[pocz. XII w.] rkp XV w. Velun (MPHn. 2, 117-118), 1216 or. Velim (Wp. 1 nr 87), 1232 Wilem (Wp. 1 nr 138), 1233 kop. XIII w. Willehn (Wp. 1 nr 147; SU 2 nr 31), 1234 kop. 1257 Welen (Wp. 1 nr 168), Welon (SU 2 nr 70), 1234 kop. 1235 Velen (Wp. 1 nr 173; SU 2 nr 69), 1234 territorium Velense (Wp. 1 nr 170), [1233?] Vilen (Wp. 1 nr 154), 1239 or. territorium Wellense (Wp. 1 nr 121; SUB 2 nr 160-161), 1239 Wellen (Wp. 1 nr 218), 1258 fals. XIV w., kop. XVI w. Wilehnen (Wp. 1 nr 346; Bielecka 262-263), 1312 Velene (Wp. 2 nr 959), 1260 Vilenen (Wp. 1 nr 385), 1331 Vellenen (Wp. 2 nr 1117), 1361 Vellen (Wp. 11 nr 1739), 1368 Vyllen (Wp. 3 nr 1607), [1402-08] Blen! (Wrede 119), 1420 Wyelen (ACC 4, 131v), 1432 Wyeleny (Neumark nr 694), rkp XV w. in castro Velinensi, Wolin! (MPHn. 8, 33-34), Welun (MPH 2, 625), Wyelyen (DA lib. III-IV 310), 1510 Vyelyen (LBP 93), 1518 Vielen (AC 2 nr 1714), 1526 Vyelen (CP 10, 473v), 1528 Vyeluny! (CP 10, 476), nazwa niem.: Filehne, gród i miasto nad Notecią.

1. 1350 n. miasto¹W literaturze założenie miasta datuje się często na czas przed 1458. Na znaczenie wzm. o mieście z 1350 zwróciła uwagę dopiero M. D. Zawadzka, Dzieje Wielenia nad Notecią (do pierwszego rozbioru), „Rocznik Nadnotecki” 7, 1976, nr 1, s. 29. Kładła ona lokację na lata 1331-50 (bowiem z 1331 pochodził ostatni znany jej dok. określający W. tylko jako zamek). Nie znała jednak dok. z 1337, w którym też mowa jest tylko o zamku W. (→p. 3). Lokacja miasta miała zatem miejsce najpewniej w l. 1337-50, a dokonał jej prawdop. król Kazimierz Wielki, który przejął wówczas W. (→p. 3) (CDB A 18 s. 125 nr 48); 1412 n. par. własna²Przekazana przez miejscową tradycję informacja o powstaniu par. już w 1230 (SzPozn. 430) nie ma żadnego potwierdzenia w źródłach i jest niewątpliwie nowożytnym wymysłem (WR 1 nr 684), 1510 n. dek. Oborniki (LBP 93).

2. Gród: 1108/09, 1331 →p. 3; o lokalizacji →p. 8; zamek i folw. zamkowy →Wieleń – starostwo.

1432 most na Drawie za zamkiem W. →p. 6A; 1469 Pęckowo k. V. (CP 3 nr 24; CP 30, 109); 1499 Osieczno leży przy pol. granicy między Woldenbergiem [Dobiegniewem] a F. (CDB A 18 s. 47).

1524 W. wymieniony wśród miast, w których znajdują się król. komory celne na granicy Saksonii [Nowej Marchii] powierzone poborcy Andrzejowi Jankowskiemu czyli Jaktorowskiemu (CMP nr 151); 1633 król Władysław IV wyznacza drogi, którymi kupcy mają przybywać do Poznania, m.in. z Marchii Brand. przez W., Wronki i Szamotuły (PmP nr 196).

