WAŁCZ

1303 kop. 1546 Welcz sive Arneszgrundt (MK 70, 325; MS 4 supl. nr 119), 1303 kop. 1681 Arnescrone (Wp. 2 nr 865), 1303 kop. XVII w. Walcia (PU 4 nr 2093), 1312 Arneskrone (Wp. 2 nr 959), 1314 Arnscron (Wp. 2 nr 967), 1348 Arnskrone (Berlin-Dahlem, Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz Berlin, I. Hauptabt., Rep. 78a, nr 5, k. 28v), 1349 van der Crone (CDB A 18, 458), 1364 von der Kronen (CDB A 18, 138), 1364 die Crone (Wp. 3 nr 1518), 1368 kop. 1546 i 1681 Welcz (Wp. 3 nr 1596; A. Sperling, Aus vergilbten Papieren der Stadt Deutsch Krone, Deutsch Krone 1928, s. 99-103), 1375 Corona (J. Schultze, Das Landbuch der Mark Brandenburg vom J. 1375, Berlin 1940, s. 66), 1378 kop. z początku XVI w. Kron alias Walcz (Wp. 6 nr 259), [1402-08] Krone (Wrede 119), 1406 Walcz (Wp. 5 nr 96), 1420 Valcz (PZ 6, 58v), 1451 Krona (MS 4 supl. nr 854), 1460 die Corone (Katalog dokumentów i listów królów polskich z Archiwum Państwowego w Gdańsku [do 1492 roku], Gdańsk 2014, nr 88, 91), 1460 Theutzsche Krone (SRP 4, 201-202), 1481 Walczs (ACC 59, 84v), 1490 Walcze (AC 2 nr 1466), 1499 Arnszkrone alias Waltcz (ACC 76, 107v), [1514-27] fals. datowany na 1251! Krono (Wp. 1 nr 297; Syska 161), 1944 Deutsch-Krone, miasto.

1. 1313 ziemia A. (Wp. 2 nr 960); 1368 m. W. w Wielkopolsce (Wp. 3 nr 1596); 1443 pow. pozn. (Wp. 10 nr 1601); 1314 n. par. własna (Wp. 2 nr 967).

1303 n. miasto (Wp. 2 nr 865), →p. 4.

2. Topografia okolic: 1303 jeziora Raduń i Volzen, każde z półwyspem zw. Hals →p. 4; 1457 role Witkowskie na polach m. W. →p. 3B; [a. 1480] wśród głównych jezior Wielkopolski wymienione jez. Krąpsko położone k. W. i dzielące się na 4 części [→Krąpskie Jeziora] (DA lib. I-II 93); 1524 lasy i jeziora nal. do zamku W., z których korzystają mieszkańcy miasta, 1554 zakaz polowania w lasach, 1555 spór o korzystanie z jeziora →Wałcz – starostwo, p. 2; 1570 spór miasta z Wedlami z Tuczna o miejsce Okunko przylegające do lasu Klotzow; mieszczanie zbrojnie przeciwstawiają się dokonującym rozgraniczenia ludziom starosty (Schultz Geschichte 174); 1602, 1628 jez. →Ślipówko (Lipówko) [obecnie zw. Ślipówko lub Cegielnia] między drogami do Witkowa i do Braksztynu, lasy →p. 5A; 1638 góra nad jeziorem, Mnisza Góra →Wałcz – starostwo, p. 2.

Topografia miasta: 1303 rynek →p. 4; 1378 umocnienia miej. →p. 3B; 1460 rynek →p. 6A; 1489 brama miej. prowadząca do Polski →p. 5A; 1558 ulica prowadząca w stronę Tuczna i Stręczna (WG 1, 83).

Granice: 1532 podział dóbr między braćmi Maciejem i Sędziwojem Czarnkowskimi; cz. Sędziwoja rozciąga się na prawo od drogi z Czarnkowa do Człopy i sięga do granic Piły i W. (PG 75, 593-594).

Drogi: 1331 droga z Tuczna do A. (Schultz 97); [1514-27] fals. datowany na 1251! gran. Polski i Nowej Marchii biegnie m.in. do drogi z Machlina do K. w stronę Królewskiego Brodu (Wp. 1 nr 297; Syska 161); 1602 jez. Ślipówko między drogami do Witkowa i do Braksztynu →p. 5A.

Cło: 1524 król Zygmunt St. mianuje Andrzeja Jankowskiego czyli Jaktorowskiego¹Andrzej pochodził z Jaktorowa w pow. kcyn., a poprzez małżeństwo wszedł w posiadanie dóbr w →Jankowicach k. Buku (Dzieje Tarnowa Podgórnego, t. 1, Tarnowo Podgórne 2013, s. 124-126). Związany był blisko z Łukaszem Górką (który był wtedy star. wał., →Wałcz – starostwo), którego 1517-24 zastępował kilkakrotnie w charakterze starosty gen. Wlkp. i dzięki któremu został tenut. śremskim 1523-37. Jego syn, też Andrzej, ożenił się potem (1544) z Anną c. Mac. Wedla Tuczyńskiego spod Wałcza (PG 86 k. 20, 29v) nadzorcą komór celnych w pobliżu granicy z Saksonią [Nową Marchią], w tym komory w W. (CMP nr 151).

Młyny: 1437 młyn pod zamkiem, 1482 mł. na Dobrzycy nal. do zamku, 1524, 1550, 1581 młyny, 1590 młyn [pod zamkiem] i Borowy Młyn →Wałcz – starostwo, p. 2; 1510 Katarzyna młynarka →p. 3B; 1565 młynarz Klapstein zawiera ugodę z miastem w sprawie młyna miej. (Schultz Geschichte 174).

Zamek, folw. zamkowy →Wałcz – starostwo, p. 2.

3A. Własn. monarsza. [W. założony został na niezasiedlonych obszarach należących wcześniej do Wielkopolski, a w 1296 zajętych przez Brandenburgię. Margrabiowie brand. stracili wkrótce bezpośrednią kontrolę nad nim, najpierw zastawiając go Gunterowi von Käfernberg, potem zaś oddając w lenno rodzinie Wedlów, odgrywającej wielką rolę w Nowej Marchii (H. Cramer, Die Herren von Wedel im Lande über der Oder. Besitz- und Herrschaftsbildung bis 1402, „Jahrbuch für die Geschichte Mittel- und Ostdeutschlands” 18, 1969, s. 63-129, zwł. s. 102-103). W 1368 okolica ta została ponownie przyłączona do Polski (o związanych z tym wypadkach: E. Rymar, Historia polityczna i społeczna Nowej Marchii w średniowieczu [do roku 1535], Gorzów Wlkp. 2015, s. 399 n.), a W. stał się ośrodkiem klucza dóbr król. (starostwa) oddawanego w zarząd tenutariuszom.]

1303, 1307 margrabiowie brand. zlecają lokację miasta A. rycerzom Ulrykowi von Schöningen i Rudolfowi von Liebenthal →p. 4; 1303, 1314 w W. wystawiają dokumenty Wedlowie →p. 6A; 1313 Gunter von Käfernberg pan ziemi A. →Wałcz – terytorium; 1348 margr. brand. Ludwik [Starszy] na prośbę Wedlów i Uchtenhagenów zezwala rajcom i mieszczanom z W. spławiać drewno bez opłacania cła (Berlin-Dahlem, Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz, I. Hauptabt., Rep. 78a, nr 5, k. 28v-29; A. Czacharowski, Społeczne i polityczne siły w walce o Nową Marchię w latach 1319-1373, ze szczególnym uwzględnieniem roli możnowładztwa nowomarchijskiego, Poznań 1968, s. 142); 1349 Hans [Wedel] z C., śwd. w dok. margrabiów brand. (CDB A 18, 458); 1364 Ludwik Rzymianin i Otto margrabiowie brand. dokonują podziału Marchii; Otto otrzymuje całe terytorium za Odrą, w tym [zwierzchność nad] zamkami Wedlów, m.in. w C. (Wp. 3 nr 1518); 1364 Hans Wedel z K. wymieniony wśród panów nowomarchijskich, którym margr. Otto zapewnia poszanowanie ich praw (CDB A 18, 138-139).

