i starostwo

2A. Zamek (o jego reliktach i lokalizacji →Wieleń, p. 8). [1338-70] W. wymieniony wśród zamków zbudowanych przez króla Kazimierza Wielkiego¹Nazwa zapisana przez kopistę jako Welun, ale ponieważ wymieniona została między Nakłem a Międzyrzeczem, chodzić musi o nasz W., a nie o Wieluń (MPH 2, 625); 1361 burgr., 1421 starszy zamku →p. 3; 1421 Krakówka burgr. w V. ma wystawić Marcinowi kmieciowi z Wróblewa dok., w którym oświadczy, że [Marcin?] zapłacił mu 1 grz.; jeśli Marcin nie przedstawi takiego dok., będzie musiał zapłacić 1 grz. Janowi synowi Słopanowskiego (PZ 6, 139v).

1482 Wawrzyniec kapłan z zamku →Wieleń, p. 5; 1512 Mikołaj kapłan i lektor z zamku w V.²Przekazy z 1482 i 1512 wskazują na istnienie kaplicy zamkowej ze stałą obsadą. Użyty w drugiej z zapisek termin lektor wskazuje na osobę odprawiającą mszę ś. Nie widać podstaw, aby genezę tej kaplicy łączyć z pierwotnym kościołem grodowym, który miałby nosić wezwanie ś. Wojciecha (→Wieleń, przyp. 8). Dokładny opis zamku w lustracji z 1564/65 (→niżej) nie zawiera żadnej wzm. o kaplicy, ale mogła ona ulec likwidacji za rządów Górków, którzy otwarcie przystali do reformacji. O kaplicy na zamku nie ma też wzm. w wizytacjach kościelnych i jego woźnica pozywają burmistrza, rajców i mieszczan z Człopy o uwięzienie i in. krzywdy; pozwani odrzucają zarzuty jako oszczercze (ACC 88 k. 219v, 238).

1520 król Zygmunt St. nadaje Łukaszowi Górce, zgodnie z przywilejem uzyskanym przez Dobrogosta z Szamotuł kaszt. pozn. [1436-50] i tenut. W. od króla Kazimierza Jag., pr. osadzenia 4 szlachciców na straży zamku W. (MS 4 nr 12529); 1522 podczas wojny na zamku W. osadzeni Dobrogost Jezierski i Jerzy Kaczliński (MS 4 nr 13286).