3A. Gród, przynależność polityczna. [Zima 1108/09] podczas, gdy ks. Bolesław Krzywousty walczył w Czechach, Pomorzanie zajmują gród Ujście, wydany im przez obrońców za podszeptem Gniewomira, który został oszczędzony po zdobyciu Czarnkowa, ochrzczony i osadzony jako pan tego grodu; Bolesław wróciwszy, oblega Pomorzan w grodzie V.; gdy obrońcy nie są w stanie dłużej walczyć, poddają się, otrzymawszy rękawicę Bolesława jako rękojmię [bezpieczeństwa]; Polacy jednak zabijają wszystkich, nie bacząc na sprzeciw samego księcia; Bolesław umacnia ponownie zdobyty gród i obsadza go swoimi ludźmi³Zdobycie W. opisują też inni, późniejsi kronikarze, zmieniając jednak wiele szczegółów wydarzeń. Winc. Kadłubek z pocz. XIII w. (MPHn. 11, 91-92) pisze, że to Gniewomir bronił W. i został stracony po zdobyciu grodu, co powtarza Kronika wielkopolska z XIV w. z uściśleniem, że skazany został zachłostany na śmierć (MPHn. 8, 33-34). Podobnie rolę i losy Gniewomira ujął Długosz (DA lib. III-IV 294-297), wprowadzający dodatkowo wątek Zbigniewa (brata księcia Bolesława), który prowadzić miał odsiecz pom. dla obrońców W., został pojmany i skazany na wygnanie (MPHn. 2, 117-118 – kronika Galla Anonima II 48).

1232 ks. Władysław Od. nadaje klasztorowi cyst. w Sulejowie wieś nal. do naroczników z W.⁴S. Kozierowski (K 7, 402; K 8, 130) odnosił informację o grodzie, którego naroczników nadano klasztorowi w Sulejowie, do grodu w Kole (nad Wartą, pow. kon.), który nie jest jednak znany skądinąd. Pomysł ten powstał skutkiem zasugerowania się bliskością położenia od nadawanej wsi. W rzeczywistości wsie naroczników mogły być położone w znacznej odległości od grodów, do których były przypisane, co wyraźne poświadcza następna wzm. o narocznikach wieleńskich (Wp. 1 nr 138); 1233-39 tenże nadaje cystersom 3000 ł. koło jez. Lubczesko i Bytyń na terytorium grodu W. →Wieleń – terytorium; 1234 tenże zawiera pokój z ks. śląskim Henrykiem [Brod.] i odstępuje mu cz. Wielkopolski sięgającą aż do rz. Warty; zastrzega sobie jednak posiadanie naroczników nal. do grodów Nakło, Ujście, Czarnków, V. i Drzeń [Drezdenko]⁵Z postanowienia tego wynika, że narocznicy mieszkali z dala od grodów, do których byli przypisani. Istota instytucji naroku nie została ostatecznie wyjaśniona, dyskusję podsumował ostatnio G. Labuda, Wróćmy jeszcze raz do… naroku, w: Społeczeństwo Polski średniowiecznej, t. 7, Warszawa 1996, s. 45-70; układ zatwierdzają abp oraz bp pozn., a następnie pap. (Wp. 1 nr 168, 173; SU 2 nr 69-70).

1272 w W. przebywa ks. Przemysł II →p. 6A.

1298 ks. Władysław Łok. nadaje W. kasztelanowi wieleńskiemu Wincentemu [z Szamotuł]⁶Losy polityczne W. w końcu XIII i 1. połowie XIV w. pozostają niejasne. Kilkakrotnie poświadczony jest on jako posiadłość Nałęczów z Szamotuł, ale przekazy z XV w. wspominają o wcześniejszej przynależności miasta do Brandenburgii. Prawdop. margrabiowie zajęli W. wraz z in. grodami nadnoteckimi zaraz po zabójstwie Przemysła II w lutym 1296. E. Rymar, Przynależność polityczna wielkopolskich ziem zanoteckich między dolną Drawą i dolną Gwdą orasz Wielenia, Czarnkowa i Ujścia w latach 1296-1368, RH 50, 1984, s. 39-82, przyjmował, że dobra nadnoteckie Nałęczów (W., Czarnków, Człopa) stanowiły lenno otrzymane od margrabiów. Z rozwiązaniem takim trudno jednak pogodzić stwierdzony źródłowo fakt, że W. w 1298 Wincenty otrzymał od ks. Władysława Łok. Najprawdopodobniej W. został zajęty przez Brandenburczyków w 1296 i odzyskany przez Polaków już w 1298. Nałęcze mogli zresztą zajmować w swych dobrach stanowisko w dużej mierze faktycznie samodzielne, jak pokazuje układ z 1331, oznaczający neutralizację ich zamków. Dla umocnienia swej pozycji król Kazimierz Wielki ok. 1336-38 odebrał im W. i Czarnków (→Wieleń – dobra, przyp. 7), 1331 układ wdy pozn. Wincentego [z Szamotuł, bratanka imiennika obdarowanego w 1298] z Brandenburczykami →Wieleń – starostwo, p. 3.