1368 król Kazimierz Wielki →p. 4; 1370 król Kazimierz w testamencie zapisuje swemu wnukowi, Kazimierzowi ks. szczecińskiemu, ziemie dobrzyńską, kujawską, sier. i łęcz. z zamkami w Kruszwicy, Bydgoszczy, Złotowie i W.; nowy król Ludwik Węg. postanawia, by przekazać księciu tylko ziemie dobrzyńską i bydgoską oraz Złotów i W. (MPH 2 s. 635, 640-642, 645 – Kronika Janka z Czarnkowa; DA lib. IX 347; DA lib. X 16); 1374 Wedlowie składają hołd królowi rzymskiemu Wacławowi wraz z wszystkimi swymi dobrami, wśród których wymieniono m.in. 5000 ł. lasów i puszcz, sięgających nad Gwdą granicy z Prusami, nad Notecią granicy z Polską a przy Margrabskiej Drodze granicy z Pomorzem²Hołd ten świadczy o utrzymującym się na pograniczu stanie niepewności. W opisanych granicach po Noteć, Gwdę i Pomorze mieścił się bowiem także obszar zajęty przez Polaków w 1368. Wśród hołdujących Wedlów wymienieni są zresztą posiadacze leżących na tym obszarze Tuczna i Frydlandu. W dok. nie wymienia się natomiast W., który najwidoczniej nie znajdował się już wtedy w posiadaniu Wedlów (CDB A 18, 148-150); 1375 zamek C. wymieniony wśród zamków nal. do Nowej Marchii (J. Schultze, Das Landbuch der Mark Brandenburg vom J. 1375, Berlin 1940, s. 66); 1377 Kazimierz ks. szczeciński umiera, a Dobrzyń, Bydgoszcz i W. wracają do króla pol. (MPH 2, 679 – Janek z Czarnkowa; DA lib. X 58); 1378 król Ludwik nadaje ks. Władysławowi opolskiemu posiadane wcześniej przez zm. księcia Kazimierza słupskiego ziemie dobrzyńską i bydgoską, wyjąwszy jednak zamki K. czyli W. oraz Złotów (Wp. 6 nr 259); 1382 dok. ten potwierdzają wielkorządcy Królestwa Pol. (Wp. 6 nr 276).

[1402-08] relacja o granicach Nowej Marchii wśród miast, które niegdyś do niej należały, wymienia m.in. K. (Wrede 119); 1429 wójt Nowej Marchii pisze do wielkiego mistrza w sprawie dokumentów dot. K. i Międzyrzecza, które mają u siebie Maciej i Hanus Uchtenhagenowie³Zob. E. Syska, Źródła do dziejów Nowej Marchii z okresu panowania Askańczyków i Wittelsbachów (do 1373 r.), SŹ 43, 2005, s. 71-72 (Neumark nr 614); 1432 wójt Nowej Marchii w liście do wielkiego mistrza wymienia miasta, które należały do Nowej Marchii, m.in. K. (Neumark nr 693; Reg. 1 nr 5920).

3B. Miasto i jego mieszkańcy. 1348 mieszczanie zwolnieni z ceł na drewno →p. 3A.

1378 w Wielką Sobotę [17 IV] wybucha pożar w domu pewnego piekarza w W. i spaleniu ulega całe miasto wraz z umocnieniami i kościołem, nieuszkodzony pozostaje tylko zamek; ponieważ biedni mieszczanie już wcześniej cierpieli bardzo z powodu najazdów pom. rodu Borków [Borcke], rezygnują z odbudowy swych domów i rozpraszają się; star. Wlkp. Domarat dokonuje najazdu na posiadłości Borków (MPH 2, 683-684 – Kronika Janka z Czarnkowa; DA lib. X 63).

1450 król Kazimierz Jag. zwalnia mieszczan z W. od płacenia ceł w Królestwie (MS 4 supl. nr 847).

1455 Dorota Mechel ż. Wojc. Podstanka [Podstawka?] z W. toczy proces z Hanusbogiem z Tuczna i innymi osobami; oficjał odsyła sprawę do sądu świeckiego (ACC 36, 5v); 1456 Halhedis [Adelajda?] wd. po Leonie z W., krewna Jana Proma altarysty w W. →p. 5B; 1457 Piotr Kuk mieszcz. z W. otrzymuje od króla Kazimierza Jag. 7 morgów roli w ramach łanów zw. Witkowskie na polach m. W.; nadane morgi wolne są od wszelkich opłat⁴Schultz Geschichte 173, znał analogiczne nadanie dla Pawła Horna, ale nie wskazał źródła swej wiedzy. (WG 10, 57v).

1458 miasto W. ma dostarczyć 10 pieszych na wyprawę do Malborka (CMP nr 129; „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 28, 1980, s. 396).

1481 Michalanka kobieta z W. →p. 5B; 1489 Jan Raczek [→niżej, pod 1509], Mac. Müma mieszczanie z W., Dimütka [z W.] →p. 5A; 1490 Hening (Hanek) pleb. w Stręcznie, mieszkający w W.⁵W jednej z zapisek nazwany plebanem w W. Wśród plebanów wał. wymienia go Now. 2, 388. W haśle Stręczno omyłkowo określamy go jako apostatę pozwany przez Michała z kl. augustianów eremitów w Szczecinku [na Pomorzu] o napaść i pobicie podczas wizyty w jego domu; pełnomocnik Heninga odpiera, że to Michał, gdy grali w domu plebana w kości z pewnymi chłopami i kobiecinami (laici et muliercule), trudniącymi się stale żebractwem, pobił się z nimi i uderzył też krzesłem próbującego ich rozdzielić Heninga, naruszając tym samym imm. kościelny (AC 2 nr 1465-1466; ACC 67, 26).

1497 Jakub z Ninina pleb. w W. i burgr. z ramienia bpa pozn. Uriela [Górki] jako starosty oświadcza, że gdy przybył do niego Wincenty burgr. z Ujścia, mieszczanie W. urządzili tumult i próbowali zabić Wincentego wraz z pewnym sługą, który wypalał im smołę w lasach; aby zapewnić im bezpieczeństwo, Jakub wpuścił ich do zamku, ale mieszkańcy, nie mając żadnego szacunku dla niego jako ich tenut., z bronią w ręku otoczyli zamek, pragnąc dopaść i zabić Wincentego; Jakub polecił załodze zamkowej wystrzelić do tłumu, ale tylko na postrach, bez zamiaru zabicia kogokolwiek; jeden z sług wypuścił jednak kamień z bombardy tak, że odbił się on od jakiejś ściany i trafił w nogę pewną kobietę w tłumie, która po 20 dniach zmarła, raczej zresztą z braku lekarza i opieki; Jakub wnosi, aby uznać, że nie odpowiada za tę śmierć; oficjał po przesłuchaniu świadków orzeka, że Jakub nie jest winny zabójstwa (AC 2 nr 1519).

1499 duchowni Dawid Kukuk z siostrą Elżbietą, bracia Klaus i Szymon Kukukowie, ss. Marcina niegdyś burmistrza →p. 5B; Dawid dla fundowanej przez siebie altarii zakupił czynsze: od Klausa Langehansa 5 grz. z jego domu i barci na polach W., od Pawła Kluka 2 grz. z jego domu i działki, od Hansa Krause (Cruse) 8 solidów z jego łanu na polach W., od Janenke Bladdarcha 8 solidów z jego domu, od Hansa Jencke 1 grz. z jego domu i działki, od Pawła Skrodera 1 grz. z jego domu, od Hansa Demeke 1 grz. z jego barci na polach wsi Klausdorf, od Jorga Konelentze z Tuczna 3 grz., od Marka Zubedarcha 2 grz. z jego łanu na polach W., od Wrencze zw. Sczymensis 2 grz. z jego domu i działki, od Klausa Langehansa syna Heninga 1 grz. z jego domu, od Mac. Swantke 245 solidów z jego domu, od Jurge Langehansa 1 grz. z jego działki, od Jakuba Manteicha 24 solidy z jego działki, od wd. po Mac. Middelstegen 3 grz. z jej działki, od Jurge Krogera 24 solidy z jego działki, od Klausa Hintze 1 grz. z jego działki, od Jakuba Teske 8 solidów z jego domu i działki, od szl. Reimera Golcza z Klausdorfu [obecnie Kłębowiec] 6 grz. (ACC 76, 108rv).

