1253 trans. 1298 villa Unolfi (Wp. 1 nr 321), 1310 kop. XV w. Hunoltovicz (Wp. 2 nr 938), 1313 kop. XV w. Unoltovicze (Wp. 2 nr 962), 1400 or. Wnoltowo (KP nr 204), 1404 Vmoltowo (KP nr 1873), 1416 Umolthowicze (PZ 4, 163v), 1420 Vnoltowo (WR 1 nr 1050), 1425 Hunoltowo (PZ 8, 50v-51), 1457 Unolthowo (AC 1 nr 469), 1531 Vnoltouo (CP 111, 130v-131), 1553 Onulthowo (ASK I 5, 171v), 1563 Nolthowo (ASK I 5, 241), 1576 Nolhtowo alias Onultowo (ASK I 5, 538v), 1580 Nołtowo (ASK I 6, 165v; ŹD 43), 1581 Nołthowo (ASK I 6, 422), 7,5 km na N od Starego Rynku w Poznaniu, obecnie Umultowo.

1. 1508 n. pow. pozn.; 1508 n. par. Święty Wojciech pod Poznaniem (ASK I 3, 27).

2. 1313 jezioro w U., 1400 zapowiedź W. [położonego] k. Piątkowa →p. 3; 1416 Andrzej z →Nowego Dworu [też z Nowej Wsi k. Poznania] w sporze z Mac. Grzybowskim [prawdop. z Nowego Dworu]: Andrzej ma ustalić gran. między Nową Wsią a U. wsią kapituły [kat. pozn.] (PZ 4, 163v); 1425 proces o granice między H., Nową Wsią, Radujewem, Nowym Dworem i Morawskiem (PZ 8, 50v-51); 1426 rozgraniczenie W. i Nowego Dworu →p. 3; 1500 granice V. z wszystkich stron są dobre z wyjątkiem gran. z Nowym Dworem [Tomasza] Bogdanki, który zajął 1/3 lasu nal. do V.; lasy, które były k. jeziora w V., zostały w całości wycięte, gdy obecny regens wybudował młyn k. stawu (stagnum) w V.; jezioro (lacus) jest małe; staw rybny (piscina) pusty [niezarybiony] z powodu małej ilości wody; winnica i dwór (curia) regensa (CP 111, 17); 1509 w V. mały las, małe jezioro, staw, dwór regensa (CP 111, 33); 1513 gran. V. i Nowej Wsi biegnie od wzgórza (mons) zw. Dębowy Ostrów (na gran. tych wsi z Morawskiem) strugą [bez nazwy] aż do rz. Warty [a więc z W na E?]; po prawej stronie zostają zarośla i struga; następnie gran. przecina łąkę, potem po prawej stronie pozostaje Dębowa Góra, a gran. dochodzi do drogi publicznej idącej do Poznania i dalej do kopców narożnych V., Nowej Wsi i Nowego Dworu (Dominikanie P-ń 194 nr 2, dawniej Diss. VI C nr 2); 1517 rozgraniczenie U. i Nowej Wsi: postawiono 15 kopców gran.; gran. biegnie m.in. wzdłuż strugi¹Według mapy Gilly’ego jest to krótki, lewy dopływ rz. Warty rozdzielającej U. i Nową Wieś oraz k. drogi z Nowej Wsi do Nowego Dworu (Dominikanie P-ń 194 nr 1, 3, 4, dawniej Diss. VI C nr 1, 3, 4); 1524 (kop. XVII w.), 1531 opisy gran. między U. kapituły kat. pozn. i Morawskiem: kopiec narożny dzieli Naramowice, U., Morawsko i Piątkowo; droga z U. do Piątkowa; kopiec narożny U., Morawska i Nowej Wsi stoi w zaroślach (Dominikanie P-ń 194 nr 4, dawniej Diss. VI C nr 4; PZ 29, 637); 1531 V. ma gran. z Morawskiem, Nową Wsią, Nowym Dworem i Naramowicami; bory i lasy dębowe, łąki, małe jezioro pod dworkiem (curiolla), mały staw (stagnum) obok drogi do Poznania, staw rybny (piscina), strumień [bez nazwy] stanowi granicę Nowej Wsi z V. (CP 111, 130v-131); 1531 V. graniczy z Nowym Dworem i Szydłowem (CP 111, 117).