1335, 1338, 1364, 1368, 1383 →p. 6A.

[1402-08] w sporządzonym przez Krzyżaków opisie granicy Polski i Nowej Marchii wspomn. zamki i miasta, które kiedyś należały do Nowej Marchii: Międzyrzecz, Skwierzyna, Ujście, V., Czarnków, Wałcz, Człopa, Tuczno, Frydland (Wrede 119); 1409 walki pod W. →p. 6A; 1432 wójt Nowej Marchii wymienia F. wśród zamków i miast, które niegdyś należały do Nowej Marchii (Neumark nr 693; Reg. 1 nr 5920).

3B. Miasto. 1472 Elżbieta z W. pozywa Michała z Drawska o dopełnienie małżeństwa; świadkowie Jakub Skrzutha z W. (ok. 40 lat, ocenia swój majątek na 15 grz.) i Piotr były burmistrz z W. (ok. 30 lat, ocenia swój majątek na 20 grz.) zeznają, że poręczyli wobec dziedzica za Michała i Elżbietę, że nie zatracą dziecka, które urodzić ma Elżbieta, ale będą je zdrowo i właściwie chować pod karą 10 grz. (DepTest. II 41); 1482 Mac. Przybak, Jakuba Skrzuta i Mac. Rula mieszczanie z W. →p. 5; 1499 Marcin Szoch z W. i Małgorzata [c.] Agnieszki Maruszkowej; oficjał pozn. uznaje ich małżeństwo za nieważne, ponieważ Małgorzata wcześniej zawarła w kościele ślub z prac. Janem Hamernikiem ze Stobnicy (ACC 76, 31v).

1564/65 w miasteczku W. jest 51 mieszczan posiadających domy; przy każdym domu są 4 łąki i 2 ogrody; z każdego domu płacą [tenutariuszowi] po 2 gr czynszu, co daje razem 3 zł 12 gr; jest 15 sztuk roli, z których razem płynie 1 zł 14 gr czynszu; 8 piwowarów płacących po 24 ćw. słodu pszenicznego; ci, którzy warzą piwo w pańskim kotle, płacą po 4 gr od każdego waru; razem od piwowarów 6 zł 12 gr; 2 bartników daje 8 1/2 ćw. miodu, a jeśli wytapiają smołę, dają też po 6 gr od dołu i 3 gr od beczki; razem od bartników 2 zł 10 gr; mieszczanie są zobowiązani kosić wyznaczoną im łąkę i zwozić z niej siano; razem dochód z miasteczka wynosi 68 zł 24 gr (LWK 1, 189).

4. Władze miej. 1472 były burmistrz →p. 3B.

Podatki miej. 1458 miasto W. ma dostarczyć 1 pieszego na wyprawę do Malborka (CMP nr 129; J. Wiesiołowski, Sieć miejska w Wielkopolsce w XIII-XVI wieku. Przestrzeń i społeczeństwo, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 28, 1980, s. 396).