1502 Andrzej z W. ręczy przed sądem w Poznaniu, że 8 donic miodu sprzedanych Janowi Brandtowi mieszcz. pozn. zawiera dobry i niefałszowany miód oraz jest właściwej miary, jakiej używa się w Ujściu, Pile i Czarnkowie; każda donica sprzedana była za 9 1/2 wiard. (SBP s. 302-303 nr 158, 162); 1509 Jan Raczek [→wyżej, pod 1489] ławnik i witryk w V. →p. 6A; 1510 Katarzyna młynarka z V. toczy proces ze Stanisławem wozakiem z Obornik, który był jej mężem, ale nastawał na jej życie, zranił ją mieczem i przed 11 laty ją porzucił, wziąwszy sobie in. kobietę; Stanisław przyznaje, że ją zostawił, ale zaprzecza by ją bił; oficjał orzeka, że nastawała ona na życie męża i namawiała przyjaciół do zabicia go, wobec czego zasądza między nimi separację bez pr. wstępowania w nowe związki (ACC 87, 59v; Sent. II 222v); 1511 Mik. Klawek Kuk burmistrz, Paweł Ściborz i Mik. Klawek Langhans rajcy pozwani o niedopełnienie poręczenia za swych sąsiadów [mieszczan z W.] wobec starosty na sumę 12 zł reńskich (PG 66, 405); 1526 Mik. Kukuk i Mac. Eyn mieszczanie w W. pozwani przez Łukasza Górkę star. gen. Wlkp. o szkody (PG 73, 351); 1546 Mik. Manthey, Szymon Langhans, Paweł Świątek i Baltazar Strzelec mieszczanie z W. poddani Andrzeja Górki [jako star. wał.] uwięzieni za swe występki zostają wypuszczeni za poręczeniem Bartłomieja dz. ze Stręczna i Franciszka Golcza z Klausdorfu; im z kolei ręczą Paweł Hincza, Paweł Otta, Paweł Langhans i Tomasz Framelt mieszczanie z W. (PG 88 k. 362v-363, 365v); 1554 opatrzni Michał i Paweł bracia Langehans mieszczanie w W. pozywają Kaspra zw. Thida mieszcz. w W. w toczącej się od wielu lat sprawie o łan roli, który Kasper kupił od ich ojca; łan ten stanowił jednak ich dziedzictwo po ciotce i ojciec nie miał pr. go sprzedawać, a oni (wraz z trzecim, nieżyjącym już bratem) wszczęli sprawę nim minął okres przedawnienia, zapadł nawet wyrok wydany przez ówczesnego podstarościego Sebastiana Noskowskiego i burgr. Henryk Goltz dokonał ich wwiązania; sąd orzeka, że bracia mają oddać Kasprowi 6 grz., a on zwróci im sporny łan (WG 1, 2v-3); 1555 Mac. Blumke burmistrz (Schultz Geschichte 174); 1558 mieszczanie Mac. Szorlenga i Kasper Thida →p. 6A; 1558 Apolonia ż. Jerzego zw. Dunka winna jest Elżbiecie c. Szymona Spliestetera 6 grz., a jeśli nie zapłaci, będzie musiała dać wwiązanie w swój dom przy ul. prowadzącej do Tuczna i Stręczna (WG 1, 83); 1559-92 burmistrzowie: 1559 Walenty Horn, 1565 Jakub Ścibor, 1570 Framolt, 1573 Kirsten Langehans i Mac. Blumke, 1580-92 Walenty Horn (Schultz Geschichte 174-175); 1574 Anna c. Mac. Blumki mieszcz. wał., ż. Serafina Horna mieszcz. wał., pozywa swą bratową Elżbietę wd. po Janie Blumce, a obecnie ż. Piotra Matra mieszcz. wał., o dokonanie podziału 3 włók i działki, stanowiących dziedzictwo po jej matce Maruszy Blumczynie; Elżbieta odpowiada, że są to jej dobra po mężu, ale sąd uznaje, że chodzi o dobra po matce i nakazuje ich podział (WG 5, 48-49); 1585 odnowienie statutów cechu szewców; wymienieni rajcy Walenty Horn, Piotr Lorcke, Walenty Mantey i Walenty Langehans, wójt z 6 ławnikami oraz mistrzowie szewscy: Nickel, Podborne, Rokita, Hellefeger, Schidige, Chwiram, Jale, trzej Stefanowie, Mantei [recte: Mamei], Panke, Sorlenge, Morgen, Schievelbein [niem. nazwa obecnego Świdwina], Spickermann, Buck; 1586 szewcy z K. łączą się z szewcami z Czaplinka (Schultz Geschichte 175); 1586 burmistrz Walenty Horne, rajcy Walenty Mamey, Piotr Langehans, Marcin Blomicke, Melchior Brießenisse, Tewes Framholt, wójt (richter) Seweryn Horne, ławnicy Mewes Hennicke, Teuer Tide, Jurgen Patun, Tomasz Patun, Szymon Mamey, Jakub Janicke, Jakub Swamicke, prowizorzy Szymon Suldarch, Jakub Stefen, Piotr Zibart, Paweł Krantzum składają przysięgę na wierność królowi Stefanowi i star. Stefanowi Grudzińskiemu (WG 3, 6); 1592 Serafin Horn burmistrz w W. (WG 5, 48); 1592 szl. Jan Bagrowski mieszcz. w W. sprzedaje uczc. Wawrz. Storchowi (Storzsch) synowi zm. Andrzeja sołtysa ze wsi Rozwałd swój dom (położony między domami Grzegorza słodownika i Kaspra golibrody) oraz ogród przy moście zamkowym w W. (WG 5, 54v-55v); 1592 Łazarz Żyd z W. przedstawia zobowiązanie Wilhelma Kaala do wypłacenia Ezechielowi Wójcińskiemu 7 grz., które Łazarz był winien Janowi Zdanikowi sołtysowi [gdzie?] za wołu i z polecenia Jana pożyczył Wójcińskiemu (WG 5, 122); 1600 Jan, Szymon, Mikołaj i Jerzy Kukowie przedstawiają do oblaty dok. nadania dla Piotra Kuka [ich przodka] z 1457 (WG 10, 57-58); 1602 burmistrz Michał Młynarz, rajcy Marcin Błonka i Piotr Czcibor, wójt Szymon Langhans, świadkowie dok. starosty wał. dla kościoła w W. (AE XX 30v); 1615 Szymon Langhans rajca (ACC 137, 220).

3C. 1303 miasto przy lokacji otrzymuje 208 ł. →p. 4; 1349 C. ma 100 ł. obdarzonych wolnizną (Wp. 2 nr 1284; →Wałcz – terytorium).

1507 pobór z W. [formularz niewypełniony] (ASK I 5, 2); 1555 instygator król. pozywa m. W., które nie zapłaciło poboru z lat 1552-53 (WG 1, 23v); 1563 m. W. płaci 11 zł 10 gr szosu, ponadto od 54 kwart roli; od in. podatków jest zwolnione z powodu pożaru (ASK I 5, 200); 1565 instygator starosty wał. pozywa burmistrza i rajców W., którzy nie zapłacili czopowego uchwalonego przez sejmy w roku ubiegłym i bieżącym oraz nie dopuścili do ciążenia [egzekucji na ruchomościach] (WG 2, 5v-6); 1577 m. W. nie zapłaciło szosu ani podatków z ról (ASK I 5, 764v).

1592 burmistrz, rajcy, wójt i ławnicy w W. okazują woźnemu sądowemu wymierzone na polach 79 kwart roli (z których każda ma wzdłuż 10 łokci, a wszerz 8 łokci), 5 kwart roli nadanych kościołowi w W., 8 kwart zw. pospolicie rolami parafialnymi oraz 86 ról należących do domów i zw. rolami placowymi, mających po 15 łokci szerokości (WG 5, 59).

4. 1303 Otto [IV], Konrad, Jan i Waldemar margrabiowie brand. zlecają swym rycerzom Ulrykowi von Schöningen i Rudolfowi von Liebenthal założenie w miejscu położnym obok (iuxta) [jez.] →Volzen miasta, które ma się nazywać W. czyli A. [w in. kopiach tylko A.]; nadają temu miastu 208 ł.; na 64 ł. mieszkańcy mają założyć wieś, przeznaczając 4 ł. na uposażenie kapłana, a 60 ł. dzieląc miedzy siebie pod uprawę⁶Wieś ta to zapewne →Arnsfeld (obecnie Gostomia), samą nazwą nawiązujące wyraźnie do nazwy zakładanego miasta (Arnskrone). W 1337 Arnsfeld miało 64 ł. (Raumer 105; Golmert 28), a więc tyle, ile przewidział dok. lokacyjny (była to zresztą typowa liczba łanów wsi kolonizacyjnych w Nowej Marchii). Potem wieś opust. i dopiero w 1482 zasiedlono ją ponownie; wieś ta ma żyć podług pr. miej. i oddawać miastu dochody, ale ma posiadać własny kościół z własnym kapłanem i nie podlegać plebanowi z miasta; 104 ł. mają być przeznaczone na obszar miasta, w tym 4 ł. na uposażenie kościoła; reszta, czyli 40 ł., przeznaczona ma zostać na role zw. Wordelant, z czego 4 ł. ma dostać kapłan kościoła w mieście, za co będzie odprawiał mszę poranną; 1/3 pożytków z obszaru miej. i ról miej. otrzymają zasadźcy (fundatores), a 2/3 miasto; zasadźcy mogą zbudować 2 młyny w dowolnych miejscach i czerpać z nich całe dochody; jeżeli powstaną inne młyny, zasadźcy otrzymają z nich 1/3, a miasto 2/3 dochodów; miasto otrzymuje pastwiska na grodzisku (locus castri) Doberiz⁷Identyfikacja wymienionych w dok. grodzisk Doberiz i Raduń nie jest pewna. To drugie utożsamiać należy najpewniej z grodziskiem na brzegu jez. Raduń, ok. 2 km na W od miasta (→p. 8). Natomiast pierwsze łączyć można ewentualnie z domniemanym grodziskiem na brzegu rz. Dobrzyca, k. późniejszej wsi →Wiesiółka, ok. 10 km na E od miasta i w promieniu 1/2 mili od niego, a także dwa jeziora (stagna) →Raduń i Volzen, wraz z wyspami na jez. Raduń, w tym wyspę [raczej półwysep] zw. eyn Hals [Szyja], rozciągającą się od grodziska Raduń i wchodzącą w jez. Raduń; 1/3 dochodów z pastwisk i jezior przypadnie zasadźcom, a 2/3 miastu; zasadźcy mają pr. łowów w granicach obszaru miej.; zasadźcom przypadnie 1/3 dochodów z [urządzeń handlowych na] rynku (theatrum), ław chlebowych, szewskich, rzeźniczych oraz z wszelkich czynszów, z opłat od kramów na jarmarkach oraz z dochodów sądowych; miasto otrzymuje 16 lat wolnizny; po jej upływie mieszkańcy mają płacić 3 solidy brand. od każdego łanu; 2/3 tego czynszu przypadnie margrabiom, a 1/3 zasadźcom; zasadźcy mają posiadać wyspę [raczej półwysep] zw. eyn Hals wchodzącą w jez. Volzen; mogą sobie wybrać 2 jeziora w Czarnym Borze (Nigra Merica), a także 320 ł. w okolicy miasta; każdy z przyjaciół (amici) zasadźców, który przybyłby z ziem margrabiów lub z obcych krajów, otrzyma za ich radą 64 ł.; aby ułatwić pracę zasadźcom, margrabiowie zwalniają dobra Konradsorf [obecnie Mostkowo, w Nowej Marchii k. Myśliborza] należące do Ulryka von Schönningen oraz Herenborch [niezident.] należące do Rudolfa von Liebenthal na 16 lat z podatków i służb; nadanie mają posiadać Ulryk z synami oraz Rudolf z braćmi (Wp. 2 nr 865; Krabbo nr 1865; MS 4 supl. nr 119 – reg. pod 1330!); 1307 Otto [IV] i Waldemar margrabiowie brand. zaświadczają, że Ulryk von Schöningen, który wraz z Rudolfem von Liebenthal otrzymał do zasiedlenia ziemię A. (terram districtus A. de novo fundandam), z powodu starości nie czuł się na siłach podołać temu zadaniu i sprzedał swój udział panu Henrykowi von Liebenau, który wraz ze wspomn. Rudolfem winien w wyznaczonym czasie zagospodarować tę ziemię⁸Dok. z 1307 świadczy o problemach z przeprowadzeniem zaplanowanej w 1303 lokacji miasta. Na długotrwałość tego procesu wskazuje też fakt, że jeszcze w 1349 miasto cieszyło się wolnizną (→p. 3C), a więc faktyczna lokacja nastąpiła dopiero przed kilku lub kilkunastu laty. Miasto istniało na pewno w 1348 (→p. 3A), a pierwszy pleb. wystąpił już w 1314 (→p. 5A) (PrU 1/2 nr 878).

