieduży, kryty gontem dom wzniesiony na dębowych palach [stojących] w wodzie, w nim izba o trzech przeszklonych oknach ze stołem i ławami, obok mała świetlica, a przy niej, od strony rzeki, ganek (pinaculum) na palach oraz komnata z dwoma szklanymi oknami, w każdym pomieszczeniu jest piec i murowany kominek; drugi dom mały, umieszczony na dębowych palach, w którym był [niegdyś] przechowywany proch strzelniczy, w nim izdebka o szklanych oknach, obok zaś świetlica z zepsutym moździerzem na proch (mortarium pulverale); dalej łaźnia mała i ciemna, kryta deskami; kuchnia z murowanym kominem i dachem z gontów, wzniesiona na palach, w niej stół z ławami, dwa narzędzia żelazne w palenisku zw. wilki, obok komora na sprzęty kuchenne; dalej stary domek, w którym niegdyś wojski mieszkał, w nim izba z trzema szklanymi oknami, piecem i glinianym kominkiem, obok komora, a przed izbą sień (palatium); po przeciwnej stronie inny niewielki dom z izdebką i małą sienią, z dachem krytym deskami; nowa piekarnia na palach, dość mała, z izdebką, świetlicą i komorą, jeszcze bez dachu; dom kancelarii wybudowany dla pisarzy ziemskich; stajnia na 40 koni, stara i wymagająca naprawy; nad bramą przy moście od strony miasta nieduży wykusz (propugnaculum), w nim świetlica letnia czyli sala; w połowie mostu [druga] brama kryta gontem, zbudowana na palach, w niej komora (camera) dla strażnika bramy, drzwi (ostium) bramy¹⁰W 1549 podano, że były drewniane podnoszone z furtką, nad wjazdem świetlica letnia; od bramy w kierunku miasta idzie most, który wymaga w niektórych miejscach naprawy, a lepiej byłoby go zbudować na nowo (ASK LIV 28, t. 1, 242-244; ASK XLVI 139, 61v-62); 1570 idąc od miasta do zamku jest most na palach na rz. Liwiec¹¹Mowa zapewne o jakiejś odnodze Liwca, którą być może w sztuczny sposób połączono z rz. → Miedzna (uchodzącą do Liwca ok. 200 m na NE od zamku i oddzielającą L. Stary od L. Nowego), by utworzyć coś w rodzaju fosy, pośrodku niego brama z dwoma wejściami: furtką [dla pieszych] i wrotami dla wozów; w bramie po prawej stronie dwie komory, w jednej mieszka wrotny, w drugiej są schody prowadzące [na piętro]; idąc dalej po moście do przygródka jest druga brama, wielka i pochylona, w niej skrzynia do przechowywania słodu, nie ma żadnego pomieszczenia zdatnego do mieszkania; przy bramie po prawej stronie jest stajenka na 3 konie oraz dwukondygnacyjny domek na podmurówce, w którym mieszka pisarz grodzki; na lewo od rzeki jest wielka, wzniesiona na palach stojących w wodzie, stajnia na 50 koni, w której są 3 stanice i 2 komory, na górze zaś strych, gdzie trzyma się siano; po tej samej stronie jest piekarnia, też na palach, z glinianym piecem i kominem, kryta deskami; [dalej] jest dom grodzki, gdzie odbywają się sądy, przed którym jest ganek, a w środku 4 komory, sień z murowanym kominem i izba wielka o pięciu przeszklonych oknach w ołowianych ramach z zielonym piecem polewanym i małym kominkiem, 2 wąskimi i długimi stołami i 2 ławkami z poręczą, przy izbie 2 komory, z jednej z nich drzwi prowadzą na zewnątrz, do piekarni; na lewo od bramy jest wielki drewniany dom na podmurówce od strony rzeki, wzniesiony na palach, który ma 8 komór, sień z 2 murowanymi kominami, izbę wielką o 9 szklanych oknach z piecem polewanym i kominkiem, stołem i ławami oraz izdebkę o 2 szklanych oknach z 2 komorami; po tej samej stronie od bramy jest stara kuchnia wzniesiona między wodami na kępie, do której prowadzi zniszczony most, obok druga kuchnia postawiona na palach, także z mostkiem; w kuchni ognisko [palenisko] wielkie i stolik mały, obok komora z dylów; dalej domek z mostkiem postawione na palach z sienią, izbą o 3 szklanych oknach z piecem polewanym z murowanym fundamentem i kominem, stolikiem, łóżkiem i ławami oraz komnatką o 2 oknach; obok stary domek na palach z sionką i izdebką dla chorych; od przygródka idzie ku zamkowi most drewniany na palach; jeszcze przed bramą [zamku] jest siedzenie letnie z drewna, w którym są ławy i długi stół (ASK LVI L.3, 14-15v); 1595 [idąc od zamku] jest dom na palach z 2 izbami, bardzo pochylony i grożący upadkiem, obok niego jest kuchnia opust., przy końcu mostu dom wielki z pokojem i izbą stołową, przy której jest kolejny pokój z komorą; idąc dalej jest kolejny dom, a za nim duża nowa stajnia oraz kancelaria, gdzie przechowują akta i urzędują podpiskowie; wychodząc z przygródka ku miastu jest brama, przy której jest stajnia na 8 koni; od bramy prowadzi most, w jego połowie jest druga brama, [a zaraz za nim] stoi kościół [ś. Jana Chrzciciela] (AGAD Warsz.: Libri donationum et perpetuarum transactionum 19, 245-246).

1562 pastewnik k. zamku → Liw Stary, p. 3A.

Czeladź zamkowa: 1569! [recte: 1570] podstarości pobiera 20 zł pensji rocznie, jest też pisarz, klucznik, wrotny i 2 stróże [ich uposażenia nie podano] (LM 1569, 319); 1570 podstarości samotrzeć [on i 2 słudzy?, zapis niejasny] dostaje 20 zł rocznej zapłaty, pisarz 4 zł, klucznik 2 zł, 2 wrotni po 1 zł 15 gr, 2 stróże nocni, którzy półczwartki odbierają, każdy po 1 zł 15 gr, 2 grodzcy słudzy [nie podano uposażenia] (ASK LVI L.3, 61v); 1572 czeladź zamkowa (familia castrensis) obejmuje 20 osób: podstarości samotrzeć [on i 2 słudzy?, zapis niejasny] dostaje 60 zł rocznej zapłaty, 4 grodzcy [słudzy] po 6 zł, 2 strażnicy nocni po 4 zł, pisarz podatkowy (notarius proventuum) samowtór [on i jego sługa?] 32 zł, klucznik 6 zł, wrotny na moście 4 zł, kucharz 10 zł, puszkarz 16 zł, kucharka, która piecze chleb, i praczka [zapewne jedna osoba] 6 zł, sługa folw. na przedmieściu 4 zł, rządcy wsi Grodzisko i Krypy [nie podano uposażenia] mają zwyczaj jeść na zamku razem z pracującymi kmieciami, woźny grodzki [nie podano uposażenia] mieszka i je na zamku (ASK LVI L.3, 87).

2B. Folwarki należące do starostwa.