1564/65 opis zamku przy okazji lustracji dóbr król.³M. D. Zawadzka, Dzieje, op., cit., s. 35 n., przyjmowała, że opis odnosi się do zamku zbudowanego przez Łukasza Górkę w in. miejscu niż dawny gród i zamek Kazimierza Wielkiego. Ponieważ wiadomo obecnie, że wszystkie te obiekty powstawały w tym samym miejscu, wydaje się, że z opisu w lustracji poznajemy zasadniczo kształt zamku Kazimierzowskiego, choć późniejsi posiadacze (w tym i Górkowie) dokonywać mogli w nim pewnych przebudów. Zamek podupadał następnie stopniowo, został spalony przez wycofujących się Szwedów w 1657 i ponownie przez wojska szwedzkie w 1702, po czym został zupełnie opuszczony. W 1749 Piotr Sapieha zaczął budowę nowego pałacu, która nie została dokończona, a do 1789 wzniesiono tylko skrzydła zachodnie i południowe (M. D. Zawadzka, op. cit., s. 39-40): od strony wschodniej przy przykopie [fosie] sambornia [budynek bramny] na palach dębowych, konstrukcji drewnianej wypełnionej cegłami [tj. z pruskiego muru], zaopatrzona w „zwód na łańcuchach” [podnoszoną kratę?, zwodzony element mostu?]; od niej do zamku prowadzi most długości 24 łokci [ok. 15 m] na palach dębowych; na końcu mostu baszta wysoka na 6 mężczyzn z 4 okienkami strzelniczymi i „wzwodem na łańcuchach”, a za nią wieża wjazdowa, sklepiona, z dębowymi wrotami od strony baszty i od strony wnętrza zamku; mur ma grubość 12 łokci [ok. 7 m], ale popękał; nad bramą w wieży sklepiona izdebka z piecem kaflowym, a nad nią komnata z kominkiem i komórka; na murach ganek strzelniczy; od strony południowej mur jest gruby, ale zarysowany; w narożniku wysoka wieża ośmioboczna, a w niej więzienie; więźniów spuszcza się na 6 sążni [ok. 10 m] w głąb od wejścia; wyżej jest sklepione pomieszczenie; w grubości murów jest „chodzenie” [ganek] z otworami strzelniczymi; w narożniku południowo-zachodnim wieżyczka wysoka na 3 mężczyzn, a w niej izdebka; przy murze południowym są stajnie z drewna i cegły na 10 koni, z komórką dla masztalerza; od strony zachodniej mur z gankiem strzelniczym, a na dole piekarnia murowana z piecem chlebowym; przy samym murze studnia cembrowana dębiną; od strony północnej 2 sklepione piwnice z zakratowanymi oknami, obok sklepiona kuchnia; nad sklepami komnata z kominem, izba z piecem z zielonych kafli, wysoka sień, skąd wchodzi się do izdebki z piecem z zielonych kafli, a z niej do komnaty, za którą jest duża, sklepiona izba czeladna nad kuchnią; przed tą izbą znajdują się drewniane schody [dostawione na zewnątrz budynku?]; wszystkie pomieszczenia tego budynku są sklepione, wyłożone cegłami, a dach pokryty jest dachówką; w budynku tym jest ganek z otworami strzelniczymi; w narożniku jest nieduża wieża zw. Keszą; wokół całego zamku „parkan” z 2 ścian drewnianych, zbudowanych w izbice, które w razie potrzeby można wypełnić ziemią; na górze są blanki, a od strony przykopu [fosy] ściany pokryte są gliną; przykop jest szeroki, ma wiele wody, ale zarósł zielskiem; zamek jest dobrze położony wśród rozległych błot, przez które płynie Noteć; przed zamkiem nad Notecią znajduje się miejsce w kształcie kopca, za którym ciągną się wielkie błota w stronę miasta; służy jako przygródek, na którym znajduje się łaźnia z piecem z zielonych kafli i kotłem, a obok niej sień i izba; obok łaźni domek nad rzeką, w którym mieszka rybak zamkowy; ma izbę z piecem z prostych kafli i sień; obok stoi stara stajnia na 30 koni, mielcuch, browar, druga stajnia na 74 konie i dom masztalerza z izbą (tu piec z prostych kafli) i sienią; z przygródka prowadzi most zaopatrzony w „wzwód” na łańcuchach, przez Noteć do folw. zamkowego; na folwarku izdebka z małą sienią, komorą, sernikiem [pomieszczeniem do przechowywania serów], oborą, chlewem, 3 szopami; na gumnie stara i nowa stodoła, owczarnia oraz 4 szopy na siano i słomę; przy folw. jest 7 domków dla pasterzy krów, owiec, świń i stada oraz domek dla strzelców, szewca i ogrodnika [opis dochodów z folw. →p. 2B] (LWK 1, 27-30).

2B. Zasięg i granice. 1298 →p. 3; 1337 margr. brand. Ludwik nadaje Ludwikowi von Bertkow zamek i miasto Osieczno wraz z wszystkimi lennami w granicach terytorium zamku V., które przypadły mu w spadku po ojcu (CDB A 24, 24); 1350 margr. brand. Ludwik nadaje Hassonowi von Wedel zamek i miasto Osieczno wraz z obszarem między granicami miast V. i Człopa oraz między rzekami Drawa i Noteć (CDB A 18 s. 125 nr 48).