1348 rajcy →p. 3A; 1368 król Kazimierz Wielki na prośbę rajców miasta W. potwierdza dok. lokacyjny z 1303 (Wp. 3 nr 1596; MS 4 supl. nr 248; A. Sperling, Aus vergilbten Papieren der Stadt Deutsch Krone, Deutsch Krone 1928, s. 99-103).

1455 burmistrz i rajcy →p. 5A; 1499 burmistrz i rajcy, księga ławnicza, do której zapisane mają być czynsze z nieruchomości →p. 5B; 1509 ławnik →p. 6A; 1511 burmistrz i rajcy →p. 3B.

1546 król Zygmunt St. potwierdza dokumenty Kazimierza Wielkiego z 1368 [→wyżej] i Kazimierza Jag. z 1450 [→p. 3B] (MS 4 nr 7603, 7604; A. Sperling, op. cit., s. 99-103); kolejne potwierdzenia królewskie w 1570 przez Zygmunta Augusta, 1577 przez Stefana Batorego, 1589 przez Zygmunta III (A. Sperling, op. cit., s. 12-13).

1555, 1559, 1565, 1570, 1573, 1580-92 burmistrzowie, 1585 rajcy, wójt i ławnicy, 1586 burmistrz, rajcy, wójt, ławnicy i prowizorzy →p. 3B.

1577 król Stefan nadaje miastu W., które ucierpiało niedawno od pożaru, pr. odbywania targów tygodniowych w soboty oraz jarmarków na Wszystkich ŚŚ. [1 XI], Niedzielę Palmową i na ś. Małgorzatę [13 VII] (A. Sperling, op. cit., s. 33-34); 1589 król Zygmunt III potwierdza te terminy i dodaje czwarty jarmark na Boże Ciało (MK 135, 511-512).

1592 burmistrz, 1602 burmistrz, rajcy, wójt, 1615 rajca →p. 3B.

5A. Kościół par. Ś. Mikołaja. 1303 w ramach lokacji przewidziana budowa kościoła w mieście i kościoła w przyległej wsi, każdego z uposażeniem 4 ł. →p. 4; 1312 dzies. z okolic A. →Wałcz – terytorium.

1314 Albrecht pleb. w A. (Wp. 2 nr 967); 1349 par. w C. (Wp. 2 nr 1284; →Wałcz – terytorium); 1378 kościół ulega spaleniu w pożarze miasta →p. 3B.

1409 Maciej pleb. w Malcz! [może chodzi tu o W.?⁹Kan. Mateusz Zymchanowski, autor reg. z XVIII w., czytał tu: Wałcz (Wp. 7 nr 641). Tak samo identyfikował tę miejscowość Now. 1, 270. Istnieje jednak wieś Małecz w ziemi łęcz., siedziba par., położona niedaleko od granicy z mazowiecką częścią diec. pozn., zapisywana w źródłach właśnie jako Malcz (S. Zajączkowski, S. M. Zajączkowski, Materiały do słownika geograficzno-historycznego dawnych ziem łęczyckiej i sieradzkiej do 1400 roku, cz. 1, Łódź 1966, s. 193)] funduje altarię Ś. Floriana w kat. pozn. (CP 10, 10; Wp. 7 nr 641).

1453 wikariusz gen. bpa pozn. utrzymuje w mocy inwestyturę na kościół w W., udzieloną Janowi zw. Prom z Königsbergu [obecnie Chojna] w diec. kamieńskiej przez Franciszka prep. w Nowym Kaliszu [obecnie Kalisz Pomorski]; kontrkandydatem Jana do tego beneficjum był Świętosław z Sadlna w diec. włocł.¹⁰Now. 2, 387, uważał Jana Proma za pleb. w W., ale w świetle przytoczonych źródeł najwyraźniej nie objął on ostatecznie tej godności (mimo uzyskania instytucji kanonicznej) (ACC 34, 110v); 1455 Jan Prom kapłan z W. pozywa Mikołaja pleb. w W. o to, że zburzył jego dom zbudowany na działce darowanej mu przez poprzedniego plebana za zgodą Franciszka prep. i oficjała w Nowym Kaliszu, a nadto tenutariusza Wedelskiego oraz burmistrza i rajców; domaga się też zapłaty zwyczajowego wynagrodzenia [za pracę wikariusza?] w postaci połowy dochodów z 9 wsi nal. do parafii (ACC 36, 41v-42); 1455-56 tenże Jan Prom altarysta w W. →p. 5B.

1454 Maciej pleb. w W. pozywa Dziersława pleb. w Czarnkowie o konia wartości 6 fl. (ACC 35, 34v).

1455-56 Mikołaj zw. Candida pleb. w W.: 1455 tenże →wyżej; 1456 tenże Candida wraz z Janem Wedelskim [tenut. w W.] pozwani przez Franciszka prepozyta z Nowego Kalisza przed sąd oficjała pozn. (ACC 37, 88).

1467-97 Jakub Niniński, z Ninina¹¹Zapewne był synem Jana, który od 1443 posiadał cz. folw. zamkowego w W. (→Wałcz – starostwo), pleb. w W.¹²W 1490 jako pleb. w W. wystąpił Hening, ale z kolejnych zapisów wynika, że był to pleb. w Stręcznie mieszkający w W. (→p. 3B, →przyp. 5): 1467 tenże pleb. w W. (ACC 46, 243v); 1468 tenże pozywa Wojc. Bęczałkę z Obornik o zwrot 14 grz., które dał mu jako posag swej siostry, która była ż. Wojciecha, ale zm. bezpotomnie; Wojciech wnosi o przeniesienie sprawy do sądu świeckiego (ACC 47, 17); 1468 temuż winny jest Wit Marcinkowski 110 grz. (ACC 47, 41); 1473 tenże pleb. w W. i oficjał w Nowym Kaliszu zrzeka się wszelkich pr. do kościoła w Jarocinie (ACC 52, 126v); 1477 Bartłomiej Theszlaw pisarz tegoż Jakuba z Ninina oficjała foralnego w W. (ACC 56, 125); 1480 tenże pleb. w W. i oficjał w [Nowym] Kaliszu toczy proces z wd. po Michale Jankieszu (ACC 58, 130); 1481 tenże oficjał w W. (ACC 59, 63); 1481 tenże pleb. w W. →p. 5B; 1489 tenże Jakub z Ninina pleb. w W. pozywa Jana Raczka i Macieja zw. Müma mieszczan z W. o to, że spotkawszy go pewnego wieczora w bramie miasta W. prowadzącej w stronę Polski, znieważyli go fałszywymi oskarżeniami, że stale cudzołoży z pewną kobietą zw. Dimütka; swą krzywdę ocenia na 200 fl. (ACC 66, 209v); 1494 tenże prep. w W. (AE III k. 181, 211); 1494 tenże pleb. w W. i oficjał w [Nowym] Kaliszu na specjalne zlecenie bpa pozn. udziela inwestytury na altarię w Tucznie (ACC 71, 112v); 1497 tenże pleb. w W. i burgr. w W. z ramienia bpa pozn. Uriela Górki →p. 3B; 1497 bp pozn. eryguje ufundowaną przez tegoż Jakuba prep. w W. altarię NMP, ŚŚ. Jakuba, Andrzeja, Katarzyny, Doroty i Barbary w kościele par. Ś. Mikołaja w V.; Jakub zapisał jej 20 grz. saskich czynszu oraz 1 donicę miodu; pr. patronatu ma należeć do Jakuba i jego krewnych (AE III 211-212).