Folwark na przedmieściu L.: [a. 1546]¹²Pierwszy zachowany inwentarz folw. przy m. L. pochodzi z ok. 1546 → niżej królowa Bona poleca wziąć na folw. 5 1/2 wł. należących do wójtostwa liw., 1 1/2 wł. szpitalnej [tamże], 1 wł. zw. Jerzykowska wolną od świadczeń miej. (LM 1565 II 182); [ok. 1546], 1549 dom mały czyli piekarnia, kryty deskami, z sienią i komorą, 2 stodoły kryte słomą – duża i mała, obora z owczarnią; z folw. zebrano: 180 kóp żyta za 5 zł 3 gr, 20 kóp pszenicy (co po wymłóceniu daje 36 korców), 20 kóp jęczmienia (40 korców), 9 kóp grochu (15 korców), 200 kóp owsa za 5 zł, 2 [stogi] siana; do zamku oddano: 1 kopę pszenicy, 1 jęczmienia, 4 owsa, 1 [stóg] siana; tatarkę i proso wysiano, lecz nie obrodziły; w oborze jest 40 sztuk bydła, ale nie należą do króla, tylko do star. (ASK LIV 28 t. 1, 244v; ASK XLVI 139 k. 62, 111); 1565-66 folw. pod miastem, areał: 8 wł. chełm., tj. 16 wł. miary miej., licząc na każdą wł. po 12 zagonów wszerz i 16 stajań wzdłuż; podzielony na 3 pola o równej wielkości: jedno przy gran. z Połaziem, drugie przy gran. z Orzechowem i Czerwonką, trzecie przy Strupiechowie; obsiewa się [tylko] pierwsze pole folw., z którego zebrano: 220 kóp żyta [ozimego] (z każdej kopy wymłóci się po 2 1/2 korca), 5 kóp żyta jarego (po 2 korce), 20 kóp pszenicy (po 2 korce), 30 kóp jęczmienia (po 2 1/2 korca), 215 kóp owsa (po 3 1/2 korca), 6 kóp grochu (po 2 korce), 6 kóp prosa (po 2 korce), 10 kóp konopi (wymłóconego siemienia 4 korce), 4 kopy lnu (siemienia 3 korce), ok. 2 stogów siana z łąk; wysiano z tego 100 korców żyta, 2 1/2 żyta jarego, 6 pszenicy, 10 jęczmienia, 120 owsa, 2 grochu, 1 prosa, 2 konopi, 1 lnu; [po wysianiu] zostaje: 455 korców żyta za 151 zł 20 gr (starosta spławia je zwykle do Gdańska, gdzie 4 korce liw. liczy się jako 5 korców gdańskich, co zwiększa ich liczbę o 110 1/2), 7 1/2 korców żyta jarego za 2 zł 15 gr, 34 korce pszenicy za 20 zł 12 gr, 65 korców jęczmienia za 26 zł, 635 korców owsa za 105 zł 25 gr, 10 korców grochu za 5 zł, 11 korców prosa (po stłuczeniu 5 1/2 korca jagieł) za 5 zł 15 gr, 2 korce konopi za 24 gr (młóci się z tego 36 kit konopi za 2 zł 12 gr), 2 korce lnu za 2 zł (20 kit lnu za 1 zł), siana za 5 zł; na folw. są 2 ogrody, jeden nad rz. Miedzną, drugi blisko zamku, które rocznie dają razem płodów za 2 zł, oraz 2 pastewniki, jeden pod zamkiem, a drugi nieco dalej, rozmierzone na gruncie należącym do mieszczan z L.; w oborze pod zamkiem dużo dobrego bydła, ale star. [liw. Mikołaj Zawisza] nie pozwolił na jego policzenie, dowodząc, że stanowi jego włas.; całkowity dochód z folw. wynosi 330 zł 13 gr (LM 1565 II 182-183; ASK XLVI 142, 194); 1569! [recte: 1570] areał jak w l. 1565-66; z folw. zebrano: żyta [ozimego], oprócz dzies., 200 kóp (z każdej kopy wymłóci się po 2 1/2 korca), 215 kóp owsa (po 3 1/2 korca), 6 kóp prosa (po 2 korce); z tego wysiano 100 korców żyta, 120 korców owsa i 2 korce prosa; zostało: 400 korców żyta za 133 zł 10 gr, 632 korce owsa za 105 zł 12 gr 9 den. i 10 korców prosa za 5 zł; len, konopie i inne użytki ogrodowe przeznaczane są na potrzeby folw.; [plony żyta jarego, pszenicy, jęczmienia i grochu takie same jak 1565-66]; w oborze pod zamkiem jest dużo bydła, ale według deklaracji star. przez niego kupione; całkowity dochód z folw. za zboże wynosi 297 zł 19 gr 9 den. (LM 1569, 315); 1570 folw. niedbale ogrodzony, bez wrót, bo się spaliły; w domku jest izba biała z piecem, kominem i 2 ławkami oraz sień z lepionym kominem i 2 ławkami, od której odchodzą 2 komory; zrobiona z dylów stajnia z wołami, ma drabiny i żłoby po obu stronach; obora z 2 chlewami, w niej 4 krowy mleczne z 4 cielętami, 14 jałówek, 1 nieuk [wół nienauczony pracy], 2 byczki i 7 świń; w gumnie jest stodoła średniej wielkości, klepisko i spichlerz dwupoziomowy z komorą na dole oraz strychem i komorą na górze; areał obejmuje 8 wł., tj. 16 wł. miary miej. podzielonych na 3 pola; z folw. zebrano 200 kóp żyta (z każdej kopy wymłóci się po 2 korce), 5 kóp żyta jarego (po 1 1/2 korca), 18 kóp pszenicy (po 1 1/2 korca), 30 kóp jęczmienia (po 2 korce), 200 kóp owsa (po 3 korce), 6 kóp grochu (po 1 1/2 korca), 6 kóp prosa (po 1 1/2 korca), 7 kóp konopi (wymłóconego siemienia 3 korce), 3 kopy lnu (2 1/2 korca), ok. 2 stogi siana z łąk; wysiano z tego 90 korców żyta, 2 1/2 korca żyta jarego, 5 pszenicy, 10 jęczmienia, 100 owsa, 2 grochu, 1 prosa, 2 konopi, 1 lnu; [po wysianiu] zostaje: 310 korców żyta za 124 zł (zm. [niedawno] starosta spławiał je zwykle do Gdańska, gdzie 4 korce liw. liczy się jako 5 korców gdańskich, co zwiększa ich liczbę o 88), 5 korców żyta jarego za 2 zł, 22 korce pszenicy za 16 zł 4 gr, 50 korców jęczmienia za 21 zł 20 gr, 50[0] korców owsa za 100 zł, 7 korców grochu za 4 zł 20 gr, 8 korców prosa, z którego będą 4 korce jagieł, za 4 zł 24 gr, 1 korzec konopi za 16 gr (młóci się z tego 40 kit konopi za 2 zł 20 gr), 1 1/2 korca lnu za 1 zł 15 gr (20 kit lnu za 1 zł 10 gr), siana za 6 zł; na folw. są 2 ogrody, jeden nad rz. Miedzną, drugi blisko zamku; sieją na nich wszystkie rośliny ogrodowe i przeznaczają na potrzeby zamku; całkowity dochód z folw. wynosi 285 zł 9 gr; w oborze jest dużo bydła, ale deklarują, ze kupione zostało przez zm. starostę (ASK LVI L.3 k. 16v-17, 55-56); 1572 z folw. zebrano: 162 kopy żyta ozimego, 9 kóp żyta jarego, 13 1/2 kopy pszenicy, 18 kóp jęczmienia, 128 kóp owsa, 8 kóp grochu, 10 kóp tatarki (cicer), 5 kóp prosa, 40 kit lnu, konopie nie obrodziły; wysiano z tego 13 1/2 korca żyta ozimego, 4 1/2 żyta jarego, 3 pszenicy, 6 jęczmienia, 74 owsa, 3 grochu, 3 tatarki, 1 1/2 prosa, 1 lnu, 1/2 konopi; [po wysianiu] zostaje: 261 korców żyta ozimego, 6 1/2 korca żyta jarego, 11 korców pszenicy, 13 1/2 korca jęczmienia, 184 1/2 korca owsa, [liczba skreślona] korcy grochu przeznacza się na potrzeby czeladzi folw., 7 korców tatarki, 2 1/2 korca prosa przeznacza się na wikt czeladzi; 1 stóg siana z folw. nie mógł być [w tym roku] zebrany z powodu zarazy (ASK LVI L.3, 80v-81).

Czeladź folw.: 1569! [recte: 1570] dwórka, dziewka i parobek [formularz z uposażeniem nie wypełniony] (LM 1569, 319); 1570 dwórka dostaje rocznie 2 zł, dziewka 1 zł, parobek 1 zł 18 gr (ASK LVI L.3, 61v); 1572 sługa folw. → p. 2A: czeladź zamku.

Drugi folwark znajdował się we wsi → Zawady.

2C. Młyny należące do stwa. liw. [O należących do stwa liw. młynach na Liwcu i Koryciance też → Korytnica; o rudzie na Liwcu k. wsi Królowa Wola → Ruda.]

1417 ks. Janusz [I] nadaje Jakubowi Kuszowi młyn na rz. Czerwonka z pr. do 1/3 miary [mąki z młyna] oraz 2 mr. lasu i dąbrowy przy młynie, z obowiązkiem pokrywania 1/3 kosztów naprawy grobli i naprawy małych sprzętów domowych (supellectilia parva) w zamku [liw.] (MK 3, 113v); 1427 Grzegorz z L. sprzedaje Stanisławowi z L., niegdyś młynarzowi w Czerwonce, młyn w L. na rz. Liwiec za 17 kóp gr posp. (PP 5 nr 497, MK 333, 70v); 1442 ks. Bolesław [IV] daje Maciejowi młynarzowi [zostawione puste miejsce] nowo wybudowany młyn na rz. Liwiec we wsi książ. Grodzisko z siedliskiem (area) i 1 mr. na ogród oraz pr. do 1/3 miary, z obowiązkiem służb [jak inni młynarze książ.] i [pokrywania] 1/3 wydatków [na naprawę młyna] (MK 3, 270v-271); 1442 tenże daje Jakubowi z Kuszewa¹³Zapewne chodzi o Skuszewo w pow. kam. (tak przyjmują wydawcy LM 1565 II 210), ale w grę wchodzić może także zniekształcona nazwy wsi → Kruszewo młyn nowo zbudowany na rz. Ossownicy we wsi książ. Jadowo k. L., z siedliskiem i dąbrową tamże i pr. do 1/3 miary, z obowiązkiem ponoszenia 1/3 kosztów [napraw młyna], wykonywania reperacji m.in. drzwi, okien, dachów i stołów w zamku [liw.] oraz innych służb, tak jak pozostali młynarze książ. (MK 3, 278v-279); 1442 tenże daje [młynarzowi] zw. Byalo [Bujało?]¹⁴Być może chodzi o Piotra Bujało, który w 1437 kupił wójtostwo we wsi książ. → Krypy i jego następcom młyn górny na rz. Czerwonce z pr. do 1/3 miary oraz z siedliskiem i cząstką lasu na ogród i łąkę, z obowiązkiem ponoszenia 1/3 kosztów [napraw młyna], wykonywania reperacji m.in. drzwi, dachów, okien i stołów w zamku [liw.] oraz innych służb, tak jak pozostali młynarze książ. (MK 3, 279).

1509 opatrz. Jan Ryszek sprzedaje opatrz. Andrzejowi synowi zm. Mikołaja z Mińska młyn dziedz. k. L. na rz. Czerwonce [tj. młyn nadolny]¹⁵Młyn ten znajdował się w dolnym biegu rzeki, stąd jego nazwa (→ niżej), przy ujściu Czerwonki do Liwca. Jest to późniejszy młyn Ryszki (AHPMaz. 2, 214 oraz mapa). Osada Ryszki następnie zaginęła, wspomina o tym LM 1789, 29: „Jacek Kurek na miejscu zwanym Ryszki nad strugą Czerwonką na starym młynisku siedzący, przed tym jak przypominają lustracje swobodnymi przywilejami zaszczycał się”. Dokładna lokalizacja u Heldensfelda 1801-04, sek. 162 za 32 kopy gr w półgr, ręcząc za spokój ze strony swej żony Katarzyny i swych ss., 1512 opatrz. Andrzej Ryszko młynarz, syn zm. Mikołaja, zaświadcza, że winien jest opatrz. Stanisławowi, Jakubowi, Mikołajowi ss. zm. młynarza Bartłomieja Ryszka 40 kóp gr w pół gr; jeśli nie zapłaci w ciągu 18 tygodni, wówczas należący do niego młyn Nadolny na rz. Czerwonce przejdzie na wspomn. braci; 1523 Stanisław, Mikołaj i Jakub ss. zm. Bartłomieja Ryszka młynarza proszą ks. Stanisława i Janusza [III] o wciągnięcie do metryki książ. wypisów z ksiąg ziemskich liw. z 1509 i 1512 (MK 32, 171); [a. 1525] opatrz. Stanisław i Mikołaj ss. zm. Jana Ryszka sprzedają za 8 kóp gr opatrz. Stanisławowi, Jakubowi i Mikołajowi ss. zm. Bartłomieja Ryszka, swym braciom stryjecznym, młyn na rz. Czerwonce wraz z pr. do 1/3 miary, połowu ryb małymi sieciami w stawie młyń., 1/2 wł. opust. powyżej (super) Grodziska oraz działem porośniętym zaroślami, położonym na krańcach pól miasta L. Stary koło stawu (stagnum) zw. Księże Jezioro, do wykarczowania z przeznaczeniem na łąkę (MK 41, 24v; MK 339, 115); 1525 ks. Janusz [III] sprzedaje tymże Stanisławowi, Jakubowi i Mikołajowi ss. zm. Bartłomieja wspomn. młyn, znajdujący się między dwoma innymi na tej rzece, za 20 kóp gr w półgr; na tym młynie Stanisław, Jakub i Mikołaj mają mieć [zapisaną] sumę całościową 28 kóp gr, zobowiązani są jednak do ponoszenia 1/3 kosztów naprawy młyna oraz służb jak inni młynarze książ. (MK 8, 17; MK 41, 24; MK 339, 115).

