WSTĘP

 

Rozpoczęte prace nad Słownikiem historyczno-geograficznym województwa podlaskiego mają nieco odmienny charakter niż ma to miejsce w przypadku innych Słowników z serii Słowników historyczno-geograficznych ziem polskich w średniowieczu¹T. Jurek Wstęp, w: SHGWarsz. s. V-VI; A. Salina, Wstęp, w: SHGLiw., s. V; T. Jurek, wstęp do edycji elektronicznej: http://www.slownik.ihpan.edu.pl/intro.php. Wpływ na to, obok historii i uwarunkowań przynależności administracyjnej Podlasia, miał też niewątpliwie pograniczny charakter tego obszaru. Dosyć późno, gdyż dopiero w 1569 r., województwo podlaskie weszło w skład Korony i w zasadzie ten właśnie rok stanowi końcową umowną granicę chronologiczną w naszych pracach nad Słownikiem podlaskim. Do tego czasu Podlasie przez długi okres (z niewielkimi przerwami) wchodziło w skład Wielkiego Księstwa Litewskiego. Zupełnie inny charakter osadnictwa i etniczny ludności zamieszkałej na Podlasiu nadały mu jednak odmienną od pozostałych regionów Wielkiego Księstwa Litewskiego specyfikę. Zdecydowanie przeważająca ludność polska, osiedlająca się na Podlasiu w XV i XVI w., spowodowała, że region zaczął ciążyć ku Koronie, co finalnie doprowadziło do zmiany przynależności państwowej.

Pomysł rozpoczęcia prac nad Słownikiem Podlasia narodził się niewiele później niż w przypadku innych obszarów (po 1958 r.). Zorganizowanie i kierowanie prac słownikowych powierzono wybitnemu historykowi prof. dr. Karolowi Buczkowi. Zaangażował on grono osób współpracujących przy pracach nad Słownikiem i opracowujących poszczególne obszary. Poszczególni współpracownicy przygotowywali kartoteki miejscowości i obiektów fizjograficznych.

Wówczas był już znany w środowisku historyków młody badacz osadnictwa północno-wschodniej Polski Jerzy Wiśniewski, początkowo związany z ośrodkiem poznańskim, później z Krakowem. Był ceniony jako współwydawca lustracji województwa podlaskiego z XVI w., opracowanych na wysokim poziomie edytorskim²Wspomnienie o Jerzym Wiśniewskim m.in. H. Rutkowski, Jerzy Wiśniewski historyk osadnictwa, „Studia Łomżyńskie”, t. I, 1989, s. 7-16; S. Alexandrowicz, Jerzy Wiśniewski (1 I 1928 – 30 X 1983), „Studia Podlaskie”, t. 1, 1989, s. 322-326; Jerzy Wiśniewski (1928-1983), pod red. A. Dobrońskiego, Łomża 2000, gdzie zestawienie bibliografii, prac niepublikowanych oraz omówienie zawartości kartotek zgromadzonych przez J. Wiśniewskiego. Razem z Karolem Buczkiem, Adamem Wolffem i Władysławem Pałuckim, wziął on udział w pracach koncepcyjnych nad Słownikiem. Jako doświadczony historyk osadnictwa, był głównym autorem instrukcji, która określała terytorialny, chronologiczny i rzeczowy zakres Słownika oraz przygotował kilka wzorcowych haseł dla Wielkopolski³W. Bukowski, Jerzy Wiśniewski (1928-1983), w: Mediewiści, t. 9, red. J. Strzelczyk, s. 323 [w druku].

Z pewnością jeszcze w latach 60-tych XX w. Wiśniewski rozpoczął gromadzenie kartoteki planowanego Słownika podlaskiego, przygotowanej ze źródeł przeważnie drukowanych, ale niejednokrotnie także i rękopiśmiennych (na uwagę zasługują przede wszystkim te z archiwów i bibliotek dawnego ZSRR, które pozyskał dzięki życzliwości zagranicznych kolegów). Naukowcy i liczni regionaliści również udostępniali swoje materiały J. Wiśniewskiemu. Gromadzona przez cały czas kartoteka była powiększana z myślą o planowanym Słowniku podlaskim. W efekcie zgromadzono kilkanaście pudeł z kopertami i fiszkami uporządkowanymi alfabetycznie. Kartoteka podlaska znacznie wzbogaciła się także dzięki Adamowi Wolffowi, który dostarczył Wiśniewskiemu materiały podlaskie wyekscerpowane z kartoteki Słownika historyczno-geograficznego Mazowsza.

Powstały dodatkowo także kartoteki pomocnicze: urzędników podlaskich i mazowieckich oraz genealogiczne rodzin szlacheckich. Materiały z nich były wykorzystywane w rozmaitych pracach warsztatowych Wiśniewskiego, zarówno w hasłach Słownika historyczno-geograficznego, jak i hasłach Polskiego Słownika Biograficznego.