3. Własn. książęca, potem m. Poznania?, wójta pozn.²K. Potkański, Walka o Poznań (1306-1312), „Rozprawy Wydziału Historyczno-Filozoficznego Akademii Umiejętności” 38, 1899, s. 288 (przedruk w tegoż, Lechici, Polanie, Polska: wybór pism, Warszawa 1965), uważał U. za cz. pierwotnego uposażenia wójtostwa pozn. Z kolei M. Szymańska, Wójtostwo poznańskie 1253-1386. Od lokacji miasta do wykupu wójtostwa przez miasto, „Przegląd Zachodni” 9, 1953, nr 6-8 (Studia poznańskie), s. 187, podkreślała, że wiadomo tylko, że U. wymieniono w przywileju lokacyjnym Poznania z 1253 wśród wsi nadanych miastu, które wójt miał zasiedlić i otrzymywać z nich dochód z każdego piątego łanu, następnie kościelna – wieś prestymonialna kapituły kat. pozn., później dominikanów pozn. 1253 książęta Przemysł i Bolesław [Pob.] nadają wójtowi m. Poznania m.in. U. →p. 4; 1310 rada m. Poznania poświadcza, że Przemek wójt pozn. wraz z Wojciechem (Albertus), Mikołajem i in. swoimi braćmi sprzedali kapitule kat. pozn. swoje dobra H. za 12 grz.³Nie wiemy, czy wieś od początku (od chwili lokacji Poznania w 1253) należała do wójtów pozn., czy też została przez nich kupiona później. Możemy tylko wskazać, że dok. lokacji miasta z 1253 wymieniał wśród 17 wsi mających podlegać sądowi wójta m.in. →Spytkowo i ta wieś została w 1267 sprzedana przez ks. Bolesława (Pob.) mieszczaninowi pozn. Tylonowi i jego wujowi Henrykowi ze Środy (Śląskiej) za 60 grz. (Wp. 1 nr 430). Transakcja z 1310 dot. chyba tylko cz. wsi, skoro w 1313 Ludwik z żoną i synami nadał altarii 1/2 U (Wp. 2 nr 938); 1313 Andrzej [Zaremba] bp pozn. eryguje altarię ŚŚ. Szymona, Judy oraz Tomasza w kat. pozn.; fundatorzy altarii, czyli mieszcz. pozn. Ludwik z żoną Gertrudą oraz z synami Janem, Piotrem, Mikołajem i Pawłem⁴O fundatorach zob. I. Skierska, Średniowieczne Golęczewo, „Ecclesia. Studia z Dziejów Wielkopolski” 9, 2014, s. 21-35, dają altarii m.in. 1/2 U. wraz z jeziorem, rolami i 4 wołami oraz dzies. z Golęczewa (Wp. 2 nr 962).

1400 Mac. Blida kan. katedry pozn. zapowiada dziedzinę W. koło Piątkowa (KP nr 204); 1404 Florian⁵W tym czasie kanonikami kat. pozn. było trzech nosicieli tego imienia: Florian z Poklatek, Florian z Krakowa i Florian z Giecza (DembPozn 382) kan. katedry pozn. zajmuje zgodnie z prawem dziedzinę V. (arestavit hereditatem; KP nr 1873); 1416 U. kapituły kat. pozn. →p. 2; 1420 Andrzej domownik (familiaris) Hektora [Starszego z Koziemina w pow. kon., obecnie Koźmin] kanonika kat. pozn. oraz [imię nie podane] włodarz z V. dowodzą, że owce Erazma z Naramowic zajęli [w szkodzie] w dziedzinie V. tego Hektora (WR 1 nr 1050); 1426 Hektor [Starszy] prep. głuszyński [i kan. katedry pozn.] toczy spór z Wawrz. [Jeżem] z Nowego Dworu o rozgraniczenie W. i Nowego Dworu (PZ 9, 39); 1458 kapituła kat. pozn. zgadza się, by Hektor [Młodszy] z Koziemina kan. katedry pozn. sprzedał archidiakonowi pszcz. Wincentemu ze Strzałkowa sołectwo we wsi prestymonialnej U. (CP 12, 7); 1486 [Winc.] Strzałkowski archid. pszcz. zrzeka się 1 grz. czynszu z U., by osadzić kmieci (pro recuperandis singulis kmethonibus; AC 1 nr 766).

1500 wizytacja U.: nowy regens [nie wymieniony z imienia]; w V. jest 7 półł., tak kmiecych, jak i folw., w tym 3 [półł.] os.; płacą po 16 gr czynszu, dawniej płacili po 14 gr, ale obecny regens podwyższył czynsz; opust. 2 ł. sołectwa, z sołectwa płaci włodarz (villicus) 16 sk., choć dawniej płacono 20 sk.; mieszkańcy skarżą się, że [Tomasz] Bogdanka [młynarz z mł. Bogdanka pod zamkiem pozn.] z Nowego Dworu, tak jak poprzedni właściciele Sadowscy, zajął 1/3 lasu nal. do U.; [mieszkańcy] V. skarżą się też, że [Andrzej] Jurgizet [Naramowski] dziekan u Ś. Marii Magdaleny [i kan. katedry pozn.] ściął w bieżącym roku 7 dębów w lesie nal. do U.; regens nie pojawia się we dworze; winnica (vinea), która kiedyś była, teraz jest zniszczona (CP 111, 17).

1509 wizytacja V.: regens [Jan] Sławiński [archid. pszcz.]; 14 kwart [ról] kmiecych, z tego 4 kwarty os.; jest włodarz (villicus); płacą czynsz po 16 gr, 2 koguty i 30 jaj z każdej kwarty; nie ma folw.; 2 kwarty [roli] soł. uprawiają [kmiecie] dla regensa; regens buduje dwór, tj. dom, izbę i małą komorę oraz stajnię (stabulum) na 6 koni, dwie obory (bubuleta) i ogrodzenie wokół dworu (CP 111, 33).