1412 prokurator krzyżacki w Kurii pap. odpiera zarzuty strony pol. w sprawie zajętego przez Krzyżaków skrawka ziemi między Santokiem a F. (Neumark nr 303); 1433 wieś →Przeborowe [u ujścia Drawy do Noteci] nal. do zamku W. (CDB B 4, 133-134); 1523 rozgraniczenie dóbr W. tenuty Łukasza Górki od wsi Chojno Wacława z Ostroroga (MS 4 nr 13492); 1527 rozgraniczenie dóbr zamku W. należących do Łukasza Górki oraz wsi Chojno Wacława Ostroroga; granica biegnie od narożnika z Sierakowem brzegiem bagien Ostrów i Kukiełka do bagna Malinie, przez miejsce [niezident.] zw. Kyerzsyathy, wierzch [skraj] Skuczego Błota, bagno Piasto, [nienazwaną] górę, Sowią Górą aż do drogi z Chojna do jez. Kwiejce, a stąd przez miejsca zw. Skrzypiewy Smug i Curzczrzysko do narożnika z wsią Lubowo (PG 29, 280v-281); 1532 cz. puszczy czarnkowskiej i człopskiej przyznana w działach Mac. Czarnkowskiemu sięga od drogi z Czarnkowa do Człopy do granic m. V. [czyli starostwa W.] (PG 75, 593); 1546 rozgraniczenie dóbr wieleńskich Andrzeja Górki od dóbr Czarnków, Człopa i Gulcz braci Czarnkowskich; na odcinku między wsiami Rosko i Gulcz od Noteci do strugi Górnica uznano gran., pokazaną przez stronę czarnkowską; od kopca przy strudze Górnica do strugi Trzebinia uznano gran. pokazaną przez stronę wieleńską: wzdłuż Górnicy i Przyłącznicy do Człopskiego Brodu, a potem wzdłuż drogi z Czarnkowa do Człopy, do „wierzchu” lasu Dzierzązna i przez Białe Błoto do strugi Trzebinia; od tej strugi gran. biegnie przez wzgórze dzielące jeziora Piaseczno (w dobrach wieleńskich) i Krzywe (w dobrach człopskich) do wzgórza Sokola Góra; Czarnkowscy próbowali wykazać swe prawa do lasów i jezior w okolicy Sokolej Góry, ale podkomorzy tego nie uznał (PWc. 1, 66-74v).

