foralny

1473 Jakub z Ninina pleb. w W. i oficjał w Nowym Kaliszu [obecnie Kalisz Pomorski], 1477 tenże oficjał w W. [także pleb. w W.] i jego pisarz Bartłomiej Theszlaw, 1480 tenże pleb. w W. i oficjał w Nowym Kaliszu, 1481 tenże oficjał w W., 1509 Mik. Niniński pleb. i oficjał w W. →Wałcz, p. 5A.

Uwaga: Oficjalaty foralne stanowiły w ramach diecezji odrębne okręgi sądowe, w których urzędowali oficjałowie jako sędziowie bpi (A. Gąsiorowski, I. Skierska, Oficjalaty okręgowe w późnośredniowiecznej archidiecezji gnieźnieńskiej, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 47, 1995, z. 1-2, s. 93-124; I. Skierska, Późnośredniowieczny konsystorz poznański, w: Ostrów Tumski – kolebka Poznania, Poznań 2004, s. 81-87). Dla ziem zanoteckich, zagarniętych w 1296 przez Brandenburgię, stworzono w ramach diec. pozn. odrębny archidiakonat (→Wałcz – terytorium) i odpowiadający mu oficjalat, przy czym oficjał posiadał też na tym terenie administracyjne uprawnienia wikariusza bpiego. Jego początki (zapewne w 2 połowie XIV w.) i funkcjonowanie nie są jasne ze względu na brak zachowanych źródeł (Now. 2, 239-243; na s. 241 lista oficjałów). Pierwszymi znanymi oficjałami byli prepozyci w Nowym Kaliszu: 1389-95 Henryk Pape (Wp. 11 nr 1766, 1778), 1435-56 Franciszek Sutczel, potem zaś także [przełom XV i XVI w.?] Piotr Clyekyennar, 1504 Dawid i 1513 Mik. Hasse. Wydaje się więc, że funkcja zasadniczo związana była z prepozyturą w Nowym Kaliszu. Zdarzało się jednak mianowanie oficjałami plebanów w W. lub Falkenburgu (1506-09 Michał Westfal); tytułowali się oni oficjałami w Kaliszu albo też w W. czy Falkenburgu. Ich nominacje wiązać najpewniej należy z faktem, że po przyłączeniu do Polski części ziem zanoteckich w 1368 Nowy Kalisz pozostał w Brandenburgii, a w XV w. pogranicze nie było spokojne i bpowi łatwiej było zachować kontrolę nad ludźmi czynnymi na obszarach podległych Królestwu. Chciał zarazem uszanować lokalne odrębności (uwaga Now. 2, 240, jakoby bp pragnął mieć w Ninińskich dyspozycyjnych ludzi, niezwiązanych z tą okolicą, nie jest trafna, rodzina ta była bowiem osiadła pod W., o czym →Wałcz – starostwo, przyp. 1). O wadze tych odrębności świadczą przekazy o awanturach związanych z próbą przeprowadzenia przez bpa wizytacji tych obszarów na początku XVI w. W 1508 okoliczna szlachta napadła zmierzającego do W. najpewniej w tym celu archidiakona pozn. (AC 2 nr 1631, 1635). Wydaje się, że w związku z tą sprawą stała kolejna, gdy w 1509 wyznaczony przez bpa wizytator Marcin Święcicki pleb. w Górce, spotkał się z oporem miejscowego kleru; pleb. z Falkenburga w otoczeniu innych plebanów odmówił złożenia mu wymaganych opłat i zaprzeczył jego prawu do karania duchownych, powołując się na to, że to on sam jest na tym obszarze powołanym przez bpa oficjałem, uprawnionym do kontrolowania zachowania kleru (AC 2 nr 1632). Oficjalat zanotecki upadł w związku z reformacją, kiedy większość tamtejszych parafii przeszła w ręce innowierców. W 1540 planowano mianowanie oficjałem plebana w Nowym Kaliszu, o ile tylko okaże się on człowiekiem starszym i dojrzałym (CP 38, 25), ale plany te nie doczekały się realizacji.