1507 W. nie płaci poboru, ponieważ są tam tylko rybacy (ASK I 5, 2); 1508 par. W. [formularz niewypełniony] (ASK I 3, 22v); 1510 V. [należy do] pana wojewody [pozn. Andrzeja Szamotulskiego] (ASK I 3, 266v); 1510 w V. są 24 domy i 3 domy opust. (LBP 93); 1521, 1524 m. W. zobowiązane do dostarczenia wozów na wojnę [wysokość zobowiązania nie podana] (RejWozów 478; CMP nr 150).

1563 m. V. płaci szos (ASK I 5, 239v); 1582 m. W. płaci 2 grz. szosu, od 2 kotłów do palenia gorzałki po 24 gr, od 7 kwart roli po 7 1/2 gr, od 5 półkwart po 4 gr, od 4 piekarzy po 15 gr, od 13 różnych rzem. po 15 gr, od 6 komor. po 6 gr, od 2 solarek po 15 gr, razem 17 zł 26 gr 3 den.; czopowe za okres od ś. Marcina [11 XI] 1580 do 11 XI 1581 od 30 warów zawierających po 9 garnców (tuna), licząc po 30 gr od garnca, daje razem 22 zł 15 gr; od 44 warów po 9 garnców, licząc po 32 gr od garnca, daje od waru 24 gr; od 14 warów po 9 garnców, licząc po 24 gr od garnca i pobierając po 2 den. od 4 solidów, daje od waru 18 gr; od 138 kwart gorzałki po 3 den.; wszystko razem daje 84 zł 4 gr 3 den. (ŹD 58).

5. 1312 Waldemar i Jan margrabiowie brand. zawierają ugodę z bpem pozn. Andrzejem w sprawie poboru dzies. z okolic Kalisza [Nowego, obecnie Kalisz Pomorski], Tempelburga [Czaplinek], Wałcza, Falkenburga [Złocieniec] i V. oraz wszystkich ziem między Notecią, Drawą a Gwdą; bp rezygnuje z tych dzies., a w zamian otrzymać ma 200 ł. oraz rocznie dostawać 50 grz. (Wp. 2 nr 959).

1408 Michał pleb. w V. toczy proces z Wacławem klerykiem z Szamotuł (ACC 2 k. 109v, 111v); 1412 Piotr pleb. w W. śwd. (WR 1 nr 684); 1420 Maciej pleb. z W. toczy proces z Adamem plebanem w Starych Szamotułach (ACC 4 k. 131v, 152v); 1431 Maciej pleb. w W. oczyszcza się z postawionych mu przez wikariusza gen. bpa pozn. zarzutów, że jest publicznym rozpustnikiem i stałym bywalcem karczem; przysięga samotrzeć, wraz z Maciejem pleb. z Czarnkowa oraz Wielisławem dzierżawcą dochodów kościoła w Lubaszu, że zarzuty są nieprawdziwe (ACC 14, 79); 1451 Maciej pleb. w W. toczy proces z plebanem z Otorowa o meszne [z Lipnicy?] (ACC 33, 50).

1482 Mikołaj pleb. w W., Wawrzyniec kapłan z zamku w W.⁷Wydaje się, że chodzi o duchownego obsługującego kaplicę na zamku, →Wieleń – starostwo, p. 2A oraz Mac. Przybak, Jakub Skrzuta i Mac. Rula mieszczanie z W. toczą proces z Janem Gałką kapłanem z Czarnkowa; Gałka oskarża ich, że gdy był w W. w domu Jakuba Skrzutki, pleb. Mikołaj nocą położył mu rzepę na twarzy, a potem ciężko poranił żelaznymi widłami; swą krzywdę ocenia na 100 fl. (ACC 60, 124); 1486 [tenże?] Mikołaj pleb. w W.; Jan Gajewski pleb. we Wronkach zobowiązuje się opuścić nal. do Mikołaja dom we Wronkach, który zajął przed ok. 30 laty i oddał na mieszkanie swego wikariusza (ACC 64, 34v).

1499-1500 Piotr Otorowski pleb. w W., prezentowany na pleb. w →Otorowie [prezenta niezrealizowana] (ACC 76 k. 132v, 144, 150; ACC 78 k. 6v, 13); 1506 tenże jako jeden z dziedziców Otorowa prezentuje kandydata na pleb. w Otorowie (ACC 83, 65); 1510 tenże ustępuje z beneficjum plebana (ACC 87, 150).