1513 Jan ze Sławna archid. pszcz., jako tenutariusz V., w sporze z Wawrz. Nowowiejskim, który ma zapłacić 3 grz. kary, bo nie odnowił kopców gran. swojej Nowej Wsi ze wsią kapitulną V. (Dominikanie P-ń 194 nr 2, dawniej Diss. VI C nr 2).

1516 wizytacja V.: regens [Jan] Sławiński [archid. pszcz.]; w U. jest 14 kwart ról kmiecych, z tego 2 kwarty są opust.; w U. nie ma włodarza (CP 111, 87v-88).

1517 (kop. XVII w.) sąd ziemski zatwierdza ugody zawarte między kapitułą kat. pozn., a szczególnie tenutariuszem U. Janem Sławińskim archid. pszcz., oraz Janem Nowowiejskim, które dot. rozgraniczenia U. i →Nowej Wsi; postawiono 15 kopców gran. (Dominikanie P-ń 194 nr 1, 3, 4, dawniej Diss. VI C nr 1, 3, 4).

1531 wizytacja V.: regensem jest [Jan] Bolecki archid. pszcz.; V. ma granicę z Morawskiem, Nową Wsią, Nowym Dworem i Naramowicami; w wioseczce (villula) jest 14 kwart ról kmiecych razem z soł., są 2 [kwarty] os., na których siedzą kmiecie Wojtek i Paweł, in. kwarty są opust.; kmiecie uprawiają dla regensa kawałki roli tam, gdzie są żyźniejsze (que coluntur pro regente stadiis, ubi fertiliores sunt); jedną kwartę uprawia karczmarz z Nowej Wsi; płacą [czynsz] z kwart os. po 15 gr, 2 kapłony i 30 jaj; z łąki dają 1 stóg; pan Helt ma w V. kopę wołów i 8 krów mlecznych, które pasą się na pastwiskach naszych i innych (CP 111, 130v-131).

1531 poddani kapituły [kat. pozn.] z Pabianowa proszą, aby kapituła nabyła opust. Rudnicze od dominikanek pozn. albo dała mniszkom w zamian V. (CP 111, 131v; →Uwaga).

1585 Łukasz z Kościelca bp pozn. zatwierdza sprzedaż V., którą kapituła kat. pozn. sprzedała w tym roku kl. Ś. Dominika w Poznaniu (Dominikanie P-ń 194 nr 6, dawniej Diss. VI C nr 6).

1508 pobór od 3 półł. (ASK I 3, 27); 1553 pobór od 1 ł. kmiecego (ASK I 5, 171v); 1563 pobór od 2 półł. (ASK I 5, 241); 1567 pobór od 1 ł., 1 zagr. (ASK I 5, 315v); 1576 pobór płaci kapituła kat. pozn. od 1/2 ł., 1 zagr. (ASK I 5, 538v); 1577 pobór z U. [formularz niewypełniony] (ASK I 5, 731); 1580 pobór od 2 półł., 1 zagr., 2 komor. (ASK I 6, 165v; ŹD 43); 1581, 1583 pobór płaci kapituła kat. pozn. od 2 półł., 1 zagr., 2 komor. (ASK I 4 k. 422, 714v; Piotrkowska 2, 75).

Mieszkańcy: 1482 kapituła wysyła kanoników Mik. Sierpowskiego i Hektora [Młodszego z Koziemina] do starosty [gen. Wlkp.] w sprawie kmiecia z U. osadzonego w wieży zamku pozn. za zgwałcenie staruszki z Nowej Wsi (AC 1 nr 714); 1531 Wojtek i Paweł kmiecie →wyżej.

4. 1253 książęta Przemysł i Bolesław [Pob.] powierzają uczc. Tomaszowi [z Gubina nad Nysą] lokację m. Poznania na pr. magdeburskim; przekazują miastu 17 wsi, m.in. U. [czyli wsie te mają podlegać sądowi wójtowskiemu →Boguthe villa, przyp. 1]; wójt ma posiadać w tych wsiach 30 ł., a mieszczanie otrzymują 20 ł. na pastwiska [→przyp. 3] (Wp. 1 nr 321; PmP nr 3).

1458 sołectwo, 1500 opust. 2 ł. sołectwa, 1509 2 kwarty [roli] soł., 1531 kwarty [ról] soł. →p. 3.

6. 1457 w U. zabity został przez Wojciecha krewnego (nepos) Hektora [Młodszego z Koziemina kanonika kat. pozn.] poddany (homo) szl. Chomęckiego (AC 1 nr 469).

7. LutKap według indeksu.

8. Przypadkowe, luźne znaleziska wczśr., jak osełka kamienna; ślady osadnictwa z IX-XIII w. (Kaczmarek I/2 s. 312, 314-318; Fontes 10, 1959, s. 271; Hensel 7, 128-129).

Uwaga: W notatkach kl. dominikanek (katarzynek) pozn. z XVI w. znajduje się sugestia, że niegdyś Naramowice, U. i Nowa Wieś były własn. tego kl. (Dominikanki P-ń C 23, 17).