J. Wiśniewski, od początku 1975 r. kierownik Pracowni Słownika historyczno-geograficznego, gromadził kartoteki na bieżąco, aż do swej przedwczesnej śmierci w 1983 r., co przekreśliło plany szybkiego zakończenia prac nad Słownikiem podlaskim. Efektem wymiernym było natomiast powstanie szeregu większych monografii osadnictwa północno-wschodniej Polski i szeregu pomniejszych wartościowych artykułów opartych na bogactwie źródeł. Zaznaczyć należy, że materiały dotyczące Podlasia i fragmentów Wielkiego Księstwa Litewskiego zebrane przez J. Wiśniewskiego, pozostały w jego spuściźnie i są obecnie w posiadaniu jego spadkobiercy⁴K. Górska-Gołaska, Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu, w: Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk 1953-2003, Warszawa 2003 s. 142-143. Z przyczyn niezależnych od nas wykorzystanie kartoteki Wiśniewskiego przy obecnych pracach nad Słownikiem podlaskim nie było możliwe. Wydaje się jednak, że podjęte w 2015 r. prace objęły kwerendą szerszy zakres źródeł niż to było w zgromadzonym przez niego materiale.

Jerzy Wiśniewski przystępując do pracy nad Słownikiem podlaskim miał inną koncepcję opracowywanego terytorium. Oprócz właściwego województwa podlaskiego w kształcie historycznym w granicach z XVI-XVII w. zamierzał on także przygotować „skrawki” dawnych województw brzeskiego litewskiego, nowogródzkiego i trockiego, które po 1945 r. pozostały w granicach Polski. Z oczywistych względów nie mogło być wtedy mowy o opracowaniu całości terytoriów tych pogranicznych województw Wielkiego Księstwa Litewskiego. Z powodu rozwoju osadnictwa na tych terenach także w dużo późniejszym okresie, J. Wiśniewski chciał wykorzystywać również materiał źródłowy sięgający aż do XVIII w., co mogło pozwolić na uchwycenie rozpoczętej wtedy nowej fazy kolonizacji, szczególnie w ekonomii grodzieńskiej. Stąd też w kartotece prof. Wiśniewskiego zostały zawarte materiały aż do końca XVIII stulecia⁵J. Wiśniewski, Plan prac nad „Słownikiem Geograficzno-Historycznym” woj. podlaskiego. Maszynopis niepublikowany, przechowywany w Pracowni Słownika historyczno-geograficznego Małopolski w Krakowie.

Pomysłodawca i organizator, powojenny wieloletni kierownik Pracowni Słownika historyczno-geograficznego ziem polskich w średniowieczu Karol Buczek we wstępie do Słownika ziemi wieluńskiej, a następnie dokładniej we wstępie do Słownika ziemi chełmińskiej nakreślił cele, koncepcję, zasady i metody opracowania słowników⁶Słownik historyczno-geograficzny ziemi wieluńskiej w średniowieczu, opr. R. Rosin, Warszawa 1963, s. 5-38; Słownik historyczno-geograficzny ziemi chełmińskiej w średniowieczu, oprac. K. Porębska przy współpr. M. Grzegorza, pod red. M. Biskupa, Wrocław 1971, s. V-XIX. Była to swoista wewnętrzna instrukcja, którą mieli się kierować się członkowie Pracowni. Miały one zapewnić spójny charakter poszczególnych zeszytów i haseł w różnych Słownikach. Jednocześnie sam kierownik i wykonawcy mieli świadomość różnorodności i specyficznych cech indywidualnych, które mogą wystąpić w poszczególnych tomach, w zależności od badanego terenu. Odrębności ustrojowe, dzieje regionu, różnice w strukturze gospodarczo-społecznej, a także baza źródłowa determinują własną specyfikę terytoriów, która ma istotny wpływ na sposób ich opracowywania. Nie inaczej dzieje się także ze Słownikiem historyczno-geograficznym województwa podlaskiego, który niniejszym zeszytem inauguruje serię.

 

 

Położenie, charakterystyka, granice i podział województwa podlaskiego

 

Położenie

 

Nowożytne województwo podlaskie rozciągało się od Augustowa i Grabowa na północy do wsi Próchenki na południu oraz od Wólki Paplińskiej i okolic Prostyni na zachodzie do okolic miasta Narwi na wschodzie. Jego kształt był nieregularny i wyraźnie rozciągnięty południkowo (=> mapa województwa). Łącznie zajmowało ono powierzchnię ok. 10 700 km2.