1510 par. V. w dek. Oborniki; w V. z każdego domu płacą [plebanowi] po 1 1/2 gr mesznego i świętopietrza; par. obejmuje wsie Kisy, Drawsko, Pęckowo, Rosko, Biała; pleb. pobiera dzies. z Lipnicy w par. Otorowo (LBP 93); 1510 dzies. ze wsi Pęckowo i Wrzeszczyna w par. W. płacone są plebanowi w Szamotułach (LBP 221-222).

1511 Jan z Wronek instytuowany na pleb. kościoła par. Ś. Wojciecha w W.⁸Now. 2, 648, a za nim M. D. Zawadzka, Dzieje, op. cit., s. 27-28, a także M. Hlebionek, Kasztelania wieleńska. Studia z dziejów Wielenia i ziemi wieleńskiej, Wieleń nad Notecią 2010, s. 12-13, sugerowali, że wezwanie to odnosi się do dawnego kościoła grodowego, różnego od kościoła par. w mieście (który nosił potem wezwanie Ś. Michała). Sugestia jest jednak chybiona, jako że przytoczony zapis dotyczy niewątpliwie plebana kościoła par. Istnienie domniemanego kościoła grodowego, które poświadczać miałyby też wzmianki o kapłanach zamkowych z XV-XVI w., jest w ogóle wątpliwe, →Wieleń – dobra, p. 2A i przyp. 2, wakującego po ustąpieniu poprzedniego pleb. Piotra; prezenty udzielił mu zm. niedawno Andrzej z Szamotuł jako dz. i kolator kościoła w W. (ACC 87, 150; AE V 30v).

1580 do par. W. należą Drawsko, Rosko, Kisy, Żelichowo, Pęckowo, Wrzeszczyna, Biała Górna, Miały, Hamer Bliższy, Hamer Kamiennik, Hamer Dalszy (ŹD 41-42).

1628 kościół par. pod wezw. Ś. Michała, niepoświęcony, murowany, zbudowany przed 13 laty, patronatu Zofii Czarnkowskiej kasztelanowej międz. [wd. po Janie Czarnkowskim zm. 1618]; przy kościele kaplica dziedziców W. oraz kaplica Ś. Anny; dom plebański ze stodołą, stajnią i ogrodami, dom wikariusza i nauczyciela szkoły przy ogrodzeniu cmentarza; wspomn. Zofia Czarnkowska uposażyła 2 wikariuszy; prac. Jan Michar pochodzący z Wielenia, mający prawie 70 lat, zeznaje, że odkąd pamięta, za pana [kaszt.] międzyrzeckiego [Andrzeja] z Górki [zm. 1583], dawano plebanowi dzies. z ról dworskich; pleb. ma kmiecia w Pęckowie, a także 3 zagrody, łąkę zw. Święta, łąkę Na Mikusku i łąkę nad rz. [Notecią] oraz 2 jeziora i rzekę zw. Królewska; do par. należą wsie Rosko, Drawsko, Pęckowo, Wrzeszczyna, Żelichowo, Chełst, Biała, Mężyk, Piła (AV 7, 15-16; ŁOp. 1, 229-230); 1640 kościół par. pod wezwaniem Ś. Michała, murowany z drewnianym stropem i ceglaną podłogą; ołtarz główny z pozłacanym wyobrażeniem Wniebowzięcia NMP; chrzcielnica cynowa; od południa kaplica Kostków⁹Zofia Czarnkowska wyszła ponownie za Jana Kostkę i w W. dziedziczyli potem jej wnukowie (M. D. Zawadzka, Dzieje, op. cit., s. 36), od północy druga kaplica przy zakrystii z wieżyczką, obie nakryte kopułami; na środku kościoła wieżyczka z sygnaturką; w kaplicy Kostków ołtarz nowo wyrzeźbiony; pozostałe ołtarze: od stronie południowej Ś. Anny, od północnej różańcowy z wyobrażeniem NMP; na cmentarzu drewniana dzwonnica z 3 dzwonami; dom plebana z kuchnią, stajniami i oborą, oddzielony płotem od cmentarza; nowo zbudowany domek dla altarysty ołtarza różańcowego, dom wikariusza, szkoła; na cmentarzu przy drodze publicznej stoi murowany szpital wystawiony kosztem Zofii z Fulsztyna Czarnkowskiej kasztelanowej międz. [zm. 1631]; posiada czynsze i 2 ogrody; uposażenie kościoła opisuje księga uposażenia diecezji z 1510, a uposażenie mansjonarzy – dok. Zofii Czarnkowskiej z 1622; nauczyciel szkoły otrzymuje od plebana 3 zł, a od rajców 4 zł [rocznie]; księgi chrztów prowadzone od 1606, ślubów od 1619, księgę zgonów pleb. ma założyć; pleb. pokazał też spisany przez siebie zbiór dokumentów i zapisów, który oddał na przechowanie do archiwum kat. pozn.; w okolicy istnieją nowo powstałe wsie: Janowo, Piotrowo, Dębogóry, Gapa, Dzierzązno, Biernatowo, Kotno, Zielonowo, Dzierzązno Wielkie, Olendry, Nowe Dwory, Herburtdorf, Olendry ku papierni, Kwiejce, Hamer Żelichowski, nie przypisane do żadnej parafii, ale mające pastorów; jest w nich 5 kościołów luterańskich; w Rosku jest kościół filialny par. W. (AV 10, 314-318); 1663 kościół par. w W. pod wezwaniem Wniebowzięcia NMP i Ś. Michała (AV 14, 11).