1504 Marcin z Gniezna prep. w W. i wikariusz kat. pozn. oraz Mik. Niniński altarysta w W. zamieniają się beneficjami [transakcja niezrealizowana] (ACC 81, 165).

1504-14 Mik. Niniński: 1504 tenże →wyżej; 1507 tenże toczy proces z Marcinem Rakojedzkim kan. koleg. Ś. Marii Magdaleny w Poznaniu o prepozyturę w V.¹³Nie wiemy, na jakiej podstawie kościół w W. określano jako prepozyturę. Plebani byli nazywani prepozytami w 1494, 1497 i 1504 (→wyżej), wakującą po śmierci Marcina Kawiorskiego z Gniezna; Rakojedzki przedstawia dok. prezenty wystawiony przez króla Aleksandra [zm. 1506] (ACC 84 k. 38v, 45); 1509 tenże pleb. i oficjał foralny w V. →p. 6A (AC 2 nr 1631-1632); 1509 tenże Mikołaj oficjał w V. (ACC 86, 110v); 1511 tenże pleb. w V. (ACC 88, 8); 1514 tenże pleb. zobowiązuje się pod karą więzienia oddalić podejrzaną kobietę i nie utrzymywać z nią żadnych kontaktów (ACC 90, 148).

1508 synod w V., 1509 Jan Raczek witryk w W. →p. 6A.

1520-29 Maciej z Ujścia pleb. w W.: 1520 tenże wraz z matką Dorotą Łuczyną z Ujścia, bratankiem Janem Łuczycem oraz Łukaszem wójtem [sołtysem] w Rozwałdzie uzyskują król. list żelazny¹⁴Małg. Łuczanka z Ujścia prowadziła wówczas w konsystorzu sprawę przeciwko Hieronimowi Moszyńskiemu [tenut. Ujścia], który siłą wprowadził z powrotem do jej domu jej męża, wyrzuconego wcześniej przez nią i jej matkę (ACC 95 k. 19, 21, 25v, 41v, 43, 46v) (MS 4 nr 3194); 1527 tenże toczy proces z wykonawcami testamentu zm. Małgorzaty z Ujścia lub z Nowej Grobli [Chwaliszewa] k. Poznania; oficjał wyrokuje, że testament był prawomocny i egzekutorzy mają wypłacić przewidziane w nim legaty, a pleb. nie ma pr. do tego majątku (ACC 102, 15v; Sent. II 359v); 1528 tenże z Ujścia oddaje dochody kościoła par. w W. kapłanowi Tomaszowi z Łekna na 6 lat za 5 grz. rocznie (ACC 103, 170); 1529 18 I tenże ustępuje z kościoła par. w W. na rzecz Piotra z W., który ma mu płacić rocznie 2 grz. albo oddać mu swą altarię w W., pod warunkiem, że Maciej uzyska w tej sprawie od bpa lub papieża dyspensę [od zarzutu symonii] (ACC 104, 11); 1530 tenże [były] pleb. w W. toczy proces w sprawie testamentu Małg. Łuczanki z Ujścia (ACC 105, 108v).

1529-30 Piotr z W. pleb. w W.: 1529 18 I tenże →wyżej; 1529 17 IV Piotr pleb. w V. ustępuje z kościoła par. w V. na rzecz Jana Brzeźnicza z V.; Piotr zastrzega sobie pr. mieszkania przy kościele i pobierania wszystkich dochodów do najbliższego dnia ś. Marcina [11 XI] (ACC 104, 54); 1530 tenże Piotr pleb. w V. skazany na karę synodalną za to, że błogosławił ślub kobiety spoza swej par. bez zgody [właściwego plebana] (ACC 105, 2v).

1530 Maciej pleb. w W. (Now. 2, 388, z powołaniem na ACC 105, 108v, gdzie nie udało się znaleźć odpowiedniej informacji).

1532 Maciej wikariusz w V. zabity przez Bartłomieja Thornow [Turno] ze Stręczna; Bartłomiej prosi bpa o zdjęcie ciążącej na nim ekskomuniki, a bp nakazuje mu zapłacić 20 zł i dać całego jelenia (AE VII 239v).

1545 Jakub pleb. w V. pozwany przez Urszulę Gnuszyńską z Sierakowa; gdy w sprawie tej popadł pod kary kościelne i oficjał przez posłańca skierował do V. pismo polecające ich wykonanie, Jakub porwał mu je i nie chce zwrócić (ACC 115, 277); 1546 tenże rezygnuje z kościoła par. w V. (ACC 116, 291v).

1558 Wawrz. Drachowski pleb. w W.¹⁵Schultz Geschichte 174, uważał go za ministra luterańskiego, co jest błędne, skoro Drachowski występuje przed konsystorzem bpim zobowiązuje się tak długo, jak będzie pleb. w W., płacić corocznie Stan. Dembickiemu 2 ćw. siemienia lnianego oraz „wosko” [rodzaj naczynia?] rybek zw. mrzanki¹⁶Mrzanka to zapewne ryba identyczna z mrzewką (zw. również brzana lub brzanka) z rodziny karpiowatych (Słownik staropolski, t. 4, Wrocław 1963, s. 289) za doznane od niego dobrodziejstwa (ACC 120, 538); 1558 tenże pozywa Baltazara pleb. w Rożnowie o 20 grz. zabranych mu dwuletnich dochodów kościoła w Rożnowie [oznacza to chyba, że Drachowski był tam poprzednio pleb.] (ACC 120, 563).

1560 Piotr Ciemnicki kleryk niższych święceń, prezentowany na pleb. w V. przez Andrzeja Górkę star. wał. jako kolatora kościoła par. w V., wakującego po śmierci Wawrz. Drachowskiego (AE X 332).

1573 rada miej. daje ewangelickiemu plebanowi Joachimowi Lübbeken¹⁷Schultz Geschichte 174, datował przejęcie kościoła przez luteran już na 1535, opierając się najpewniej na ustaleniach Raczyńskiego Wspomnienia 2, 82, który z kolei powoływał się na fakt, że w 1615 pleb. Joachim Librarius mówił o zajęciu kościoła przez innowierców przed 80 laty. Wersja ta nie była na pewno poprawna, bowiem jeszcze po 1535 występują w W. katoliccy plebani dom z działką na pokrycie kosztów budowy domu dla wikariuszy (Schultz Geschichte 174-175); 1592 role nadane kościołowi, role parafialne →p. 3C.

1595 bp pozn. Łukasz Kościelecki przyjmuje do swej diecezji Michała Maiora, poleconego przez Hieronima Gostomskiego wdę pozn. i star. wał., jako kaznodzieję zdolnego do odnowienia wiary katolickiej w kościele w W.; kościół ten od wielu lat opanowany jest przez ministrów innowierczych; Michał nie ma wprawdzie właściwego dok. od swego bpa, ale posiada listy polecające kapituły ratyzbońskiej; ma pr. głosić kazania i odprawiać mszę na ołtarzu przenośnym oraz starać się o odzyskanie kościoła z rąk innowierców (AE XV 59); 1598 szl. Joachim Librarius [Buchner?] instytuowany na pleb. kościoła par. w W., od wielu lat opanowanego przez innowierców; prezentował go Hieronim Gostomski star. wał. (ACC 132, 53v-54); 1603 król Zygmunt III prezentuje Joachima Librariusa na pleb. w W. (WG 11, 85a); 1603 król Zygmunt III potwierdza dok. starosty Hieronima Gostomskiego dla kościoła par. w W. z 1602; powołując się na dawne przywileje m. W. nadane przez książąt, potwierdzone przez króla Zygmunta Augusta, i przypominając zasługi wspomn. Joachima, określa on dochody kościoła: z łanów roli w W. ma pobierać po 3 wiertele żyta, 2 jęczmienia i 2 miary owsa; ze wsi Braksztyn po 4 wiertele od ratajów i po 6 wierteli od sołtysów i karczmarzy; z domów w W. nie mających roli i od rzem. po 12 gr; ponieważ mieszczanie nie chcą słuchać zarządzeń starosty, zastrzega on sobie pobór 1/3 dochodów oraz dzies.; star. przeznacza dla plebana po 2 wiertele żyta, 1 kwartę masła, 6 serów od każdego łanu rataja (colonus) we wsiach Skrzatusz, Witkowo, Rozwałd, Wiesiółka, Chwiram, od sołtysów zaś po 4 wiertele żyta, 2 jęczmienia i 2 owsa; pleb. otrzymuje jez. Ślipówko między drogami do Witkowa i do Braksztynu, może też brać drewno z lasów nal. do stwa; 1607 Joachim Librarius pleb. przedstawia ten dok. do oblaty (AE XX 29v-31); 1607 Hieronim Gostomski star. wał. zwraca Joachimowi Librariusowi plebanowi 8 ł., które kiedyś nal. do kościoła par. w W. (AE XX 31); 1610 Joachim Librarius pleb. w W. prosi o erygowanie par. W., który to kościół przez wiele lat był zajęty przez innowierców, a obecnie ma nową fundację zgodnie z przywilejem król.; administrator diecezji eryguje par. (AE XXI 79v); 1611 akt erekcyjny par. zostaje wydany z kancelarii administratora diec.; par. obejmuje wsie Braksztyn, Skrzatusz, Witkowo, Rozwałd, Wiesiółka i Chwiram (AE XXI 151-154); 1614 Joachim Librarius pleb. w W. uzyskuje wyrok przysądzający do jego parafii kościół w Klausdorfie; mieszkańcy tej wsi mają dawać plebanowi wg starego zwyczaju po 1 mierze (metreta) ziarna (ACC 137, 89v-91v); 1615 władze m. W. proszą starostę o wprowadzenie zakazu osiedlania się w W. innowierców; pleb. Joachim Librarius przedstawia ten dok. do oblaty w księgach konsystorza pozn. (ACC 137, 220).

