1307 ziemia (terra districtus) A. →Wałcz, p. 4; 1312 ugoda bpa pozn. Andrzeja z margrabiami brand. Waldemarem i Janem w sprawie dzies. z okolic Nowego Kalisza [dziś Kalisz Pomorski], Tempelburga [dziś Czaplinek], A., Falkenburga [dziś Złocieniec], Wielenia i ziem między Notecią a Drawą i Gwdą; margrabiowie wykupują te dochody, zapisując bpowi 50 grz. rocznie z podatków z Arnswalde [obecnie Choszczno] oraz dając 200 ł. na wspomn. obszarze (Wp. 2 nr 959); 1313 Gunter von Käfernberg donosi bpowi pozn. Andrzejowi, że wyznaczył swemu wasalowi Heinonowi von Liebenau i przedstawicielowi bpa, kanonikowi pozn. Michałowi, termin dla wyznaczenia granic 200 ł., które bp ma otrzymać w jego ziemi A.¹Użyte w dok. sformułowania („nasza ziemia”, „nasz wasal”) wskazują, że Gunter (pochodzący z rodu hrabiów Schwarzburga) sprawował na tym obszarze funkcje władcze; najpewniej wziął go w zastaw od margr. Waldemara, podobnie jak okręg Königsberg [obecnie Chojna] – jak przypuszczał P. von Nießen, Geschichte der Neumark im Zeitalter ihrer Entstehung und Besiedlung (von den ältesten Zeiten bis zum Aussterben der Askanier), Landsberg a. W. 1905, s. 363; przedstawiciel bpa ma wybrać 200 ł. na obszarze między Plitnicą a Gwdą, opisanym następującymi granicami: od Margrabskiej Drogi przez rz. Plitnicę i Czarną Strugę, a dalej tą samą drogą do rz. Gwdy (Wp. 2 nr 960); 1338 rajcy Nowego Kalisza zobowiązują się z tytułu otrzymywanej posługi duszpasterskiej (pro divinis rehabendis) płacić bpowi pozn. z dóbr między Notecią a Drawą do 30 kóp gr rocznie (Wp. 2 nr 1177); 1349 Henryk archid. ziem między Notecią i Drawą donosi bpowi pozn. Wojciechowi [Pałuce], że panowie [nowomarchijscy] zebrani w Tucznie prosili, aby w tym roku bp zadowolił się tylko 25 kopami gr, a w przyszłym roku dadzą więcej; dok. obejmuje również rejestr istniejących wówczas parafii (Wp. 2 nr 1284).

1448 wsie Stręczno, Chwiram, Rozwałd i Dykowo w pow. wał. [może chodzi o starostwo?, →Wałcz – starostwo, p. 3] (AR nr 1175); 1493 Mielęcin w pow. i starostwie wał. (PZ 22, 27v); 1502 Stręczno w pow. wał. (MS 3 nr 238); 1514 Marcinkowice, Brunkowo i Łowicz w pow. wał. (PG 69, 28v-29); 1520 Arnsfeld w pow. wał. (MS 4 nr 12491); 1521 dobra w pow. wał. (MS 4 nr 3683, 3738); 1531 Tarnowo i Hornfeld [recte: Arnsfeld?] w ziemi pozn., pow. czyli terytorium wał. (MS 4 nr 16196); 1532 Tuczno z wsiami w pow. wał. (MS 4 nr 16277); 1532 Stręczno w pow. wał. (AE VII 239v); 1541 Mielęcin czyli Chwarstnica w ziemi wał. (PG 17, 422); 1550 Tarnowo w pow. wał. (PG 99, 69); [połowa XVI w.] fals. datowany na 1202! wsie Barchołdek i Łomnica w pow. wał. (Wp. 6 nr 2); 1552 Arnsfeld na terytorium wał. (MS 5 nr 5581); 1556 Nowe Worowo w pow. wał. (MS 5 nr 7512); 1557 Stręczno i Chwiram na terytorium wał. (MS 5 nr 7743); 1559 Klausdorf, Lubno, Tarnowo, Gołańcza, 1560 Dykowo w pow. pozn., na terytorium wał. (WG 1 k. 118v, 134v, 154v, 234); 1563 Nowe Worowo na terytorium wał. w stwie drahimskim (MS 5 nr 9125).