[Ok. 1554] dochód z 5 młynów przy L. wynosi 353 zł 2 gr (ASK LIV 28 t. 1, 273).

1557 Leonard Kobylski star. nur. i ostrow. za zgodą króla wykupuje z rąk Jakuba i Macieja Damięckich młyn na rz. Ossownica w stwie liw.¹⁶W rzeczywistości chodzi prawdop. o młyn w stwie Stanisławów (LM 1565 II 192); zob. też MS 5/2 nr 8263 (MS 5/2 nr 7961, 8033).

1558 ruda [na rz. Liwiec] należąca do stwa liw. → Ruda.

1562 król Zygmunt August zachowuje Jana Wilka wójta m. Starej Warszawy i młynarza król. ze stwa liw. oraz jego córkę Annę w dożywotnim posiadaniu [2] młynów [których?] w stwie liw. na zasadach określonych w rozporządzeniu wydanym niegdyś przez swą matkę [królową Bonę], tj. z opłatą 20 kóp gr od wszystkich miar zboża i słodu oraz 4 zł od koła foluszniczego (rota panni), z pr. do wyrębu drzewa na potrzeby domowe w lasach król. i powinnością naprawy obu młynów; król zobowiązuje Mikołaja Zawiszę obecnego star. liw. do pomocy w naprawie wspomn. młynów i grobli (MS 5/2 nr 9038; MK 95, 572; LM 1565 II 178, 232).

1563 pobór od młynów dziedz. koło m. L.: od 2 młynów Jana Kałeckiego wójta warsz., w sumie o 4 kołach, zapłacono 3 zł 6 gr podatku, od młyna Niedziałka zw. Zamiejski o 3 kołach – 2 zł 12 gr, od młyna Jakuba Ryszka o 1 kole – 24 gr, od młyna Mikołaja Ryszka o 1 kole – 24 gr (ASK I 38, 360v).

1565, 1569! [recte: 1570], 1570 przy mieście L. jest 6 młynów, z których dochody idą do stwa liw.: 2 młyny dziedz. dzierżawi Stanisławowa Orzyszkowa (Ryszkowa) mieszczka liw.: pierwszy na rz. Liwiec za wsią [król.] → Krypy, drugi [nadolny → wyżej] na rz. Czerwonka o 1 kole walnym, często przesycha¹⁷Do tegoż młyna należała 1 wł., podzielona między wdowy po Stanisławie i Mikołaju Ryszkach → Grodzisko, p. 3; Ryszkowa dostała je w dzierżawę od królowej [Bony], płaci za nie w sumie 64 zł, w tym 2 zł [jako ekwiwalent] za roboty w zamku [liw.]; trzeci młyn dziedz. Jakuba Ryszka na rz. Czerwonka ma 1 koło walne i mały, zarosły stawek, który często przesycha; młynarz ma od książąt pr. do 1/3 miary i 2 mr. roli, oddaje [do zamku] 46 korców żyta i 10 korców pszenicy; czwarty młyn na rz. Czerwonka posiada dziedzicznie Mikołaj Ryszko, ma 1 koło walne i zarosły stawek; młynarz ma od książąt pr. do 1/3 miary, oddaje 34 korce żyta i 10 korców pszenicy; piąty młyn dziedz. na rz. Liwcu, zw. Zamiejski¹⁸Dokładniejszą lokalizację młyna Zamiejskiego podaje LM 1789, 12: „gościńcem warszawskim udając się po prawej ręce młyn w posesji sław. Jana Glucia będący, podług dawnej lustracji Zamiejski zwany, na jeziorze czyli odnodze Liwca, rowami kopanymi sprowadzonej stojący”, ma 3 koła walne mączne, młynicę¹⁹Budynek, w którym się miele zboże bądź też miejsce, gdzie stoi młyn (Słownik polszczyzny XVI wieku, t. 14, Wrocław 1982, s. 371), groble i upusty [wody] w dobrym stanie, duży ale zarosły staw; młynarz oddaje 120 korców żyta i 12 korców pszenicy; szósty młyn przy folw. [na przedmieściu L.] na rz. zw. Miedzna, doroczny o 1 kole korzecznym i sadzawką; młynarz ma ogród, oddaje ok. 10 korców rocznie [1569: 8 korców]; w sumie dochód z młynów wynosi 162 zł 10 gr (w tym 210 korców żyta każdy po 11 gr oraz 32 korce pszenicy każdy po 20 gr)²⁰W1570 zanotowano większy dochód – 171 zł 14 gr, ponieważ korzec żyta kosztował 12 gr a korzec pszenicy 22 gr; młynarze mają zwyczaj, że każdy z nich [kolejno] miele słody przez 4 niedziele [miesiąc], dochód ze słodów z L. Starego i Nowego wynosi rocznie 14 zł za słody posp. (30 korców po 14 gr) i 293 zł 10 gr za [inne] słody (400 korców po 22 gr)²¹W LM 1569 zapisano, że z powodu pożaru miasta liczba wymielonych korców słodu spadła do 292, co daje dochód 214 zł 4 gr (LM 1569, 310v); młynarze biorą [z zamku?] tłuczę [tj. kaszę z tłuczonego zboża] na swe potrzeby, ponieważ starosta nie daje im [pieniędzy] na żelaza, stal ani inne rzeczy [narzędzia], które powinien im dawać według przywilejów; zobowiązani są wykonywać [pewne] prace z cieślami w zamku, gdy zajdzie potrzeba, [za co] starosta ma dawać im strawę wedle zwyczaju²²W LM 1569 nieco inaczej: starosta nie wymierza wspomn. młynarzom tłuczy, ponieważ ci nie ponoszą 1/3 kosztów „na żelaza”. W 1570 cały ustęp dotyczący pobierania przez młynarzy tłuczy, sformułowano w czasie przeszłym, odnosząc go do czasów zm. właśnie Mikołaja Zawiszy (LM 1565 II s. 175-176, 178-179; LM 1569, 312v-313; ASK LVI L.3, 51v-52); 1568 wymierzenie (emensuratio) zboża z młynów stwa liw.: w młynie Jakuba Ryszki wymielono 22 korce słodów pszenicznych, 16 słodów posp., 46 żyta i 10 pszenicy; w młynie Zamiejskim 14 korców słodów pszenicznych, 10 słodów posp., 120 żyta, 12 pszenicy; w młynie Mikołaja Ryszki 6 korców słodów pszenicznych, 11 słodów posp., 34 żyta, 10 pszenicy; z 2 młynów po zm. Stanisławie Ryszce, na Liwcu i na Czerwonce, zgodnie z [umową] dzierżawy zapłacono 64 zł; młyn wójtów Załęskich, młyn Trwoga, młyn Szymer i Księży Młyn [→ Korytnica, p. 2]; w sumie dochody z wszystkich młynów: czynsz pieniężny z młynów płacących dzierżawę 107 zł 10 gr, 84 korce słodów obu rodzajów z przeznaczeniem na zaopatrzenie stwa, 310 korców żyta (250 dla stwa, 60 sprzedanych za 25 zł 10 gr), 37 pszenicy (10 dla stwa, 27 sprzedanych za 18 zł); zaopatrzenie stwa w przeliczeniu na pieniądze wynosi 148 zł 22 gr (ASK I 28, 834v-835); 1572 z młynów należących do zamku liw. jedynie słody są odmierzone [tj. oddają ich tyle, ile się wymieli], zaś żyto i pszenica są płacone zgodnie z [umową] dzierżawy; młyny [dziedz.]: młyn Zamiejski na rz. Liwiec, z którego młynarz płaci 120 korców żyta (teraz dał tylko 100 z powodu zarazy), 12 pszenicy, 2 słodów pszenicznych i 25 posp.; młyn wd. Jakubowej Ryszkowej na rz. Czerwonka, z którego płaci 46 korców żyta (ale teraz tylko 36 z powodu zarazy), 10 pszenicy i 24 słodów posp.; młyn wd. po Mikołaju Ryszce na rz. Czerwonka, z którego płaci 34 korce żyta (teraz tylko 24), 10 pszenicy i 7 1/2 słodów posp.; młyn wójtów na rz. Liwiec k. Korytnicy oraz młyn Trwoga [→ Korytnica, p. 2]; młyny dzierżawione: młyn Szymer [Simira? drugi młyn o tej nazwie był na Liwcu k. → Korytynicy] na przedmieściu na strudze Miedzna, który miele jedynie wiosną, ale w tymże roku w ogóle nie pracował, stoi opust. i zniszczony; 2 młyny wd. po Stanisławie Ryszce, pierwszy na Liwcu k. wsi [król.] → Krypy, drugi na rz. Czerwonka niedaleko zamku liw.; Ryszkowa płaci od ich dzierżawy 40 zł, teraz należność zmniejszono do 24 zł z powodu zarazy; młyn Ziajka na strudze Moszczona [→ Myszadła, p. 2], młyn Księży na Jelenim Gruncie [→ Księży Młyn]; w sumie dochód ze wszystkich młynów za zboże wynosi 56 zł; słody (w sumie 2 korce pszeniczne i 61 1/2 posp.) są obracane na potrzeby starosty (ASK LVI L.3, 78-79v).