1628 kościół pod wezw. Ś. Mikołaja, po spaleniu się poprzedniego odbudowany w murowanej postaci, pr. patronatu nal. do króla; par. ma kościoły filialne w Skrzatuszu i Braksztynie (wsiach nal. do starostwa wał.), przyłączone przez zm. administratora diec. Kaspra Happa w czasie nieobecności bpa Andrzeja Opalińskiego; z tytułu tego połączenia pleban otrzymuje ze 100 ł. nal. do miasta 150 korców żyta, 100 jęczmienia i 100 owsa, ponadto z każdego łanu 3 wiertele żyta, 2 jęczmienia i 2 owsa; do par. należą też wsie Witkowo, Rozwałd, Wiesiółka i Chwiram, w których kmiecie z każdego łanu płacą 2 wiertele żyta, 1 kwartę masła, 6 serów, sołtysi zaś 4 wiertele żyta, 2 jęczmienia i 2 owsa; pleb. ma jez. Lipówko [czyli →Ślipówko] między drogami do Witkowa i Braksztynu, pr. wyrębu drewna na potrzeby kościoła, plebanii i szkoły, pr. wypasu bydła na pastwiskach miej., nadto 4 ł., z tytułu których pleb. ma odprawiać matutinę [mszę poranną] w niedziele i święta; rzemieślnicy i mieszkańcy nie mający ról dają dla rektora szkoły po 2 gr od domu; uwagi wizytatora: chrzcielnica nie ma zamknięcia, cmentarz nie jest dobrze ogrodzony, zgodnie ze zwyczajem zachowywanym od fundacji mieszczanie powinni zadbać o naprawy kościoła i plebanii (AV 7, 9v-10v); 1641 kościół Ś. Mikołaja, murowany, niepoświęcony, pr. patronatu nal. do króla; ołtarz boczny NMP; od południa kaplica dobudowana przez jezuitów¹⁸Jezuitów sprowadził do W. starosta Jan Gostomski w 1618 (ŁOp. 1, 219-220; Now. 2, 770) z własnym ołtarzem; w kościele nowa ambona i nowe organy; kościół ma dok. erekcyjny z 1602; uposażenie opisane, jak w wizytacji z 1628; pleb. ma ogród na przedmieściu¹⁹Dok. w sprawie organizacji przedmieścia wydał już star. wał. Jan Gostomski [1609-23], a w 1633 odnowił go i poszerzył star. Melchior Wejher (A. Sperling, Aus veregilbten Papieren, op. cit., s. 36-38), co uważa się za właściwy akt lokacji Nowego Miasta. Rozciągało się ono wzdłuż drogi na E od miasta i drugi, mniejszy w stronę domu wikariusza; plebanię zajmują na podstawie umowy jezuici; kościoły filialne w Skrzatuszu i Braksztynie (AV 10, 342v-346v).

5B. Altarie w kościele par. 1455 Jan Prom [→p. 5A] altarysta w W., krewny Halhedy [Adelajdy?] wd. po Leonie z W. (ACC 36, 42v); 1456 [tenże?] Jan altarysta w W. toczy proces z Niklem zw. Jank chłopem (laicus) z Klausdorfu (ACC 37, 63v); 1481 [tenże?] Jan z Neczel [niezident.] altarysta w W. wraz z Jakubem pleb. w W. toczą proces z Michalanką kobietą z W. (ACC 59, 84v).

1497 erekcja altarii NMP, ŚŚ. Jakuba, Andrzeja, Katarzyny, Doroty i Barbary ufundowanej przez Jakuba Ninińskiego →wyżej.

1499 Dawid Kukuk z W. bakałarz dekretów, archid. w Arnswalde [obecnie Choszczno] wraz z siostrą Elżbietą oraz braćmi Klausem i Szymonem Kukukami, synami Marcina niegdyś burmistrza w W., fundują altarię NMP, ŚŚ. Anny, Piotra, Pawła, Tomasza, Katarzyny, Barbary i Doroty w kościele w A. czyli W.; jako świadkowie występują burmistrz i rajcy w W.; na uposażenie altarii fundatorzy zakupili czynsze [imiona mieszczan, na których ciążyły zobowiązania →p. 3B], które mają zostać zapisane do księgi ławniczej miasta; Dawid zapewnił altarii mszał drukowany na papierze, kanon [mszalny] na pergaminie, srebrny pozłacany kielich z pateną, skrzynię z księgami (są tam Biblia, różne postylle [zbiory kazań], w tym jedna mgra Jordana, historia scholastyczna, kompendium teologii, pasjonał, wokabularz)²⁰Postylle mgra Jordana to znany zbiór kazań autorstwa Jordana z Saksonii (zm. 1237), dominikanina i następcy ś. Dominika w kierowaniu zakonem, beatyfikowanego w 1827. Historia scholastyczna to opisujące historię zbawienia dzieło Piotra Comestora (zm. ok. 1178), niezwykle popularne, a od 1473 wydawane wielokrotnie drukiem. Kompendium teologii to najpewniej znane dzieło ś. Tomasza z Akwinu (zm. 1274). Pasjonał oznaczał zbiór tekstów (modlitw i czytań) dotyczących Męki Pańskiej, a wokabularz to słownik, wówczas oznaczający prowadzony na prywatne potrzeby wykaz słów w różnych językach (charakterystyczne jest posiadanie takiej książki przez duchownego z W.); altarysta ma stale rezydować przy kościele, 2 razy w tygodniu odprawiać mszę i wygłaszać po niem. kazania w W. i Klausdorfie; pr. patronatu ma należeć do Dawida i Elżbiety, a po ich śmierci do ich krewnych męskich do 4 pokolenia (ACC 76 k. 81v, 107-109v).

1504 Mik. Niniński altarysta w W. [niewątpliwie altarii fundacji Jakuba Ninińskiego], 1529 Piotr z W. altarysta w W. →p. 5A.

1602 Mac. Krobski kapłan instytuowany z własnej inicjatywy bpa pozn. Jana Tarnowskiego na altarystę altarii Bożego Ciała, NMP, ŚŚ. Jakuba, Andrzeja, Katarzyny, Doroty i Barbary w kościele w W., wakującej i opuszczonej od wielu lat z powodu zaniedbań kolatorów (AE XVI 141v); 1628 czynsz 6 grz. saskich zapisany [w 1499] przez Dawida Kuczucza! dla altarii Zwiastowania NMP, której altarysta zobowiązany jest odprawiać we wtorki msze na przemian o ś. Annie i o Zwiastowaniu; altaria Zwiastowania NMP fundacji Dawida Kukuka (AV 7, 10).

6A. Wydarzenia. 1303 Lutek i Hasso Wedlowie wystawiają w W. dok. w sprawie nadania w lenno dóbr w puszczy między Brzeźnicą a Plitnicą aż do [rz.?] Mukarnicy [niezident.] (PU 4 nr 2093; Krabbo nr 1872); 1314 Henryk i Jan Wedlowie wystawiają w mieście A. dok. lokacyjny dla Frydlandu [obecnie Mirosławiec] (Wp. 2 nr 967).

1378 pożar miasta →p. 3B.