1538 Mac. Tuczyński pozwany przez braci Czarnkowskich przed sąd ziemski w Poznaniu; jego pełnomocnik odpowiada, że został pozwany poza swój pow. wał., który nie należy do ziemi i woj. pozn.; powszechnie wiadomo bowiem, że w ziemi i woj. pozn. są tylko dwa powiaty, pozn. i kośc., a nie wał.; pozwany ani jego przodkowie nigdy nie odpowiadali w sądach ziemskich w woj. pozn., dlatego strona pozwana uważa, że nie musi odpowiadać na pozew i wnosi o odesłanie sprawy do właściwego dla niej pow. wał.; pełnomocnik Czarnkowskich zaprzecza tym argumentom; nawet jeśli wiadomo, że w woj. pozn. są tylko 2 powiaty, nie słyszano dotąd o pow. wał.; do jakiego miałby należeć województwa?, kto jest w nim sędzią, podsędkiem, pisarzem ziemskim?; Tuczyńskiego wypadałoby więc raczej pozwać do sądu grodzkiego w Poznaniu²Ostatni argument miał zapewne znaczenie obraźliwe, sąd grodzki był bowiem właściwy dla szlachty-gołoty (PZ 30, 311v); 1555 Jakub Bagrowski woźny pow. wał. należącego od dawna do starostwa Wlkp. zeznaje, że był w grodzie w W., kiedy szl. Adam Ciwiński w imieniu Janusza Kościeleckiego wdy sier. i star. gen. Wlkp. w obecności woźnego i licznej szlachty złożył sprzeciw przeciwko wszczęciu jurysdykcji Andrzeja Górki star. wał., zwłaszcza z tego powodu, że cała szlachta pow. wał. od niepamiętnych czasów zawsze sądziła się w grodzie w Poznaniu, jak zaświadczają księgi grodzkie pozn., a powiat zawsze należał do starostwa gen. Wlkp.; także wielu z obecnych przy tym szlachty nie pozwalało sobie sądzić się w grodzie w W., ale zwracało się do grodu pozn.; star. gen. składa swój protest, by nie zrodził się nowy i nieuprawniony sąd a pow. wał. nie odłączył się od starostwa gen. Wlkp. (PG 99, 334v); 1562 Elżbieta wd. po Henryku Golczu pozywa Janusza Kościeleckiego wdę sier., starostę gen. Wlkp. i starostę nak. przed sąd grodzki w W.; jego pełnomocnik odpowiada, że Andrzej Górka i jego surogat Mac. Mokronoski nie mogą wykonywać jurysdykcji w pow. wał., gdyż w tym pow. i starostwie nie było nigdy sądownictwa, ani sądu, ani urzędu, ani akt publicznych, a wszyscy szlach. mieszkańcy od niepamiętnych czasów podlegali sądownictwu grodzkiemu w Poznaniu i dotąd mu podlegają, na dowód czego przedłożył akta, dokumenty i wyroki wydawane przez sąd grodzki pozn.; przedstawił także urzędowe oświadczenie starosty gen. o niewłaściwości powstania sądownictwa w W.; powódka odpiera, że Kościelecki nie może odrzucać sądownictwa w W., skoro uznaje je cała szlachta tego powiatu i korzysta z niego, załatwiając swe sprawy w grodzie w W. jako swym własnym pow. i terytorium (WG 1, 273v-274).

Uwaga: W. powstał na fali kolonizacji puszcz granicznych zajętych przez Brandenburczyków w 1296 i przez kilkadziesiąt lat należał do Brandenburgii, a do Polski przyłączony został dopiero w 1368. W najstarszych przekazach terytorium (ziemia) W. oznacza albo najbliższą okolicę tego miasta, albo obszary zanoteckie bpstwa pozn. Jest to w każdym razie określenie płynne, którego zasięg wynika każdorazowo z kontekstu, w jakim zostało użyte. Od połowy XV w. zaczęto używać, głównie dla opisania położenia geograficznego, terminu „districtus”, który przy swojej wieloznaczności (okolica itp.), oznaczał wówczas właściwie powiat. Wskazywanie przynależności powiatowej wymienianych miejscowości było powszechnym w ówczesnej Polsce zwyczajem kancelaryjnym. Określenie „pow. wał.” stosowali, jak widać z zestawionych przykładów, pisarze kancelarii król., kancelarii starostów wlkp. czy różnych kancelarii sądowych (grodzkich, kościelnych, miej.) w Poznaniu. Nie musi to jednak oznaczać faktycznego funkcjonowania powiatu. Charakterystyczny jest zapis z 1493, kiedy to wieś Mielęcin określono jako położną w „pow. i starostwie wał.” (choć nie była ona własn. król.); uściślenie wskazuje, że pisarz miał świadomość, że nie chodzi o zwykły powiat. Powiat oznaczał w Polsce XV w. zasadniczo wspólnotę ludzi związanych z danym sądem ziemskim (A. Gąsiorowski, Powiat w Wielkopolsce XIV-XVI wieku. Z zagadnień zarządu terytorialnego i podziałów Polski późnośredniowiecznej, Poznań 1965), a takiego sądu w W. po