[A. 1572] król Zygmunt August daje szl. Andrzejowi Umięckiemu mieszcz. warsz. w dożywocie młyn Jasierówka [pow. kam.] na strudze Jasierownica w stwie liw.²³Położenie młyna w pow. kam. pozwala przypuszczać, że podlegał on raczej starostwu kam. Przypisanie go stwu liw. mogło wynikać z faktu, że oba stwa znajdowały się od 1538 w ręku tych samych posiadaczy, najpierw Stanisława Adamowskiego, potem Mikołaja Zawiszy, a od 1570 Stanisława Radzimińskiego (→ niżej, 3B) (MK 121, 224); 1580 Andrzej Umięcki za zgodą króla Stefana [Batorego] przekazuje szl. Feliksowi Dąbrowskiemu i jego potomkom swe dożywotnie pr. do wspomn. młyna (MK 121, 224); 1589 sław. Jan Ryszek młynarz [z młyna] na rz. Czerwonka → Liw Stary, p. 5A; 1595 daniny roczne z młynów miej.: z młyna Zamiejskiego Tomasz daje 2 łaszty [120 korców] żyta i 12 korców pszenicy; Jan Ryszkowic 40 korców żyta i 10 pszenicy; Stanisław Ryszkowic ma 2 młyny, z których według przyw. król. płaci 64 zł; Banach daje 34 korce żyta i 10 pszenicy; wszyscy młynarze, oprócz Stanisława, zobowiązani są do robót przy mostach oraz napraw na zamku, kiedy im każą (AGAD Warsz.: Libri donationum et perpetuarum transactionum 19, 246-247).

2D. Zasięg starostwa. 1442 wieś książ. Jadowo [pow. kam.] k. L., wieś książ. Grodzisko → p. 2C; [a. 1471] do [zamku] L. należy wieś Jadowo z lasami i barciami²⁴Brzmienie dok. nie jest jednoznaczne, stąd też do L. mogły przed 1471 należeć także dalej wymienione wsie, położone na terenie Puszczy Jadowskiej i puszczy Łochowiec w sąsiedztwie Jadowa: Sulewo, Mokra, Zagawki, Obrąb, Pogorzelec i Łochowiec (wszystkie w późniejszym pow. kam.); por. PacMat. 104 (Iura 1 nr 126; GrabDyn. s. 570-571 nr 18); 1471, 1497, 1499, 1526, 1545 zamek L. z oboma miastami L. i przynależnymi wsiami → p. 3A; 1557 młyn na rz. Ossownica w stwie liw. → p. 2C; 1558 ruda [na rz. Liwiec] należąca do stwa liw. → Ruda; 1563 do stwa liw. należą wsie Czerwonka, Krypy, Grodzisko, Wola Korycka, Korytnica, Popowo, Zawiszyn i Królowa Wola (ASK I 38, 361-362); 1564 las Myszadła → p. 3B; 1567 do stwa liw. należą miasta Liw Stary i Liw Nowy oraz wsie Królowa Wola, Czerwonka, Grodzisko, Popowo, Krypy, Korytnica, Wola Korycka, Zawiszyn i Załęże (ASK I 38, 588v-589v)²⁵W tej części rejestru umieszczono też, zapewne omyłkowo, informację o opodatkowanych włókach w miastach Dobre i Dobre Nowe; 1565-66, 1568, 1570, 1572 do stwa liw. należą miasta Liw Stary i Liw Nowy oraz wsie Krypy, Popowo, Grodzisko, Czerwonka, Korytnica i Wola Korycka oraz folw. w Zawadach (LM 1565 II 174-189; ASK XLVI 142, 192-196; ASK I 28, 832-835; ASK LVI L.3 k. 49-62, 72-87v); 1569! [recte: 1570] do stwa liw. należy [oprócz w/w] wieś Myszadła (LM 1569 k. 305v-307, 309v-319v); 1593 wieś Czerwonka → niżej, p. 3A; 1595 do stwa liw. należy miasto L. oraz wsie Popowo, Krypy i Grodzisko (AGAD Warsz.: Libri donationum et perpetuarum transactionum 19, 243-244).

3A. Włas. monarsza. 1355 gród (castrum) L. → Liw – kasztelania; 1436 ks. Bolesław [IV] daje swej matce ks. Annie [Bolkowej] tytułem oprawy m.in. zamek L. w dystr. czer. z przynależnościami, wszystkimi dochodami i czynszami, z ziemianami i szlachtą oraz miastem L. i przyległymi doń wsiami [nazw nie podano] (Lub. nr 177; Iura 1 nr 84; M. Piber-Zbieranowska, Liw jako oprawa (wdowia) księżnych mazowieckich i teren ich działalności, „Rocznik Liwski” 1, 2005-2006, s. 96-97); 1471 podział księstwa maz. między synów ks. Bolesława [IV]: ks. Konrad [III] otrzymuje m.in. zamek L. z oboma miastami [Liw Stary i Liw Nowy] i terytorium do niego należącym (cum suo districtu) oraz wsiami Krypy, Popowo, Korytnica z lasami i barciami miodowymi, Czerwonka, Grodzisko oraz folw. Zawady z lasami (Iura 1 nr 126; GrabDyn. s. 570 nr 18); 1497 ks. Konrad [III] zabezpiecza swej ż. Annie, c. Mikołaja Radziwiłłowicza wdy wileńskiego i kanclerza WKLit., 60 000 dukatów węg. posagu [i wiana] na zamku [L.] i miastach Liw Stary i Liw Nowy oraz całej ziemi liw. z wsiami Czerwonka, Korytnica, Krypy, Popowo, Grodzisko, Turek [pow. warsz.], Zawady i pozostałymi [niewymienionymi] osadami przynależnymi od dawna do tegoż zamku oraz z całym prawem książ. (Lub. nr 265; Iura 2 nr 159); 1499 ks. Konrad [III] odnawia i poszerza zapis z 1497, ustalając ponadto m.in., że na czas życia księżnej [i sprawowania przez nią rządów w dobrach oprawnych] sądownictwo i władzę (iudicia et officium) w Garwolinie podległe [dotąd] stwu czer. przejmie (supplebit) star. liw. (Iura 2 nr 160); 1504 ks. Anna [Radziwiłłówna] regentka i rada książ. zobowiązują się dotrzymać umów lennych zawartych z królem polskim Aleksandrem, w tym zachować w dobrym stanie i dbać o istniejące w księstwie maz. zamki w Czersku, Warszawie, L., Wyszogrodzie i Ciechanowie (Lub. nr 275; Iura 2 nr 170, 176); 1526 król Zygmunt [I] daje ks. Annie [Konradównie] jako uposażenie do czasu jej zamążpójścia m.in. zamek L. z oboma miastami i [niewymienionymi] wsiami od dawna do niego przynależnymi, z czynszem król. ze wsi szlach. w z. liw.; poleca również, by każdy urzędujący star. liw. sprawował w jego imieniu jurysdykcję [na tymże terenie] oraz dbał szczególnie o wspomn. zamek, a w momencie ślubu lub śmierci ks. Anny przekazał go bezzwłocznie królowi bądź jego następcom (Iura 3 nr 260; MS 4/2 nr 14858; MK 40, 175); 1536 król Zygmunt [I] zwraca się do ks. Anny [Konradówny] i jej męża Stanisława Odrowąża ze Sprowy wdy podolskiego, którzy bezpodstawnie trzymają w posiadaniu zamek L. z licznymi folw., miastami i wsiami²⁶Chodzi tu nie tylko o stwo liw. i przynależne doń wsie, ale o wszystkie posiadłości nadane przez króla ks. Annie na czas jej panieństwa, czyli miasta Latowicz, Garwolin, Goszczyn (z folw. w Będkowie) i Piaseczno z przyległościami oraz fortalicję Osiecko. Zamek w L. był ośrodkiem całej tej oprawy i nie chcą do nich wpuścić urzędników król., z żądaniem bezzwłocznego przyjęcia 10 000 zł posagu i przekazania zamku z przynależnościami Tomaszowi Sobockiemu wojskiemu łęcz. i dworzaninowi król., pod karą 30 000 zł (MS 4/3 nr 18193; MK 52, 21v-23); 1536 król Zygmunt [I] nakazuje swoim poddanym i mieszkańcom zamku i miasta L. oraz pozostałych miast, wsi i folw., które ks. Anna [Konradówna] posiadała jako zaopatrzenie na czas panieństwa, a teraz po swym po ślubie bezprawnie zajmuje, by okazali posłuszeństwo Tomaszowi Sobockiemu wysłannikowi król. i jego rządcom, pod karą śmierci (sub colli privatione) i konfiskaty całego majątku (MS 4/3 nr 18194; MK 52, 23-24); 1545 król Zygmunt [I] zabezpiecza swej ż. królowej Bonie 200 000 dukatów posagu i wiana na dobrach i dochodach król. należących do woj. maz., w tym na ziemi i stwie liw., zamku L., miastach Liw Nowy, Liw Stary, Korytnica i Jadowo oraz wszystkich folw. i wsiach należących do tegoż stwa i na cle ziemskim liw., ustanawiając wspomn. dobra i dochody jako jej zaopatrzenie wdowie (MS 4/3 nr 21894; MK 67, 202v-207v); 1593 król Zygmunt [III] potw. dokument swej ciotki Anny [Jagiellonki], w którym nadaje ona swemu słudze Sebastianowi Porembskiemu wieś Czerwonka w stwie liw. w dożywotnie posiadanie z pr. utworzenia folw. i pr. do wyrębu drzew na potrzeby domowe w lasach ekonomii kam. za zgodą jej rządcy oraz obowiązkiem opłaty kwarty (MS s.n. 7 nr 117); 1596 tenże król potw. oddanie w dożywotnią dzierżawę Korytnicy i Woli Koryckiej, wsi w stwie liw. → Korytnica.