6A. Wydarzenia. [1108/09] walki o W. →p. 3; 1128 ks. Bolesław Krzywousty przyjmuje k. W. posłów duńskich prowadzących c. króla Danii, która wydana zostaje za syna księcia pol. i urządzone zostaje wesele; podczas tego zjazdu spalony zostaje pewien Perjasław winien rozbojów¹⁰Relacja ta jest najpewniej mocno zniekształconą reminiscencją wiedzy o skandynawskim mariażu córki Bolesława, Ryksy, wydanej za króla szwedzkiego Magnusa, syna króla duńskiego Nilsa; w związku z tym stać miało spotkanie Nilsa z Bolesławem w pomorskim Wolinie (1129), opisane przez duńskiego kronikarza Sakso Gramatyka (O. Balzer, Genealogia Piastów, wyd. 2, Kraków 2005, s. 257 n., zwł. s. 267; por. K. Jasiński, Rodowód pierwszych Piastów, wyd. 2, Poznań 2004, s. 211; K. Maleczyński, Bolesław III Krzywousty, Wrocław 1975, s. 195-198). Długosz, myląc wiele szczegółów sprawy, pomylił też Wolin z naszym W (DA lib. III-IV 310); 1272 ks. Przemysł II wracając z wyprawy przeciwko Brandenburgii, dowiaduje się w W., że grodu w Drzeniu strzeże niewielka załoga, więc atakuje go i zdobywa (MPHn. 6, 51 – Rocznik kap. pozn.; MPHn. 8, 128 – Kronika wlkp.; DA lib. VII-VIII 179); 1335 przedstawiciele stron ustalają, że w sprawie ślubu Elżbiety córki króla Kazimierza Wielkiego z margr. brand. Ludwikiem obaj władcy mają się spotkać; król przybędzie do V., a margr. do Woldenbergu [Dobiegniew] (Wp. 2 nr 1147, 1148); 1338 26 XI w W. wystawiony dok. w sprawie pokoju między królem Kazimierzem a margr. Ludwikiem¹¹Brak pewności, czy król był wtedy osobiście w W.; jego pobyt w Poznaniu poświadczony mamy 13 XII 1338 (Wp. 2 nr 1188; A. Gąsiorowski, Itinerarium króla Kazimierza Wielkiego. Materiały 1333-1370, RH 64, 1998, s. 181) (A. Czacharowski, Społeczne i polityczne siły w walce o Nową Marchię w latach 1319-1373, ze szczególnym uwzględnieniem roli możnowładztwa nowomarchijskiego, Poznań 1968, s. 125 przyp. 161).