1564/65 lustracja stwa W.: opis miasta →Wieleń, p. 3B; folw. zamkowy ma 3 pola; z pierwszego pola pod bindugą [miejsce składowania drewna] zebrano 60 kóp żyta (wymłócono 60 ćw. ziarna), 6 kóp jęczmienia (wymłócono 6 ćw.), 50 kóp owsa, 2 kopy grochu, 2 kopy prosa, 4 kopy tatarki, wysiano zaś 30 ćw. żyta, 2 ćw. jęczmienia, 16 ćw. owsa, 2 wiertele grochu, 1 wiertel prosa, 2 wiertele tatarki, pozostało więc 30 ćw. żyta, 4 ćw. jęczmienia, 21 1/2 ćw. owsa, 3 wiertele grochu., 3 wiertele prosa, 2 1/2 wiertela tatarki, warte razem 46 zł 22 gr; z drugiego pola pod Kordowym Laskiem zebrano 40 kóp żyta, 30 kóp owsa, 2 kopy prosa, 2 1/2 kopy tatarki, a wysiano 24 ćw. żyta, 15 ćw. owsa, 1/2 wiertela prosa, 1 wiertel tatarki; z trzeciego pola za Świętą zebrano 80 kóp żyta, 60 kóp owsa, 2 kopy i 1 mendel prosa, 4 kopy tatarki, 2 1/2 kopy grochu, a wysiano 36 ćw. żyta, 24 ćw. owsa, 1 wiertel prosa, 2 wiertele tatrki, 3 wiertele grochu; do folwarku należą łąki: za zamkiem na błocie i za Notecią przy folw. za mostem (te dwie dają 10 brogów [stogów] siana za 60 zł), smug [podmokła łąka] między rolami folwarcznymi, którym zajmują się mieszczanie (dają one do 3 brogów za 18 zł), łąka ku Świętemu (do 2 brogów za 12 zł), a także łąki w puszczy [→Wieleńska Puszcza], dające razem 12 brogów za 72 zł; w sumie z łąk jest dochód 162 zł; do folw. należą 3 ogrody; do starostwa nal. wsie Kisy (65 zł 6 gr dochodu), Pęckowo (14 zł 9 gr 15 den. dochodu), Drawsko (384 zł 26 gr dochodu), Rosko (154 zł 2 gr dochodu), Wrzeszczyna (28 zł 10 gr 12 den. dochodu), Biała Górna (41 zł 15 gr dochodu), Miały (2 zł 25 gr dochodu), Hamer Dalszy (61 zł 11 gr dochodu), drugi Hamer (53 zł 27 gr dochodu), nowy folw. zw. Żelichowo dopiero karczowany, a także liczne jeziora i stawy: przy Pęckowie jeziora Orzełek, Długie, Mrzyno, Kwiejce, leżące między Wronkami a Sierakowem, gdzie nie ma oznaczonej granicy dlatego nie ma z nich pożytków; stawy Smrodyniak i Pęckowski na strudze Białej; przy Drawsku staw Rakowiec z jez. Rakówko, stawy Brzuchacz, Simek, Kamieniec i Chełst na strudze Białej (przy tym ostatnim znajdują się kopce na granicy Korony i Margrabstwa [Brand.]), jeziora Wrzecień, Głęboczek, Konwiersz, Przysiekierze, Przysiekierko, Pniewka, Pniewa, Piaseczno, Piaseczno Małe, Płomyk, Turzyk, Nieradz Wielki, Nieradz Mały, Kłodno i Głodnik; przy Rosku stawek Tarlisko, jeziora Dzierzązno, Dzierzązenko, Szczucze i Lipiny; przy Wrzeszczynie 2 stawy na strudze Dzierząznej; przy Białej Górnej staw oraz jeziorka Drazno i Męty; przy wsi Miały jeziorka Okunino, Okuninko, Święte i Benth oraz stawek na strudze Białej; staw, przy którym jest Hamer Dalszy, stawek, przy którym jest Hamer Bliższy na strudze Miskowa; puszcze stwa W. obfitują z zwierza; do stwa W. należy też m. Wronki z wsiami Popowo, Klempicz, Samołęż, Nowa Wieś oraz należącymi do nich borami i jeziorami; Mik. Gostyński twierdzi, że dzierży Wronki kupione od Łukasza Górki z zastrz. pr. odkupu (LWK 1, 189-207).

1568 rozgraniczenie dóbr Wronki (nal. do Łukasza Górki) i W. (nal. do jego brata Stan. Górki); wymieniono następujące obiekty: kopiec narożny W., Wronek i Chojna, błoto Piasto, droga z Sierakowa do W., miejsce Błonice Uroczysko, borek Gogolice, Dreźnieńska Droga do Główek, kopana woda czyli studzienka, droga z W. do Wronek, Lisia Góra, Pańska Łąka nal. do wsi Biała, droga z Wronek do Hamrzyska (PG 115, 382v-384); 1595 →p. 3.