Finanse. 1539, 1545 suma dzierżawna za stwo liw. → niżej, p. 3B; 1550 zgodnie z rozporządzeniem (ordinatio) królowej Bony na wynagrodzenie star. i [pozostałych] sług, tj. podstar., pisarza, rządców folwarków oraz czeladzi, przeznacza się 155 zł (wzm. 1568; ASK I 28, 839); [ok. 1554] dochód z 4 [niewymienionych] wsi [należących do stwa liw.]: 200 zł z czynszów i robót, 120 zł 22 gr 9 den. za 724 1/2 korca owsa (z wyjątkiem spalonych ról), 2 zł 25 gr za gęsi, 5 zł 20 gr za kapłony, 2 zł 25 gr za jaja, 7 zł 2 gr 9 den. za 42 1/2 korca chmielu; dochód z 2 folw.: 380 zł 13 gr za zboże i siano, 18 zł 20 gr za nabiał od 14 krów²⁷Dochód z miast → Liw Stary, p. 3C; dochód z młynów → p. 2C; na wynagrodzenie i utrzymanie (victus) star., rządców i czeladzi przeznaczono 640 zł, a na zapłatę za broń (arma) 800 zł (ASK LIV 28 t. 1, 273); 1556-57 suma dzierżawna za stwo liw. → p. 3B; 1565-66, 1568 całkowity dochód ze stwa liw. wynosi 2974 zł 20 gr 9 den. (Sum. 1566, 195²⁸W LM 1565 nie zsumowano całości dochodów stwa liw., lecz jedynie dochody z poszczególnych wsi. Sum. 1566 zawierający wyciąg finansowy z tejże lustracji, podaje również sumę całościową; ASK I 28, 839v); 1569! [recte: 1570], 1570, 1572 uposażenie czeladzi zamku w L. i folw. → 2B (o uposażeniu czeladzi folw. też → Korytnica i → Zawady); 1569! [recte: 1570] całkowity dochód ze stwa liw. wynosi 2524 zł 3 gr 16 den. (LM 1569, 319v); 1570 całkowity dochód ze stwa liw. wynosi 2948 zł 9 gr 7 1/2 den. (ASK LVI L.3, 61); 1572 uposażenie star. liw. wynosi 200 zł [rocznie]; wydatki na potrzeby kuchni star.: 60 zł za świeże mięso, 100 zł za przyprawy; 19 zł 6 gr za 8 beczek soli dla zamku i folw., 16 zł za 4 beczki śledzi (ASK LVI L.3, 87v).

Poradlne [z pow. liw.]: 1565-66, 1568, 1569! [recte: 1570], 1570 pobrano tylko z 300 wł. os. szlach., z każdej po 2 gr, co daje [rocznie] 20 zł dla stwa; przedtem pobór bywał większy, ale obecnie szlachta wygoniwszy kmieci sama orze pola, a dygnitarze ziemscy [tj. ci co mają kmieci] płacić nie chcą²⁹W źródłach polskojęzycznych używane jest określenie „poradlne”, zaś w łacińskojęzycznym inwentarzu stwa z 1568 mowa o „fumalium”, co tłumaczyć też można jako „podymne”. Dochód z poradlnego wliczano każdorazowo do dochodów miasta Liw Stary (LM 1565 II 176; Sum. 1566, 192; ASK I 28, 832v; LM 1569, 311v; ASK LVI L.3, 50v); 1572 ze wsi szlach. pobrano tylko 15 zł 2 gr, ponieważ niektórzy [szlachcice] zabrali swoim kmieciom pola i obrócili [je] na folwarki (ASK LVI L. 3, 73).

Dochody z kar sądów ziemskich: 1565 [Mikołaj Zawisza] star. liw. nie deklaruje żadnych dochodów z tytułu wspomn. kar (LM 1565 II 177); [o dochodach → też Czerwonka, Grodzisko, Korytnica, Liw Nowy, Liw Stary, Wola Korycka].

3B. Starostowie, rządcy i inni urzędnicy³⁰Nominacje na urząd star. miały miejsce zwykle latem (lipiec-sierpień), czas jego sprawowania liczono bowiem od ś. Augustyna (28 VIII), a kadencja trwała rok. Po inkorporacji Mazowsza do Korony termin roczny pełnienia urzędu starosty zmieniono na rzecz praktyki dożywotniego sprawowania tego urzędu (WolffStudia s. 276, 313-315).

1413 star. (capitaneus) z L. [imienia nie podano]³¹Być może był to już Pomścibor. Ten bowiem w 1414 wystąpił jako podkom. ciech. wśród śwd. dokumentu Piotra Pilika w sprawie fundacji kościoła par. w Węgrowie w z. droh., niedaleko od L., T. Jaszczołt, Dokument Piotra Pilika, wojewody czerskiego, z 1414 r. dla kościoła w Węgrowie, najstarsza fundacja szlachecka na Podlasiu, „Rocznik Liwski” 4, 2008/2009, s. 73-80 (Lites 2, 164).

1425-36 stren. Pomścibor [z Chamska i Przybujewa h. Bolesta] rządca (procurator) liw., jednocześnie podkom. ciech. do 1430, chor. wysz. 1431, chor. warsz. 1432-33, cześnik ciech. 1433-37, kaszt. liw. 1434 (PSB 27, 395-396; Wilska 116; PacElita 81; PacSpis): 1425-35 tenże rządca liw. (Zakr. I nr 1697; WarszDis. 1, 260: tenutarius; PacSpis); 1436 tenże rządca liw. i cześnik ciech. sprzedaje wójtostwo w → Popowie, otrzymane od ks. [Bolesława IV] (MK 3, 192v).

1437-38 Marcin (Marcisz) z Rakowa [w z. wysz.] star. (capitaneus) liw.: 1437 tenże śwd. transakcji zawartych w L. (MK 3 k. 206, 210v, 218v); 1437-38 tenże star. liw. (Zakr. II nr 2864, 2907; Warsz. 2, 636; SHGWysz. 44).

1442 Janusz³²PacElita 88, identyfikuje go z Januszem Łosiem z Gródkowa w z. wysz.; zob. też SHGWysz. 22 star. liw. świadek m.in. nadania przez ks. [Bolesława IV] młyna na → rz. Czerwonce (MK 3, 278v-279).

1451 Jakub z Gościeńczyc [pow. grój.] star. liw.³³Wg PacElita 88, Jakub był star. liw. zapewne już w 1447, kiedy wraz z Janem Mokobądzkim kaszt. i sędzią liw. wystawił w L. dok. dla sądu w Błoniu (WarszDis. 1, 13v). Niewykluczone, że sprawował swój urząd nieprzerwanie w l. 1447-51, chociaż książę mógł wymieniać starostów co roku. O Jakubie i jego dalszej karierze: PacElita 88; PacSpis (MK 4, 127v).

1453 star. liw. [imienia nie podano] ma z polecenia ks. Bolesława [IV] otrzymać dok. książ., dotyczący wykupu przez Ścibora Lulę od jego brata Piotra z Brześc [pow. czer.] cz. → Pniewnika, celem wwiązania tegoż Ścibora we wspomn. dobra; drugi egzemplarz dok. otrzyma sędzia czer. (MK 4, 46).

1453-60 [Stanisław] Boruta [z Falent w pow. warsz., h. Rogala] star. liw. (SHGWarsz. 62): 1453 tenże chor. liw. [recte: warsz.]³⁴Wzmianka ta pochodzi z księgi ziemskiej liwskiej 1, ale obecnie znana jest jedynie z TymWyp. i TymProc. Nie wiadomo, czy zaszedł tu błąd pisarza czy historyka. Boruta był chor. warsz. 1433-70, zaś urząd chor. liw. pojawia się dopiero w XVI w. (→ Liw – terytorium i ziemia) pozywa kmieci [skąd?] o bezprawne zaoranie granicy [włas.] książ. (TymProc. 343); 1453 tenże śwd. potwierdzenia pr. miejskich Liwa Starego przez Bolesława [IV] (Lub. dodatek nr 12; MK 4, 13v); 1460 tenże pozywa Gunolda z Rozechowa [Roszkowa?] o zbiegłego kmiecia (TymWoln. 50-51).

1463-64 Adam ze Smolechowa [z. zakr.] star. liw.³⁵W 1461 Adam był skarbnikiem synów ks. Bolesława IV pozostających w niedziale, w l. 1461-63 poświadczony jako skarbnik, początkowo ciech., potem zakr., ok. 1466 objął urząd podkom. ciech. (WolffStar. nr 48; PacElita 88-89; PacSpis): 1463 tenże skarbnik zakr. (TymSąd. 157); 1463 tenże toczy proces ze szl. Jakubem ze Skarzyna o jego kmiecia (TymWoln. 61); 1464 tenże jest dłużny 3 kopy i 20 gr Stanisławowi kapłanowi ze Świercz (AOfPult. 110, 113v).

1465 starosta [liw., imienia nie podano] ustanawia zakład w wysokości 100 kóp gr między plebanem z L. a Raciborem [skąd?] z ss. i współklejnotnikami (TymProc. 185).

1468 Andrzej z Milanowa kaszt. zakr. i star. liw.³⁶Andrzej Milanowski z Raszyńca i Milanowa (z. warsz.) h. Łada był star. warsz. 1448-50, kaszt. liw. 1457-68, kaszt. zakr. 1468-69, kaszt. warsz. 1470-81 (SHGWarsz. 238; PacElita s. 83, 89) w imieniu książąt ustanawia zakład 100 kóp gr między szlachcicami z Polikowa [→ Polikowo-Oszczerze, Polikowo-Wyrzyki] (ZapLiw. nr 4).

1469 Piotr czyli Pietrzyk rządca (procurator)³⁷Pietrzyk był zapewne zastępcą star. liw., którym być może był jeszcze wówczas Andrzej Milanowski, łączący w tym czasie tę funkcję z kasztelanią zakr liw. płaci karę 6 grz. w sprawie z Mikołajem z Górek, ponieważ wystąpił w imieniu Małgorzaty ż. Jana kmiecia z Korytnicy, choć ta mu tego nie powierzyła (TymSąd. 35).