1361 dok. starosty gen. Wlkp. Wierzbięty wystawiony w V. →Wieleń – starostwo, p. 3; 1364 Winc. Słopanowski oskarża Sędziwoja [z Czarnkowa, syn Wincentego z Szamotuł] kaszt. nak. m.in. o to, że gdy ludzie króla wyruszyli pieszo z V., Sędziwój dał o tym znać do Tuczna i Dobiegniewa (Wp. 3 nr 1510); 1368 Wierzbięta star. gen. Wlkp. zawiera układ z margr. brand. Ludwikiem, przewidujący m.in. spotkanie margrabiego z królem Kazimierzem: król ma przybyć do V., a margrabia do Woldenbergu (Wp. 3 nr 1607); 1383 w toku zamieszek po śmierci króla Ludwika starosta gen. Wlkp. Domarat [z Pierzchna] dokonuje na swych przeciwników wypadów łupieżczych m.in. z W. (MPH 2, 728; DA lib. X 111).

1409 wójt Nowej Marchii donosi wielkiemu mistrzowi o swych planach uderzenia na Czarnków i Skwierzynę, które jako nieumocnione miasta powinny być łatwe do zdobycia, a potem na W., Szamotuły i Ujście, by wrócić przez Międzychód i Międzyrzecz do Landsbergu; w kolejnym liście donosi o toczonych walkach: oddziały krzyżackie zdobyły m. Wałcz, a potem ruszyły w pościg za Polakami, którzy wtargnęli w gran. Nowej Marchii, dopadły ich pod W. i pobiły; Polacy stracili 500 ludzi i 2 chorągwie, po stronie krzyżackiej zginął pan Janke Blocke (J. Voigt, Die Erwerbung der Neumark, Berlin 1863, s. 91-92; Neumark nr 240; M. Biskup, Z badań nad „wielką wojną” z zakonem krzyżackim, KH 66, 1959, s. 677-678; S. Jóźwiak, K. Kwiatkowski, A. Szweda, S. Szybkowski, Wojna Polski i Litwy z zakonem krzyżackim w latach 1409-1411, Malbork 2010, s. 130); 1432 Polacy skarżą się, że poddani krzyżaccy z Nowej Marchii rozebrali most na Drawie za zamkiem W. (Neumark nr 694); 1433 wójt Nowej Marchii donosi wielkiemu mistrzowi o spodziewanym ataku wojsk pol. i husyckich w okolicach Skwierzyny, Santoka lub W. (Neumark nr 734, 737); 1433 wielki marszałek Zakonu radzi wielkiemu mistrzowi, że wójt nowomarchijski powinien powstrzymać przejście husytów pod W. (Neumark nr 743); 1434 zjazd z książętami szczecińskimi w W.; w imieniu króla bierze w nim udział Przedpełk Mościc z Koźmina (Wp. 9 nr 1363); 1437 w W. spotkanie wójta Nowej Marchii ze [Stanisławem] synem Sędziwoja Ostroroga [starosty gen. Wlkp.] (Neumark nr 866, 868).

6B. Ludzie pochodzący z W. 1424 Mikołaj kapłan z V. pozywa Alberyka archid. warszawskiego o 18 grz. zapłaty za trzyletnią służbę, a także o zwrot pożyczki 15 1/2 grz. bez 3 gr oraz 8 grz. za futro; pełnomocnik archidiakona twierdzi, że dług wynosił 14 grz. 1 wiard., a za futro należy się 3 grz., było bowiem warte 5 1/2 grz., z czego cz. już zapłacono (ACC 7, 101v).

1509 Jan z V. prezentowany na pleb. w Czesramiu (ACC 86, 22); 1518 Jan syn Bartłomieja z V., pleb. (curatus) w Czesramiu, student w Krakowie (Metryka 2 nr 1518h/002).