prostu nie było. Okolice W. charakteryzowały się odrębnościami ustrojowymi, wynikającymi z dziedzictwa panowania brand. Inne były tu stosunki etniczne (ludność niem.), nie obowiązywało pr. pol., a dominowały zaprowadzone przez Brandenburczyków stosunki lenne. Zdaje się, że sądy nad szlachtą sprawował starosta w imieniu pana lennego, którym był król pol. Stopniowo oddziaływały jednak w Wałeckiem pol. wzorce ustrojowe, głównie za sprawą współżycia ze szlachtą wlkp. i jej napływu w te okolice, przy czym szczególne znaczenie miało pochodzenie samych starostów (→Wałcz – starostwo). Pol. zwyczaje prawne były zresztą atrakcyjne dla szlachty wał. podlegającej pr. lennemu. Nie wykształcił się jednak w W. sąd ziemski, a sąd grodzki zorganizowano na wzór pozostałych ziem pol. dopiero w połowie XVI w. Jego powstanie wyznacza najpewniej dokonana w 1554 nominacja starosty Andrzeja Górki, aczkolwiek sądy starościńskie mamy poświadczone już wcześniej (→Wałcz, p. 3B, pod 1554). Górka od razu założył też w W. księgi grodzkie (J. Bielecka, Sąd grodzki w Wałczu, RH 26, 1960, s. 265-271), które zawierały też wpisy dokonywanych wobec starosty transkacji dobrami ziemskimi. W. posiadał więc już pr. wieczności. Wymowny jest jednak fakt, że przeciwko wykonywaniu jurysdykcji przez Górkę zaprotestował w 1555 star. gen. Wlkp. Powołanie sądu grodzkiego uważa się za początek pow. wał. (A. Gąsiorowski, Powiat, s. 84-85). Charakterystyczne jednak, że pisarze grodzcy w W. nie stosowali zwyczajowej lokalizacji miejscowości „w pow. wał.”, ale używali formuły: „w pow. pozn., na terytorium wał.” Na miejscu nie dostrzegano więc od razu istnienia osobnego pow. wał. Poważne wątpliwości co do tego istnienia poświadczają też wprost precedensowe sprawy z 1538 i 1562, przy czym charakterystyczne jest, że w tej drugiej sprawie pozwana strona we własnym interesie kwestionowała tylko prawomocność sądownictwa starosty wał., nie zaś samej odrębności tego obszaru. Podobnie było w przypadku protestacji starosty gen. z 1555 przeciwko ustanowieniu jurysdykcji grodzkiej w W. Stopniowemu utrwaleniu w świadomości lokalnej społeczności pojęcia „pow. wał.” sprzyjały ogólne procesy terytorializacji powiatów, związane m.in. z potrzebami skarbowości. Towarzyszyły temu w XVI w. tendencje do unifikacji ustrojowej i likwidacji lokalnych odrębności.

Poczucie odrębności terytorium wał. obejmowało początkowo zapewne cały przyłączony w 1368 obszar na N od Noteci i na W od Gwdy. Potem jego zasięg uległ ograniczeniu od południa i wschodu, chociaż być może już wcześniej (ok. 1337) Polacy odzyskali część południową (tak E. Rymar, Historia polityczna i społeczna Nowej Marchii w średniowieczu [do roku 1535], Gorzów Wlkp. 2015, s. 333-335). Jeśli nie, to zmiany wynikały z postępującej dopiero kolonizacji tego puszczańskiego wciąż obszaru, a były uwarunkowane stosunkami własnościowymi. Na skraju wschodnim tego obszaru znajdowały się dobra król. (Łubianka i Jastrowie) podległe starostom z Ujścia. Z kolei skraj południowy obejmowały rozległe dobra Człopa, nal. do pol. rodziny Czarnkowskich, którzy używali pr. pol. i w oczywisty sposób ciążyli do sądu ziemskiego w Poznaniu. Swoje znaczenie miały też pewnie podziały par., ale nie są one na tym obszarze bliżej rozpoznane. Płynny pozostawał związek z W. w przypadku kilku wsi szlach. na styku dóbr Człopa i Tuczno. Były to: →Barchołt, →Marta, →Miłogoszcz i →Mielęcin. Barchołt należał do dóbr Tuczno (które to m. leżało na terytorium wał.) i w 1532 zaliczany był do pow. wał., ale już w 1619 do pow. pozn. Marta w 1448 i 1535 zaliczana była do pow. pozn., a 1532 i od 1563 do pow. wał. Również Miłogoszcz nal. do dóbr Tuczno i zaliczany był do pow. wał. Mielęcin należał w 1493 do pow. wał., 1535 do pow pozn., w 1545 do ziemi wał., a od 1563 stale już do pow. wał. Granica, zostawiająca na tym odcinku Martę, Miłogoszcz i Mielęcin po stronie wał., a Barchołt po stronie pozn., ustaliła się w połowie XVI w. Stabilizację przynosiło pojawienie się rejestrów poborowych, ugruntowujących w społecznym odbiorze związek z powiatem jako terytorialną jednostką skarbową.