1471 Stanisław Targonia [rządca liw.?] (RódŚwięt. 28)³⁸M. Roguski, Tradycje sądownictwa szlacheckiego ziemi liwskiej, w: Sąd pokoju powiatu węgrowskiego w początkach XIX w., Siedlce 2009, s. 13, podaje, że w 1471 Stanisław Targonia star. liw. procesował się z Andrzejem Szczurowskim o przejęcie kmiecia książ. Źródłem tej informacji jest RódŚwięt. 28, który opiera się na zapisie w nieistniejących obecnie księgach grodzkich liw. RódŚwięt. nie podaje jednak w cytowanym miejscu, że Targonia był star. w 1471, lecz stwierdza to ogólnie w kontekście jego śmierci po 1477 (s. 27). Od III 1471 do IV 1473 jako star. liw. jest poświadczony Jan z Radzymina, wiadomo też, że zmiana na urzędzie star. następowała zwykle latem (→ przyp. 30). Należy więc wątpić, by Targonia był star. liw. w podanym czasie. Jego sprawa o kmiecia książ. sugeruje jednak, że pełnił jakiś urząd związany z zarządem dóbr książ. Był raczej rządcą liw. Starostami liw. byli bowiem w tym czasie z reguły bliscy współpracownicy Konrada III, posiadający też zwykle urzędy ziemskie, a Targonia nigdy ich nie sprawował (→ Pniewnik).

1471-73 Jan z Radzymina kuchmistrz ks. Konrada [III] i star. liw. (Warsz. 4, 500; MK 5, 159v; MK 9, 25; szerzej o nim: PSB 30, 96-98; SHGWarsz. 229-231).

1474-78 Jakub z Łubek [z. wysz.] marszałek generalny Mazowsza i star. liw.: 1474 tenże razem z Mikołajem [Szostakiem] z Wierzbna podsędkiem liw. ustanawiają zakład w wysokości 60 grz. między szl. Piotrem synem zm. Dziersława z Kątów z braćmi a szl. Sasinem z Kątów z braćmi dla zachowania spokoju między nimi (RogWyp.: LZG 1, 307); 1475 tenże uczestniczy w rokach książ. podczas pobytu ks. Konrada [III] w L. (MK 5, 179v; MK 60, 203); 1476 tenże przewodniczy rokom ziem. liw. (MK 9, 208v); 1476-78 tenże ustanawia szl. Floriana i Jakuba dz. z Kamianki [z. droh.] swoimi pełnomocnikami we wszystkich swoich procesach, które toczy z panią Węgrowską i jej synem Stanisławem Karskim (DrohG II 1 k. 151, 264v); 1477 tegoż sługa Wojciech → Liw Stary, p. 5A; [zm. niedługo po 1480] (SHGWysz. 31-32; PacElita 89).

1476 Andrzej Gałecki z Gałek rządca liw.³⁹Przypuszczać można, że zastępował w większości spraw zaawansowanego wiekiem i pełniącego obowiązki marszałka Jakuba z Łubek. Andrzej był w l. 1477-87 pleb. w → Korytnicy wraz z Mikołajem z Wierzbna podsędkiem liw. nakłada zakład w wys. 60 grz. krak. między dwie rodziny szl. z Jaczewa (ZapLiw. nr 9); 1476 tenże zastępca (vicesgerens) liw. (DrohG II 1, 151); [ok. 1478] tenże (TymWyp.: LZG 1, 23).

1479 Dobiesław [Cędrowski?] star. liw. (Bon. 4, 314; PacElita 89).

1482-83 Jan z Sobieni [z. czer.] chor. wysz. i star. liw. (MK 5 k. 203, 205v, 210; MK 60, 60).

1482 Wawrzyniec rządca [liw.] (MK 32 k. 35, 172).

1489 Jakub Łacny z Obrytego [pow. nur.] star. liw.⁴⁰Informacja, jakoby Jakub Łacny był star. liw. w sierpniu 1492, podana przez PacSpis (z powołaniem na zapis w MK 32, 207), jest błędna. Jakub jest tam wspomniany jedynie jako star. nur. Podobna pomyłka dotyczy Pawła Sokoła z Tarnowa (czyli Czarnowa, pow. ostroł.), który wg PacSpis i PacElita 90, miał w 1490 łączyć stwo nur. i liw., a w rzeczywistości był tylko star. nur. (MK 32, 206v) [jednocześnie pisarz ziem. nur. 1485-90 (PacSpis; PacElita 90)] pozwany o lichwę przez Piotra z Magnuszewa kan. pułt., którego pełnomocnik discr. Maciej wikariusz pułt. zeznaje, że gdy przybył do L., za specjalnym przyzwoleniem oficjała warsz., by doręczyć Jakubowi pozew [przed sąd oficjała pułt.], Jakub wysłał za nim z zamku liw. swego sługę Litwina, który dogonił Macieja w Korytnicy, zniesławił go i poranił (AOfPult. 112 k. 146v, 149-150, 297, 300).

1494 ur. Mikołaj Załuski⁴¹PacSpis i PacEita 90, omyłkowo nazywa go Załęskim star. liw. (Ep. 3, 123).

1494 Jakub Łacny z Obrytego [ponownie] star. liw. (MK 32, 206v).

1496-1501 Marcin [Gasztołd] z Piotrowic star. liw.⁴²Marcin był 1491-92 oraz 1502-04 star. garw. (PacSpis). Dnia 9 III 1497 na posiedzeniu sądu ziem. liw. starostę zastępował Marcin Kałuski z Kałuszyna (MK 9, 215) (MK 9, 215; Warsz. 7, 918; Warsz. 8, 219; RadWS nr 450; PacSpis; → Polikowo-Piotrowice, Uwaga).

1497 Marcin Kałuski zastępuje w sądzie star. liw. (MK 9, 215).

1500 Jan z Piotrowic zastępuje w sądzie starostę liw. (MK 41, 55; MK 339, 151v).

1501-03 Mikołaj Sobikowski z Sobikowa [pow. czer.] star. liw. (Warsz. 8, 244; MK 18, 151v-152; SHGWarsz. 86; PacSpis).

1506 [Marcin] Mrokowski [z Mrokowa w z. warsz.] star. liw. [jednocześnie kaszt. liw. i star. warsz. (SHGWarsz. s. 167, 303)] otrzymuje z polecenia ks. Zygmunta [Jagiellończyka] 20 fl. jako wynagrodzenie za zorganizowanie przejazdu księcia przez maz. dobra księżnej [Anny Radziwłłówny] na Litwę do króla Aleksandra (Účty 608).

1509 Stanisław [Piotrowski] z Polikowa-Piotrowic pisarz z. liw. i star. liw. (MK 32, 192v, → Liw – powiat sądowy, → Polikowo-Piotrowice, p. 6).

1510-11 Jan z Piotrowic burgr. [zamku w L.] uczestniczy w sądzie z. liw. obok sędziego i podsędka (NGABM 1759-2-64, 233v; MK 32, 101; MK 339, 16v).

1511-16 Andrzej Zaliwski z → Zaliwia star. liw., [zm. 1521 14 VII]⁴³Andrzej był jednym z najbliższych współpracowników ks. Anny Radziwiłłówny, regentki Mazowsza 1503-18. Star. liw. był zapewne do aż śmierci, jednocześnie będąc: 1511-21 podskarbim książ., 1513-15 podkom. ciech., 1515-17 kaszt. liw., 1517-21 kaszt. wis., posiadał też inne stwa: błońskie 1514-15 i warsz. 1515-17 (PiberAnd. 615-630; PiberUdz. 136-141; też → Zaliwie, p. 3) (PiberAnd. 619-626; PacSpis).

1515 Paweł z Nagórek [pow. zamb.?] podstar. liw. zasiada w sądzie ziem. liw. obok sędziego i podsędka (MK 41, 48v; MK 339, 129).

1518-28 Jakub Polikowski z → Polikowa Wielkiego: 1518 tenże burgr. uczestniczy w sądzie ziemskim liw. w zastępstwie star. (MK 32, 92; MK 339, 15); 1528 tenże uczestniczy w sądzie ziemskim liw. (ASLiw 3).

1522-23 Andrzej Zawadzki wojski czer. i star. liw.⁴⁴Andrzej Zawadzki był wcześniej dworzaninem książ., star. niegrodowym w Ostrołęce 1514-19, wojskim wis. 1519, wojskim czer. 1519-26 i marszałkiem dworu książ. 1520 (PiberSpis) (MK 32 k. 116, 171; MK 339, 22).

[A. 1524]-1526 Michał Zaliwski⁴⁵Michał Zaliwski, brat wspomn. wyżej Andrzeja, był kaszt. liw. 1517-1539, a jednocześnie star. czer. 1512-21; więcej o nim: PiberAnd. 628-629; PiberMat; też → Zaliwie kaszt. liw. i star. liw.: [a. 1524 9 XII] tenże sprzedaje Wawrzyńcowi i Maciejowi wójtom w Krypach dzies. ze wsi [książ.] → Popowo [należną kościołowi par. w Brańsku w pow. kam.] (Ep. 12, 139); 1525 tenże star. liw. (MK 41, 42v-43; MK 339, 96v); 1526 tenże toczy proces z Grzegorzem z Rabian → Rabiany-Moszczona, p. 3.

1527 Jan Narbort star. liw. → Liw Stary, p. 5A.

1528 Michał Zaliwski kaszt. i star. liw. [ponownie] zasiada na rokach wielkich w L. (ASLiw 5).

1528, 1529 szl. Maciej Kozicki burgr. zasiada w sądzie ziem. liw. obok sędziego i podsędka (NGABM 1759-2-64, 233v; ASLiw 4); 1531 tenże burgr. liw. zobowiązuje się zapłacić Stanisławowi pleb. w Brańsku [obecnie Brańszczyk] 27 kóp gr w półgr za dziesięcinę snop. w Popowie za poręczeniem Stanisława Sienickiego star. liw. (Ep. 14, 216).