1518 Grzegorz z V. wikariusz kat. pozn., Jakub z V. mansjonarz [kat.] gnieźn. (AC 2 nr 1714); 1526 tenże Grzegorz z V. wikariusz kat. pozn., 1528 precentor [wikariusz kantora] (CP 10 k. 473v, 476), 1532 adwokat w konsystorzu pozn. (ACC 107 k. 17, 83, 107).

1533 Tomasz syn Macieja z V. student w Krakowie (Metryka 2 nr 1533e/041).

7. M. Beheims-Schwarzbach, Geschichte der Stadt Filehne und ihres Gebietes, „Zeitschrift der Historischen Gesellschaft für die Provinz Posen” 11, 1896, s. 321-348; Warschauer 39-41 (archiwum miej. zawiera nieliczne dokumenty i akta z XVII-XVIII w., starsze przepadły zapewne w pożarze miasta w 1784); SzPozn. 429-430; M. D. Zawadzka, Dzieje Wielenia nad Notecią (do pierwszego rozbioru), „Rocznik Nadnotecki” 7, 1976, nr 1, s. 11-67; Słownik starożytności słowiańskich, t. 6/2, Wrocław 1980, s. 436-437; Z najdawniejszych dziejów ziemi wieleńskiej, Wieleń 2002; M. Hlebionek, Kasztelania wieleńska. Studia z dziejów Wielenia i ziemi wieleńskiej, Wieleń nad Notecią 2010.

8. Ok. 750 m na NE od miasta, za Notecią, poniżej dziedzińca zrujnowanego pałacu Sapiehów, znaleziono fundamenty wieży i murów ceglanych, średniowieczne chaty o konstrukcji słupowo-ramowej, moszczoną drogę i 2 studnie (z których jedną datuje się na XIV-XV, drugą zaś na XV-XVIII w.), a także liczne zabytki ruchome (ceramika, przedmioty żelazne, skórzane, rogowe); są to najpewniej relikty grodu, a następnie postawionego w jego miejscu murowanego zamku¹²We wcześniejszej literaturze (M. D. Zawadzka, Dzieje, op. cit., s. 17-18) gród lokalizowano przeważnie na obszarze obecnego miasta, w jego północnej części, w pobliżu Noteci, choć nie brakło prób wiązania go z miejscem znanego do dziś pałacu Sapiehów na N od Noteci. W tym samym miejscu stał na pewno zamek już w połowie XVI w. (jak świadczy opis w lustracji z 1564/65, w świetle którego między zamkiem a rzeką znajdował się przygródek, za którym dopiero ciągnęły się błota w stronę miasta →Wieleń – starostwo, p. 2A). Uważano jednak, że zamek powstał dopiero w XVI w. w zupełnie nowym miejscu. Badania wykopaliskowe dowodzą jednak niezbicie, że zamek stanął na miejscu zasiedlonym już wcześniej, a ślady owego osadnictwa sięgającego XI w. według wszelkiego prawdopodobieństwa wiązać trzeba z grodem; najstarsza warstwa pochodzi zapewne z początku XI w.; w różnych miejscach (na polach ok. 750 m na NW od pałacu oraz na brzegu pradoliny na SE od miasta, przy szosie) znajdowano ułamki ceramiki z X-XIII w.; w nieznanym miejscu w W. znaleziono w 1873 skarb monet z 2. poł. XIII i 1. poł. XIV w., zawierający ok. 2000 brakteatów o szerokim zasięgu pochodzenia (Hensel 7, 177-182; A. M. Wyrwa, Wczesnośredniowieczny gród w Wieleniu w systemie grodów nadnoteckich, w: Z najdawniejszych dziejów ziemi wieleńskiej, Wieleń 2002, s. 163-167).

Pieczęcie miej. z XVIII w. przedstawiają biegnącego lub leżącego jelenia (M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich do końca XVIII wieku, Warszawa 2000, s. 454).