1409 21 VIII wójt Nowej Marchii Arnold von Baden donosi wielkiemu mistrzowi o działaniach przeciwko Polakom; jego wojska zajęły Frydland 17 VIII oraz Tuczno 18 VIII i tegoż dnia podeszły pod C., gdzie jest drewniany zamek; atakowano go 2 dni, ale ciągle padało, a ludzie byli zmęczeni; podłożono siano pod bramę [w celu jej podpalenia], ale gdy miało dojść do rąbania umocnień (plancken), nie było wystarczającej liczby toporów i siekier; wójt jest jednak zdecydowany zdobyć C., bo dopiero to zabezpieczy cały kraj aż do Noteci, ale potrzebuje dobrego puszkarza (Geschichtsquellen des burg- und schloßgesessenen Geschlechts von Borcke, wyd. G. Sello, t. 2, Berlin 1903, nr 28; Neumark nr 238); 1409 5 IX wójt grabiński [urzędnik krzyżacki z Grabin na Żuławach] donosi, że 1 IX ponownie zaatakował K. i zdobył miasto, ale zamek obsadzony zaciężnymi odmówił poddania się; wobec brak posiłków i otrzymania wiadomości o pol. napadzie na Nowy Kalisz, wójt spalił miasto i wyruszył przeciwko Polakom, których pobił k. Wielenia (M. Biskup, Z badań nad „wielką wojną” z zakonem krzyżackim, KH 66, 1959, s. 677-678; S. Jóźwiak, K. Kwiatkowski, A., Szweda, S. Szybkowski, Wojna Polski i Litwy z Zakonem Krzyżackim w latach 1409-1411, Malbork 2010, s. 130; tamże, s. 223, 226, 324, 711, o roli W. latem i jesienią 1410).

1414 wójt Nowej Marchii donosi wielkiemu mistrzowi, że Hening Wedel ze swymi ludźmi z Tuczna i C. pojmał pewnego mieszczanina z Arnswalde (CDB A 18, 169); 1419 wójt Nowej Marchii skarży się wielkiemu mistrzowi na rozboje dokonywane przez Polaków, m.in. przez Arnolda von Bone star. w C. (CDB A 18, 172-173).

1426 [VII] król Władysław Jag. odwiedza W. (DA lib. XI 221; A. Gąsiorowski, Itinerarium króla Władysława Jagiełły 1386-1434, wyd. 2, Warszawa 2015, s. 108).

[1432] Hans Wedel miecznik pozn. pisze z K. do wielkiego mistrza o grożącym najeździe Czechów [husytów] (CDB A 18, 185-186; Neumark nr 673); 1433 wójt Nowej Marchii skarży się wielkiemu mistrzowi, że przyjęci przez Polaków w Drahimiu i K. husyci rabują okolicę; ludzie z Falkenburga [obecnie Złocieniec] zabrali husytom 6 ludzi i 7 koni (Neumark nr 730); 1433 Arnd von dem Wolde i Henning von dem Borne skarżą się wielkiemu mistrzowi, że pol. starostowie z Drahimia i K. przekraczają granicę mimo pokoju zawartego przez Zakon z Wedlami z Falkenburga (Neumark nr 763); [1435-36] szkody, jakie Piotr Polak ze swoimi starostami [burgrabiami] z Drahimia i K. wyrządził w Nowej Marchii podczas pokoju (Neumark nr 818); 1435 wielki mistrz skarży się królowi pol. i abpowi gnieźn., że pol. starostowie z K. i Drahimia zachowują wrogą postawę, nie chcą pokoju i mimo jego zawarcia nadal łupią pogranicze (Neumark nr 828, 829, 848); 1437 wójt Nowej Marchii skarży się wielkiemu mistrzowi, że Polacy z Drahimia i K. napadają dobra Günsterbergów (Neumark nr 860); 1437 rajcy Falkenburga donoszą, że ludzie z C. wypowiedzieli im wróżdę i spodziewają się ich napadu (CDB A 18, 188).

1460 zamek i m. W., źle strzeżone przez swego tenut. Jana Wedelskiego (z pochodzenia Sasa, znajdującego się w pol. służbie) zostają zajęte przez Kaspra Nostitza, Ślązaka na służbie krzyżackiej; król poleca szlachcie wlkp. je odbić, ale oblężenie zostaje niepotrzebnie zwinięte bez sukcesu; zjazd panów wlkp. w Łęczycy radzi nad odzyskaniem W.; do zamku, obleganego [ponownie] przez wojska król. pod dowództwem Jakuba Dębińskiego kaszt. małogojskiego, zbliża się oddział krzyżacki, prowadzony od Frankfurtu przez Bernarda Szumborskiego; Dębiński zwija oblężenie i postanawia zaatakować Szumborskiego, ale ten szybko uchodzi w stronę Chojnic; na wieść o tym załoga W. opuszcza w nocy zamek i podpala go, a Dębiński nie potrafi jej ścigać (DA lib. XII s. 341, 343-345; por. Katalog dokumentów i listów królów polskich z Archiwum Państwowego w Gdańsku [do 1492 roku], Gdańsk 2014, nr 88, gdzie wzm. o odzyskaniu spalonego C.); inna wersja wydarzeń: Kasper Nostitz atakuje T.K., jego ludzie wpadają z krzykiem na rynek, na co wybiegają ludzie z zamku, ale widząc, że wrogowie są już w mieście, uciekają do zamku; ludzie Nostitza oblegają i zdobywają zamek, biorąc do niewoli 40 ludzi i wielkie zapasy żywności (SRP 4, 201-202 – Historia Związku Pruskiego; o wypadkach tych: M. Biskup, Trzynastoletnia wojna z Zakonem Krzyżackim 1454-1466, Warszawa 1967, s. 554, 571-572).

1463 Fryderyk bp lubuski i kanclerz margrabiego brand. donosi margrabiemu o swych rozmowach z królem pol., które dot. m.in. wrogów margrabiego w C., Tucznie i in. miejscach (CDB C 1, 360).

1497 rozruchy w W. →p. 3B.

1509 sprawa napadu na archid. pozn. Jana Górskiego; świadkowie zeznają, że w ubiegłym roku po Wielkanocy, gdy archidiakon udawał się do V. na synod, został k. wsi Biała [na N od Czarnkowa] napadnięty, obrabowany i poraniony; świadkowie wiedzą, że dokonał tego Hipolit Wedel z Frydlandu, ss. Joachima Wedla z Nörenberg [obecnie Ińsko], Klaus i Krystian Besk; Mik. Niniński pleb. i oficjał w V. zeznaje, że ojciec Hipolita nie chciał go podobno po tym zajściu wpuścić do swego zamku; Jan Raczek ławnik i witryk z V., mówił mu, że gdy był w Reczu, rozmawiał o tym z Erazmem synem Joachima Wedla (AC 2 nr 1631, 1635); 1509 zeznania świadków w sprawie niedopuszczenia do przeprowadzenia wizytacji przez wizytatora bpiego Marcina Święcickiego pleb. z Górki; Mik. Niniński pleb. i oficjał w V. zeznaje, że był świadkiem, jak Michał Westfal pleb. w Falkenburgu nie chciał się zgodzić na działania Święcickiego, twierdząc, że to jemu bp powierzył kontrolę kapłanów, a na drugi dzień kazał się zanieść na krześle przed kościół i tam znowu w otoczeniu in. duchownych sprzeciwił się wizytatorowi i odmówił płacenia wymaganych przez niego opłat, aż się gwałtownie pokłócili (AC 2 nr 1632).

1520 Wolf Schönburg z zaciężnikami krzyżackimi zajmuje Międzyrzecz, a potem posuwa się w stronę Gdańska i pali po drodze zamek W.; na wieść o tym król zwołuje posp. ruszenie do Wągrowca, a potem przesuwa wojsko do Bydgoszczy (MPH 3, 98; M. Biskup, „Wojna pruska” czyli wojna Polski z zakonem krzyżackim z lat 1519-1521, Olsztyn 1991, s. 334); 1551 m. Poznań dostarcza na polecenie kaszt. pozn. [Andrzeja Górki, star. wał.] pieszych na wyprawę do W. [w sumie 126 ludzi] (Die Chronik der Stadtschreiber von Posen, wyd. A. Warschauer, Posen 1888, s. 60-61).

1558 wyznaczeni przez star. Andrzeja Górkę [syna Andrzeja] szlachcice badają sprawę gwałtów dokonanych w W. przez Jerzego i Mikołaja Golczów; oświadczają, że widzieli ślady po kulach z rusznicy w drzwiach i w tylnej ścianie domu Macieja zw. Szorlenga mieszcz. wał. (gdzie mieszkają Stan. Wedel Tuczyński oraz wdowy Agnieszka i Elżbieta Golczowe), a także w przedniej ścianie domu Kaspra zw. Thida; Mik. Golcz zranił w rękę prac. Urbana Wilka kmiecia ze wsi Brocz, poddanego wd. Agnieszki Kuniny, napadł na Jerzego sługę Elżbiety Golczowej, strzelał do niego i gonił aż do domu Kaspra Thidy, a jeden z jego wspólników rzucił w Kaspra siekierą; Jerzy Golcz zaatakował stojącą przed domem Elżbietę, znieważył ją słownie, wystrzelił do niej i byłby ją zabił, gdyby nie schowała się za drzwiami; Jerzy Golcz strzelał też do szl. Stan. Lipskiego sługi star. Andrzeja Górki i mógł go zabić, podobnie jak przyglądających się temu mieszczan (WG 1, 65-67).