1531-36 Stanisław Sienicki ze Zglechowa [pow. garw.], star. liw.: 1531 tenże → wyżej; 1531 tenże toczy proces o dzies. z → Popowa (PułtTest. 2, 261-263); 1531 tenże zasiada na rokach wielkich w L. (ASLiw 6); 1532 tegoż król Zygmunt [I] mianuje poborcą w z. liw. (MS 4/1 nr 6134; MK 46, 153); 1533 tenże jako poborca podatkowy w z. liw. przedstawia królowi rozliczenie drugiej raty podatku za 1531, przejętego po zm. Marcinie Cieciszewskim, oraz obu rat poboru za 1532 (MS 4/2 nr 16844; MK 48, 713-714); 1535 tenże mianowany wojskim warsz. (MS 4/3 nr 17838); 1536 tenże z polecenia król. ma czuwać nad podziałem → Zaliwia (ML II-A 5, 194); 1539 3 VI tenże wspomn. jako niedawno zm.⁴⁶Niekompletność źródeł nie pozwala stwierdzić, jak długo Sienicki był star. liw., przypuszczać jednak można, że sprawował ten urząd dożywotnio. Jako żyjący wspomn. jest 13 VIII 1538 (MS 4/3 nr 19302), zaś 14 III 1539 Stanisław Adamowski, występując jako star. liw. otrzymuje potwierdzenie objęcia tegoż stwa w dzierżawę (→ niżej), co miało zapewne związek ze śmiercią Sienickiego (PSB 37, 162-163; UDR III/2 nr 179, 1039, 1450) (MS 4/3 nr 19826; MK 58, 229).

1538-42 Stanisław Adamowski (Jadamowski) star. liw.: 1538 21 IV obejmuje stwo liw. w dzierżawę⁴⁷Być może oddanie stwa liw. Adamowskiemu miało związek z chorobą star. liw. Stanisława Sienickiego, który niedługo potem zmarł (MS 4/1 nr 6333); 1539 temuż król potw. dzierżawę stwa liw. na 5 lat za 400 zł rocznie (MS 4/1 nr 6333, 6343; MK 57 k. 50-51, 54v-55v); 1539 tenże star. liw. i kam.⁴⁸Jako star. kam. poświadczony już w 1533 (MS 4/3 nr 17375; MK 49, 9), choć nie wiadomo, czy urząd ten pełnił nieprzerwanie (MS 4/1 nr 6578, 6631; MK 60, 198-199); 1542 tenże star. liw. i kam. uczestniczy w sejmiku ziemskim liw. (ASLiw 7); 1543 tenże wspomn. jako zmarły → niżej.

1543-69 Mikołaj Zawisza z Budziszyna [pow. grój.] star. liw. i kam., jednocześnie wojski liw. od 1550 (PiberSpis; → Królowa Wola, przyp. 1): 1543 12 VI tenże dostaje od króla Zygmunta nominację na stwo liw. wakujące po śmierci Stanisława Adamowskiego (MS 4/1 nr 7274; MK 64, 339); 1544 tenże oskarżony o zabór młyna na rz. Liwiec → Korytnica, p. 4; 1544 tegoż sługa szl. Jan Umięcki spławia przez Włocławek 60 łasztów żyta z folwarków stwa liw. i kam. (RThel. 14); 1545 tenże za wstawiennictwem Piotra [Gamrata] abpa gnieźn. i bpa krak. otrzymuje od króla Zygmunta dzierżawę stwa liw. za tę samą sumę dzierżawną, co jego poprzednik Stanisław Adamowski [400 zł rocznie], na okres zależny od woli króla (MS 4/1 nr 7410; MK 70, 148v); 1546 wg relacji lit. komisarzy, tenże poleca swemu podstar. rozkopać groblę na odnodze rz. Liwiec przy młynie Szeszul należącym do Węgrowa [pow. droh.], co powoduje zatopienie tego młyna i podtopienie gruntów na lit. brzegu rzeki; a na [głównym nurcie] Liwca Mikołaj polecił wznieść groblę k. Węgrowa, aby skierować rzekę na młyny maz. (Varia I 55, 46v-47v; JaszczołtGran. 49-50); 1546 tegoż sługa Jan Stamiącki spławia przez Włocławek 1 szkutę i 1 lichtan owsa z folwarków stwa liw., zwolnione od cła pismem król. (RThel. 38); 1547 tenże star. liw. i kam. (MS 4/1 nr 7828); 1550 tenże otrzymuje od królowej Bony dobra w → Królowej Woli (MS 5/2 nr 5345, 7438; MK 80, 43; MK 87, 284v-285); [po 1550] tenże otrzymuje od króla [Zygmunta Augusta] 10 wł. lasu, na których zakłada → Zawiszyn (LM 1565 II 165); 1551 tenże otrzymuje od króla Zygmunta Augusta stwa liw. i kam. w dożywocie (MS 5/2 nr 5336; MK 80, 28v-29); 1552 tenże mianowany przez króla poborcą w pow. liw., róż. i mak. (MK 80, 262v); 1554 tenże wojski i star. liw. (MS 5/2 nr 6820); [ok. 1555] tenże na polecenie królowej Bony lokuje → Myszadła (LM 1565 II 165; LM 1569, 305v-306); 1555 tenże wraz z Janem Umięckim podstarościm kam. [i liw.?] spławia 50 łasztów owsa, a sługa tegoż Stanisław Dąbrowski 80 łasztów zboża ze starostwa [liw. czy kam.?], zwolnione od cła jako plony własnej pracy; jego sługa Maciej Chajęcki przewozi z Gdańska 12 beczek śledzi oclonych i 6 na użytek własny oraz 1 stągiew (lagena) wina i beczkę piwa (RThel. s. 44, 48, 486, 488, 565, 575); 1556 tenże otrzymuje od króla potwierdzenie dok. królowej Bony z 1550 (MS 5/2 nr 7438); 1556 słudzy tegoż spławiają przez Włocławek: Mateusz Chajęcki 40 łasztów żyta za pobraniem cła, Stanisław Dąbrowski 30 łasztów zboża ze stwa liw. i kam. (cło od 9 łasztów), Piotr Płoński 18 łasztów zboża (RThel. s. 80, 83, 92, 101, 104); 1556-57 tenże otrzymuje na 2 kolejne lata, od I 1556 do 31 XII 1557, dzierżawę stwa liw. za 800 zł rocznie oraz stwa kam. za 2300 zł rocznie (ASK LIV 13, 11); 1557 tenże (MS 5/1 nr 2123; MS 5/2 nr 7994); 1557 słudzy tegoż Stanisław Dąbrowski i Piotr Płoński spławiają przez Włocławek 34 łaszty zboża (cło od 8 łasztów); Jan Umięcki podstar. kam. [w imieniu] tegoż spławia 80 łasztów żyta, zwolnionych od cła pismem król. (RThel. s. 121, 126, 134); 1558 tenże bierze w dzierżawę dochody prepozytury w L. → Liw Stary, p. 5A; 1558 słudzy tegoż Stanisław Dąbrowski i Melchior Budzyński spławiają przez Włocławek 50 łasztów zboża, od których płacą cło, a Stanisław ponadto 18 łasztów żyta zwolnionych od cła jako plon własnej pracy; z Gdańska Stanisław [ten sam?] przewozi 24 beczki śledzi na utrzymanie służby król. [folwarcznej] (RThel. s. 139, 148, 497); 1560 słudzy tegoż spławiają przez Włocławek: Aleksy Głoskowski 52 łaszty zboża z folwarków król. (od których płaci cło, gdyż nie ma żadnego pisma) i 33 łaszty z folw. własnych Mikołaja, wolne od cła; Jan Umięcki 20 łasztów żyta wolnych od cła; Jan Mysłkowski 4000 szt. klepek, wańczosu i rzemieni za opłatą cła (RThel. s. 153, 160, 168, 402); 1561 słudzy tegoż spławiają przez Włocławek: Stanisław Lisicki 17 łasztów owsa z własnych plonów do Malborka; Jan Umięcki podstarości kam. [w imieniu] tegoż 100 łasztów zboża, od których płaci cło z powodu braku pisma król.; Jerzy Chajęcki 1900 szt. [klepek] drewna, wańczosu i rzemieni za opłatą cła (RThel. s. 181, 200, 404); 1562 tenże otrzymuje Królową Wola w dożywocie (MS 5/1 nr 2640; MK 93, 377); 1562 tenże zawiera ugody z mieszczanami → Liw Stary, p. 3A; 1562 temuż król poleca pomóc przy naprawie młynów → p. 2C; 1564 tenże przedstawia dokumenty dożywocia na stwo liw. i kam., i wieś Królową Wolę oraz dok. wieczystego posiadania lasu Myszadła w stwie liw. (ML IV-B 7, 344); 1565 tenże sprawuje roki ziemskie i grodzkie w L. (LM 1565 II 174); 1565-66 tenże dzierżawi wsie → Królowa Wola, → Myszadła i → Zawiszyn; 1566 tenże (Lustracje dz. XVIII 7, 354); 1568 słudzy tegoż Melchior Budzyński i Mikołaj Suszczyński spławiają przez Włocławek 58 łasztów żyta z jego folw. własnych, a 1569 wspomn. Melchior Budzyński sługa tegoż spławia 18 łasztów żyta z folw. własnych starosty oraz 55 łasztów ze starostwa, od których płaci cło (RThel. s. 212, 222, 250, 259); 1569 tenże Mikołaj odmawia wydania wsi król. → Myszadła i → Zawiszyn (MK 106, 120-120v; MK 128, 134v-135); 1570 5 V tenże wspomn. jako zm. (MS 5/1 nr 4163).

1546 Gabriel Żelkowski podsędek i podstar. liw. zasiada w sądzie grodzkim w L. (ASLiw 9).

1557 Jerzy Łoski podstar. liw. spławia przez swego sługę Melchiora Budzyńskiego 13 łasztów smoły (pix) przez Włocławek (RThel. 443).