3. Własn. monarsza, przejściowo rycerska. [W., początkowo książęcy gród kasztelański, został w 1298 nadany ostatniemu znanemu kasztelanowi Wincentemu, pozostawał w posiadaniu jego rodziny do 1336-38, kiedy to król Kazimierz Wielki odebrał jej te dobra. Znalazły się one pod zarządem starostów gen. Wlkp. i osadzanych przez nich w W. burgrabiów. W końcu XIV w. król. dobra W. znalazły się w dziedzicznym posiadaniu Świdwów z Szamotuł (h. Nałęcz). W 1515 dziedziczący po nich Łukasz Górka otrzymał W. na własność od króla Zygmunta St., ale z bliżej niewyjaśnionych względów W. nadal uznawany był potem za królewszczyznę w dzierżeniu tej rodziny. Tenutariuszy W. i Wronek zestawił G.Star. 68-69. Choć przeważnie W. i Wronki posiadali ci sami ludzie, dobra te uważane były niekiedy za odrębne klucze (ich rozgraniczenie z 1568 →p. 2B).]

1298 ks. Władysław Łok. nadaje kasztelanowi wieleńskiemu Wincentemu [z Szamotuł] gród W. wraz z miastem Wronki, wsiami Drawsko, Niedźwiedzica [→Notecka Puszcza, p. D], Rosko, Bielawy, Biała i cłem na Warcie (Wp. 2 nr 786).

1319-31 Wincenty z W., Szamotuł [bratanek Wincentego⁴Powszechnie przyjmuje się, że Wincenty wda pozn. był synem kaszt. wieleńskiego Wincentego (→Szamotuły). Odkryty niedawno przekaz wskazuje jednak, że ojcem wojewody był Jan z Nieczajny i Pomorzan, brat kasztelana Wincentego (M. Zdanek, Fragment akt kapituły prowincjalnej dominikanów polskich z 1338 roku, RH 76, 2010, s. 271) obdarowanego w 1298]: 1319-25 tenże z V.⁵Wątpliwości, czy chodzi tu o dziedzica, czy o kasztelana z W., pozwala rozwiać okoliczność, że w drugim z przytoczonych dokumentów Wincenty występuje na końcu testacji, po wszystkich urzędnikach – nie był więc kasztelanem śwd. (Wp. 2 nr 1005; Lites wyd. II, t. 1, s. 431-432); 1331 tenże z braćmi Dobrogostem i Tomisławem zawiera układ z margr. brand. Ludwikiem i obiecuje zachować pokój na pograniczu pol.-brand.⁶O układzie tym, często interpretowanym jako dowód „zdrady Wincentego z Szamotuł”, →Szamotuły – dobra, przyp. 69-70; gdyby król pol. [Władysław Łok.] chciał dokonać najazdu na ziemie margrabiego, Wincenty nie ma wpuszczać sił król. do swych grodów w V. i Czarnkowie, a gdyby król chciał tego dokonać innymi drogami, ma wesprzeć margrabiego swymi grodami z tej strony Noteci (Wp. 2 nr 1117).

1335, 1338 negocjacje pol.-brand. w W. →Wieleń, p. 6A; [1338-70] zamek →p. 2A; 1361 Mikołaj star. [czyli burgr.] w W.⁷W. przeszedł w ręce monarsze w l. 1336-38, kiedy to król Kazimierz Wielki pozbawił Sędziwoja z Czarnkowa (syna wdy Wincentego z Szamotuł) jego dóbr dziedz., dając mu w zamian za to Rogoźno (J. Pakulski, Nałęcze wielkopolscy w średniowieczu, Warszawa 1982, s. 133). W. był już własnością król. najpewniej w 1338, kiedy to Kazimierz wystawił tam dok. pokoju z Brandenburgią (→p. 6A) wraz z Wierzbiętą star. gen. Wlkp. zaświadczają dokumentem wystawionym w V., że wyznaczeni rozjemcy rozstrzygnęli ich spór z opatem z Marienwalde [Bierzwnik] o dobra ich zm. sługi Grzegorza (Wp. 11 nr 1739); 1364 wyprawa z W., 1368 planowany przyjazd króla do W., 1383 W. w ręku starosty gen. Wlkp. →Wieleń, p. 6A.