1563 pożar miasta →p. 3C; 1577 pożar miast →p. 4; 1584 pożar miasta (Schultz Geschichte 175).

6B. Ludzie z W. 1451 Michał z K. wójt w Ujściu kupuje mł. →Bełczący k. Piły (MS 4 supl. nr 854).

1494 Jan Frolike z K. w diec. pozn., student w Greifswaldzie²¹Henryk Kron immatrykulowany w 1421 na uniwersytecie w Rostocku (Die Matrikel der Universität Rostock, t. 1, Rostock 1889, s. 10) pochodził najpewniej z używającej takiego nazwiska rodziny mieszczan z Rostocka (Aeltere Universitäts-Matrikeln, II. Universität Greifswald, t. 1, Leipzig 1893, s. 126).

1499 Dawid Kukuk archid. w Arnswalde →p. 5B.

7. [J. I. Bocheński], Historia kościoła parafialnego w Wałczu spisana na podstawie prawdziwych dokumentów i wiarygodnych autorów przez Jana Ignacego Bocheńskiego proboszcza wałeckiego w roku 1790, wyd. L. Bąk, M. Hlebionek, A. Szweda, Wałcz-Inowrocław 2002; F. W. F. Schmitt, Geschichte des Deutsch-Croner Kreises, Thorn 1867; Schultz; Schultz Geschichte; A. Sperling, Aus veregilbten Papieren der Stadt Deutsch Krone, Deutsch Krone 1928; Münch tabl. LXII; Z. Boras, R. Walczak, A. Wędzki, Historia powiatu wałeckiego w zarysie, Poznań 1961; B. Janiszewska-Mincer, Osadnictwo ziemi wałeckiej do początków XVI w., „Materiały Zachodniopomorskie” 11, 1965, s. 587-645; L. Jóźwik, Z dziejów Wałcza w XVI i XVII wieku, „Rocznik Nadnotecki” 5, 1973, s. 5-26; Z. Boras, O właściwy herb miasta Wałcza, „Rocznik Nadnotecki” 5, 1973, s. 145-149.

8. Na północnym brzegu jez. Raduń, ok. 2 km na W od miasta (u wylotu istniejącego dziś mostu przez jezioro) wzgórze o kształcie sugerującym istnienie wałów i rowów, przypuszczalne grodzisko wczśr. [zapewne ident. z grodziskiem Raduń, wspomn. w dok. z 1303 →p. 3A]; u podstawy wymiary 73x123 m, u szczytu 49x85 m; znaleziono na nim fragmenty ceramiki; ok. 800 m na W od tego miejsca, na wzniesieniu na północno-zachodnim brzegu jez. Koryto znaleziska ceramiki, fragmentu bruku kamiennego oraz warstwy spalenizny, prawdop. będące śladem osady wczśr.; oba stanowiska są trudne do bliższego datowania, nie są przebadan

e i zostały w znacznym stopniu zniszczone budową rowów strzeleckich podczas II wojny światowej (J. Olczak, K. Siuchniński, Źródła archeologiczne do studiów nad wczesnośredniowiecznym osadnictwem grodowym na terenie województwa koszalińskiego, t. 1, Poznań 1966, s. 121-125).

W sprawie lokalizacji zamku →Wałcz – starostwo, p. 2.

Pieczęć miasta W. z XVI w. przedstawia koronę z literami: A C [Arns-Crone]; napis w otoku: Sigillum civitatis Valcensis A. C.; herb powtarza się na pieczęciach z XVII-XVIII w. (M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich do końca XVIII wieku, Warszawa 2000, s. 451; Album rysunków pieczęci Kajetana Wincentego Kielisińskiego ze zbiorów Biblioteki Kórnickiej Polskiej Akademii Nauk, wyd. P. Pokora, Kórnik 2013, s. 152).

Uwaga: 1. W literaturze (np. Schultz 9-10; Schultz Geschichte 172; Z. Boras. R. Walczak, A. Wędzki, Historia powiatu wałeckiego, Poznań 1961, s. 27; M. Goliński, Uposażenie i organizacja zakonu templariuszy w Polsce do 1241 roku, KH 98, 1991, nr 1, s. 5; M. Starnawska, Między Jerozolimą a Łukowem. Zakony krzyżowe na ziemiach polskich w średniowieczu, Warszawa 1999, s. 59-60) odnosi się powszechnie do W. informacje o trzynastowiecznej posiadłości templariuszy zwanej Kron/Cron/Crona. W 1249 ks. Przemysł I zatwierdził nadanie dla templariuszy wsi →Kron przez wd. po komesie Piotrku z Łąki z bratankami Chociemirem i Piotrkiem (Wp. 11 nr 1704; Temp. nr 32), a w 1251 bp pozn. Boguchwał określił zasady poboru dzies. z dóbr templariuszy, w tym m.in. ze wsi Cron (Wp. 1 nr 294; Temp. nr 38). Część badaczy wiąże te przekazy ze wsią →Krzan k. Kościana. Bardziej zgodnie do W. odnosi się pochodzącą z 1291 wzm. o bracie Albrechcie zwierzchniku dworu (magister curie) w Crona, śwd. w wystawionym w Poznaniu dok. preceptora templariuszy Bernarda von Everstein w sprawie dzies. z dóbr zakonu w okolicy Czaplinka (Wp. 2 nr 679). Niewątpliwie wszystkie trzy dokumenty dotyczą tej samej miejscowości. Jej identyfikacja z W. odpowiadałaby ogólnej wiedzy o lokalizacji dóbr zakonu w puszczach kresowych. Istnienie w W. dóbr i dworu templariuszy trudno jednak byłoby pogodzić z informacjami dok. lokacyjnego miasta z 1303, w świetle których rysuje się obraz okolic W. jako obszaru niezagospodarowanego i raczej bezludnego. Trudno byłoby też wyjaśnić, dlaczego między 1291 a 1303 templariusze stracili te dobra i zniknęli bez śladu z tej okolicy (na co zwraca uwagę Now. 2, 387). Wydaje się więc, że wiadomości o należącej do tego zakonu miejscowości Kron/Cron/Crona nie należy raczej łączyć z W. Tak właśnie orzekł najlepszy znawca zagadnienia, H. Lüpke (Beiträge zur Geschichte des Templerordens in der Neumark, „Die Neumark. Jahrbuch des Vereins für Geschichte der Neumark” 9, 1934, s. 53-58; Untersuchungen über den sagenhaft überlieferten oder fälschlich vermuteten Besitz der Temeplherren in Ostdeutschland, „Jahrbuch für brandenburgische Kirchengeschichte” 31, 1936, s. 42), choć pełna argumentacja tego poglądu zawarta została tylko w jego niepublikowanej i niedostępnej nam rozprawie doktorskiej. Wątpliwości budzić może jednak fakt, że dok. nadania wsi Kron z 1249 znalazł się potem w archiwum brand. baliwatu joannitów (E. Syska, Źródła do dziejów Nowej Marchii z okresu panowania Askańczyków i Wittelsbachów [do 1373 r.], SŹ 43, 2005, s. 67-68), co mogłoby wskazywać, że jego treść kojarzono z ziemiami zanoteckimi; nie jest to jednak wniosek konieczny – joannici mogli wszak przejąć wszystkie dokumenty pozostałe po pol. gałęzi skasowanego zakonu templariuszy.

2. Archiwum miej. spłonęło zasadniczo w pożarze ratusza w 1841. Dotychczasowi badacze dziejów W. niewiele wykorzystywali księgi miej. A. Sperling, Aus veregilbten Papieren der Stadt Deutsch Krone, Deutsch Krone 1928, s. 3, znał jeszcze trzy księgi z lat 1558-1773 przechowywane w bibliotece miejscowego gimnazjum oraz jedną przechowywaną w archiwum państwowym (Staatstarchiv) w Gdańsku. Podaje on też, że na ratuszu znaleziono przypadkowo sporo przywilejów królewskich, które oddano w depozyt do Geheimes Staatsarchiv w Berlinie (dziś Berlin-Dahlem); zestawienie archiwaliów wał. znajdujących się w Berlinie i Gdańsku (s. 12-18) wykazuje dokumenty król. od 1546 oraz liczne akta z XVII-XVIII w. Potem materiały te przewieziono do Szczecina, a w 1945 trafiły do Greifswaldu. Część zaginęła w czasie II wojny światowej (Walczak; informacje pani dr hab. Ewy Syski z Poznania). Obecnie w Landesarchiv Greifswald znajdują się: dokumenty miej. (Rep. 38b U, Stadt Deutsch Krone), akta gimnazjum w W. z lat 1559-1707 (Rep. 62a: Gymnasium Deutsch Krone), księga miej. z lat 1605-1773 (Rep. 40, I 103/2).