1565 Adam Zawisza podstar. liw. przewodniczy sądowi grodzkiemu w L. (MK 96, 43v).

1570 Wojciech Rybiński (Rybieński) podstar. liw. (ASLiw s. 10, 11).

1570-90 Stanisław Radzimiński star. liw. i kam., także kaszt. zakr. 1582-84, następnie czer. 1584-88, a od 1588 wda podlaski, zm. 1591 (PSB 30, 102-104; UDR VIII s. 153, 186)⁴⁹O starostach po 1587: K. Chłapowski, Kasztelanowie i starostowie liwscy w czasach Wazów, „Rocznik Liwski” 4, 2008/2009, s. 7-14: 1570 a. 5 VI tenże obejmuje stwa liw. i kam. po śmierci Mikołaja Zawiszy (ASK LVI L.3, 13); 1569! [recte: 1570] tenże sprawuje roki ziemskie i grodzkie w L. (LM 1569, 309v); 1573-76 tegoż słudzy spławiają przez Włocławek zboże, drewno i smołę, a sprowadzają różne towary (w tym śledzie, saletrę, karazę [tania tkanina wełniana]) z Gdańska (RThel. s. 277, 279, 282, 302, 338, 339, 358, 372, 379, 385, 418, 446, 526, 540, 556, 608); 1575 tenże informuje szlachtę pow. liw. o najeździe tatarskim i poleca podstar. liw. rozesłać je do poszczególnych osób (ASLiw 32-33); 1576, 1580 tenże podejmuje w L. króla Stefana Batorego (PSB 30, 102-104; → Liw Stary, p. 6A); 1578 tenże ma 1 wł 10 mr. w → Jabłonie; 1590 tenże wda podlaski i star. liw. (MS s.n. 8 nr 390).

1574 Maciej Chajęcki podstarości liw. spławia przez Włocławek 5 łasztów własnego żyta (RThel. 296); 1574 tenże podstar. liw. (ASLiw 24).

1582 Krzysztof Żelkowski podstar. liw. (ASLiw 37).

1586 Paweł Laskowski z Jagodnego podstar. liw. (ASLiw 38).

1591-95 Stanisław Miński wda łęcz. i star. liw., przedtem kaszt. liw 1588, kaszt. zakr. 1588-90, potem podkancl. koronny 1606-07, zm. 1607 (PSB 21, 320-322; UDR II/2 s. 99, 275; UDR X s. 110, 186): 1591 tenże otrzymuje w dożywocie stwo liw. po śmierci Stanisława Radzimińskiego (MS s.n. 5 nr 148; MK 136, 137); 1591-95 tenże wda łęcz. i star. liw. (MS s.n. 5 nr 165; MS s.n. 6 nr 60, 61, 153; MS s.n. 7 nr 232, 552; MS s.n. 8 nr 117, 118, 179, 180).

1593-95 Adam Jabłoński podstar. liw. (ASLiw 40).

1595-1605 Wojciech Radzimiński star. liw., także kaszt. zakr. 1591-99, od 1599 kaszt. czer., zm. 1607 (PSB 30, 107-108): 1595 tenże kaszt. zakr. w związku z objęciem przez Stanisława Mińskiego stwa płockiego i ustąpieniem przez niego ze stwa liw. otrzymuje od króla Zygmunta [III] stwo liw. w dożywocie; z tej okazji Stanisław Niewiarowski komornik król. sporządza inwentarz całego stwa liw. (MS s.n. 8 nr 255; MK 139, 242-243; AGAD Warsz.: Libri donationum et perpetuarum transactionum 19, 243-249); 1599 tenże otrzymuje od króla zgodę na wykup wójtostw należących do stwa liw. we wsiach Czerwonka, Krypy, Grodzisko i Popowo (MK 143 k. 124v-125v, 193-194); 1600 tenże za zgodą króla ceduje wójtostwo w Popowie na swego syna Andrzeja (PSB 30, 108; MK 145, 31v-32); 1605 tenże za zgodą króla przekazuje synowi Janowi stwo liw. z wsiami Czerwonka, Krypy, Popowo i Grodzisko; Jan będzie je posiadał dożywotnio, z pr. wyrębu drzew na potrzeby domowe w lasach król. należących do Kamieńca i Korytnicy [tj. w Puszczy Koryckiej], ale za każdorazowym zezwoleniem ich dzierżawców (MK 150, 48v-49v; K. Chłapowski, Starostowie w Wielkopolsce, na Kujawach i Mazowszu 1565-1696, Warszawa 2007, s. 71-72).

8. Pozostałości zamku gotyckiego, częściowo zrekonstruowane, na ESE od dawnego miasta, nad rz. Liwiec, na terenie zalewowym. Zamek wzniesiono na niewielkim, sztucznym nasypie, na miejscu dawnego grodu zapewne o konstrukcji drewniano-ziemnej, którego istnienie w XIV w. poświadczają źródła (→ Liw – kasztelania). Mury zamkowe posadowiono na wysokim granitowym fundamencie spojonym wapnem, sięgającym na głębokość 5 m i wykonano z cegły o układzie mieszanym, wendyjskim i polskim. Założenie zamkowe było regularne, na planie zbliżonym do kwadratu (33 x 32,5 m), z dziedzińcem wewnątrz, prostokątną wieżą bramną wysuniętą przed lico murów od NW i dwoma regularnymi budynkami usytuowanymi naprzeciwko siebie, przylegającymi do murów obronnych od wewnątrz: od NE Dom Duży (dwukondygnacyjny, jednotraktowy, o trójdzielnym układzie pomieszczeń), od SW Dom Mniejszy (jednokondygnacyjny, także trójdzielny) z drewnianym spichlerzem. Wieża bramna czterokondygnacyjna, w przyziemiu czworoboczna, od poziomu kondygnacji drugiej sześcioboczna (od frontu trójboczna). Narożniki wsparte szkarpami uskokowymi sięgającymi trzeciej kondygnacji. Most zwodzony (otwory w drugiej kondygnacji). Zamek zudowano zapewne w trzech etapach. W pierwszym, być może już od schyłku XIV w. do końca 3. dekady XV w., wzmocniono skarpy fosy drewnianymi belkami stabilizującymi teren, rozplanowano całość i posadowiono fundamenty, zaczęto wznosić mury i trójścienną basztę bramną, otwartą do dziedzińca. W drugim etapie ok. 1437 wzniesiono mury do wysokości ok. 8 m i zwieńczono je blankami oraz ukończono skrzydła mieszkalne i basztę. W trzecim etapie w 1. poł. XVI w. Dom Duży nadbudowano o jedną kondygnację. nadbudowano trzecią kondygnację baszty, wykonano kryty przesklepiony ganek wzdłuż wewnętrznej strony górnej partii murów, zbudowano zwodzony most oraz ścianę zamykającą basztę bramną od dziedzińca (od tej pory stała się wieżą). W l. 1549-70 wieżę bramną podwyższono o czwartą kondygnację (z otworami strzelniczymi). Przed zamkiem znajdował się przygródek (poświadczony dla XVI, ale zapewne istniejący już w XV w.), tworzony przez zespół posadowionych na palach drewnianych budynków o różnych funkcjach, rozmieszczonych po obu stronach grobli łączącej zamek z miastem. Zamek został zniszczony przez Szwedów w 1657 i 1703, potem popadł w ruinę. W 1782 na miejscu Domu Mniejszego, wzniesiono budynek kancelarii starostwa. Wtedy też zapewne rozebrano częściowo pozostałości murów oraz groblę. W poł. XIX w. zamek uległ pożarowi i od tego czasu nastąpiło intensywne niszczenie budowli. W XX w. prowadzono prace ratownicze i dokonano częściowo rekonstrukcji obiektu. Z zabudowań wchodzących niegdyś w skład zamku istnieje obecnie: wieża bramna, północno-wschodnia ściana murów (obniżona o ok. 5 m w stosunku do stanu pierwotnego), niewielkie pozostałości ścian północnej i południowej oraz fundamenty i fragmenty filarów i ścian działowych piwnic Domu Dużego. Zrekonstruowano także dawną siedzibę starostwa (Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 10, z. 26, Warszawa 1964, s. 8-10; I. Galicka, Problematyka badań średniowiecznych zamków na Mazowszu, „Biuletyn Historii Sztuki” 25, 1965, z. 2; B. Guerquin, Zamki w Polsce, Warszawa 1974, s. 183-184; Architektura gotycka w Polsce, t. 2, Warszawa 1995, s. 141; Kunkel 130; Postek 87-99).

Przeprowadzone w połowie lat pięćdziesiątych i w końcu lat siedemdziesiątych XX w. badania archeologiczne przy zamku w Liwie wykazały istnienie konstrukcji drewnianych stabilizujących grunt pod jego wzniesienie. Pozyskane fragmenty naczyń glinianych pochodziły z XIV i XV w.⁵⁰Początkowo błędnie zinterpretowane jako pozostałości umocnień grodowych (Z. Tomaszewski, Liw, w: Sprawozdanie Zakładu Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej za lata 1953/1954, 1954/1956, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 1, 1956, s. 205; W. Wróblewski, Wczesnośredniowieczna sieć osadnicza dorzecza środkowego Liwca. Stan i potrzeby badań archeologicznych, „Prace Archiwalno-Konserwatorskie na terenie Województwa Siedleckiego” 2, 1991, z. 7, s. 74-76). Ostatnie badania przeprowadzono w 1999 r. (R. Cędrowski, Sprawozdanie z archeologicznych prac wykopaliskowych przeprowadzonych na terenie zamku w Liwie, gm. loco, pow. Węgrów, woj. mazowieckie w lipcu 1999 r., AZP 54-75/1, s. 15-16). Wnioskowanie na ich podstawie o istnieniu pod zamkiem wczesnośredniowiecznego grodziska opiera się na układzie belek mogących być istotnie drewnianą konstrukcją nasypu wału i 3 niewielkich fragmentach naczyń datowanych na XII-XIII (XIV) w. (nr inw. 11, 14, 180). To stanowczo zbyt mało, aby datować to znalezisko na wczesne średniowiecze, albowiem fragmenty naczyń mogą pochodzić z osady otwartej, zwłaszcza, że znajdowały się w ziemi wypełniającej przestrzeń między belkami, tzw. warstwy zasypiskowej ewentualnego nasypu wału. Bardziej prawdopodobne jest przypuszczenie, że ewentualny gród wzniesiono w XIV w. i funkcjonował on do momentu wybudowania murowanego zamku.