1421 star. gen. Wlkp. Sędziwój Ostroróg przedstawia wójtowi nowomarchijskiemu wyjaśnienia w sprawie szlachty z Nowej Marchii uwięzionej przez starszych z Drahimia i W.; w przypadku W. trzeba poczekać do powrotu Dobrogosta z Szamotuł, do którego należy ten zamek⁸Dobrogost (zm. 1464/65) i jego brat Wincenty (zm. 1444), a potem syn Dobrogosta, Piotr (zm. 1473) i jego z kolei syn Andrzej (zm. 1511), nazywani są star. (tenut.) w W. Były to więc dobra król. w dzierżeniu Szamotulskich. Otrzymał je najpewniej ojciec Dobrogosta i Wincentego, Sędziwój Świdwa (zm. 1403), →Szamotuły – dobra, przyp. 23. Z relacji kroniki Janka z Czarnkowa o walkach wewnętrznych w Wielkopolsce wynika, że w 1383 Wronki (gdzie jeszcze w 1379 urzędował burgr. król.) należały już do Sędziwoja, ale sam W. znajdował się wciąż w ręku star. Domarata (a więc pozostawał król., →wyżej). Zdaje się więc, że Świdwa otrzymał najpierw Wronki (już od króla Ludwika Węg.), potem zaś dopiero W. (od Władysława Jag.) (Wp. 8 nr 921); 1422 Wincenty z Szamotuł [brat Dobrogosta] star. w W. (Reg. 1 nr 3715); 1432 wójt Nowej Marchii donosi wielkiemu mistrzowi o rokowaniach między Polakami z W. a ks. pomorskim (Neumark nr 720).

1459, 1462? Piotr z Szamotuł [syn Dobrogosta, który wycofał się z życia publicznego w 1450, a zm. 1464/65] pozwany z sum zapisanych na W. i Wronkach (PZ 17 k. 250v, 301); 1510 Andrzej Szamotulski wda pozn. [syn Piotra, który zm. 1473] →niżej; 1511 tenże Andrzej dz. i kolator kościoła w W. →Wieleń, p. 5; [Andrzej Szamotulski zm. 1511, a wszystkie dobra przejął po nim mąż jego jedynej córki, Katarzyny, Łukasz Górka]

1515-28 Łukasz Górka, zm. 1542: 1515 tenże kaszt. pozn. otrzymuje od króla Zygmunta St. na własność zamek W. z miastami W. i Wronki oraz wsiami Drawsko, Rosko, Niedźwiedzica, Rakowa, Biała, in. Biała, Pęckowo, Wrzeszczyna, Popowo, Klempicz, Samołęż i Nowa Wieś [k. Wronek], a w zamian oddaje królowi swe pr. do Pobiedzisk i sumę zapisaną na Kościanie (CMP nr 141; MS 4 nr 10527); 1520 tenże →p. 2A; 1523, 1527 tenże tenut. w W. →p. 2B; 1528 tenże otrzymuje zamek V. z miastami W. i Wronki prawem dziedz. (MS 4 nr 15467).

1546 Andrzej Górka [zm. 1551, syn Łukasza] →p. 2B; 1564/65 Stan. Górka [syn Andrzeja] dzierżawca W. →p. 2A; do jego tenuty nal. też m. Wronki z folw. Nowa Wieś (LWK 1 s. 27, 30); 1568 tenże →p. 2B; [Stan. Górka zm. 1592 jako ostatni z tej rodziny, a jego dobra, w tym W., przejęli siostrzeńcy Piotr i Jan Czarnkowscy.]

1595 Chrystian margr. brand. wwiązany w m. W. z wsiami Kisy, Wrzeszczyna, Rosko, Biała Górna, Chełst, Kwiejce, Pęckowo, Drawsko, Żelichowo oraz nowo lokowanymi wsiami Piotrowo, Dzierzązno i Dzierzązno Małe, które kupił od Piotra Czarnkowskiego podkom. pozn. z zastrz. pr. odkupu za 25000 zł (W. Dworzaczek, Zastaw Wielenia Brandenburczykom, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 3, 1951, s. 340-346).