Większość obszaru nowożytnego województwa podlaskiego⁷Dane o położeniu geograficznym podajemy na podstawie AHP Podlasie, s. 29-39. Zainteresowanych szerszym opisem odsyłamy do niniejszej publikacji leżała na terenie Niziny Północnopodlaskiej, jego południowa część zaś na terenie Niziny Południowopodlaskiej. Granicę pomiędzy oboma makroregionami wyznacza rzeka Bug i tworzony przez nią Podlaski Przełom Bugu (formalnie zaliczany do Niziny Południowopodlaskiej). Jedynie niewielkie fragmenty województwa należały do: Pojezierza Mazurskiego (północna część z okolicami Rajgrodu, 420 km2), Niziny Środkowomazowieckiej (zachodnie fragmenty w okolicach Prostyni i na północ od Węgrowa, ok. 162 km2) czy Pojezierzy Litewskich (ok. 9 km2 w okolicach Augustowa).

Wpływ na ukształtowanie rzeźby terenu miały zlodowacenia, co widoczne jest do dziś. Na północy województwa są to młodoglacjalne wzgórza morenowe i kemy, następnie w środkowej części krajobraz równinny poprzecinany kotlinami rzecznymi Biebrzy i Narwi, by w południowej części przejść w krajobraz wysoczyznowy. Warto podkreślić, że na terenie województwa podlaskiego w jego historycznych granicach nie ma żadnych większych gór czy wzgórz. Najwyższe wzniesienie - Góra Sygnałowa koło wsi Rozbity Kamień - ma zaledwie 217 m n.p.m.

Obszar Podlasia w całości należy do zlewni Wisły, w zlewisku Morza Bałtyckiego, a największe rzeki: Bug, Narew i Biebrza miały ogromny wpływ na kształt sieci osadniczej i gospodarkę województwa. Ważny element środowiska stanowiły również obszary bagienne, głównie zlokalizowane wzdłuż Narwi i Biebrzy oraz ich dopływów. Jeszcze na przełomie XVIII i XIX wieku bagna zajmowały ok. 10% powierzchni województwa.

 

Charakterystyka

 

Nazwa Podlasie jako określenie obszaru późniejszego województwa, pojawiło się dosyć późno. W XV w. w ogóle nie posługiwano się nią w źródłach na tym terenie. W dokumentach z sąsiednich ziem mazowieckich określano te tereny w XV w. jako „Ruś” (Russia) lub „Litwa” albo Wielkie Księstwo Litewskie. Nazwa Podlasie występuje w źródłach głównie proweniencji hospodarskiej i pojawiła się po raz pierwszy w 1495 r., gdy w. ks. Aleksander Jagiellończyk pisał do starosty brzeskiego Sieńki Olizarowicza o skardze mieszkańców dziesiątka podlaskiego⁸LM 5, s. 66. Dotyczyła ona jednak powiatu brzeskiego, a na terenie późniejszego województwa podlaskiego występuje dopiero od ok. 1510 r. Odtąd coraz częściej staje się notowana w źródłach⁹A. Kołodziejczyk, Przemiany społeczno-gospodarcze na Podlasiu w XV-XVI wieku, Olsztyn 2012, s. 96-100. Etymologia nazwy pochodzi od położenia „pod Lachami” czyli części Wielkiego Księstwa Litewskiego leżącego od strony „Lachów” czyli Polaków. Początkowo określono tym terminem teren od strony właściwej Korony czyli graniczący najbliżej od strony ziemi łukowskiej, lubelskiej i chełmskiej. Szybko zakres nazwy rozprzestrzenił się także na zachodnie i północne tereny graniczące z księstwem mazowieckim.

Od utworzenia w 1413 r. dwóch pierwszych województw wileńskiego i trockiego, w ciągu kolejnego stulecia powstały na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego kolejne województwa, którymi kierowali ustanowieni przez władcę wojewodowie. Także Podlasie decyzją króla Zygmunta I w 1513 r. przekształcono w nowe województwo podlaskie. Wojewodą został ustanowiony Jan (Iwan) Semenowicz Sapieha, właściciel niedawno pozyskanych przez siebie dóbr na Podlasiu. Dokument dotyczący wyodrębnienia województwa i nominacji na wojewodę dla Sapiehy nie zachował się w pełnej treści, a znany jest jedynie w postaci streszczenia. Jednak z wartościowego regestu wynika, że terytorium województwa obejmowało samo Podlasie i co najmniej ziemię brzeską¹⁰Urzędnicy podlascy t. 8 s. 13-14. Liczne przykłady źródłowe samego wojewodę, jak i województwo określają jako „podlacki”, „sublacensis”, coraz częściej „podlaski”. Nie przyjęła się natomiast szerzej sporadycznie występująca nazwa „nadnarwiański” (transnarviensis) pojawiająca w latach 1514 i 1515 r. Po śmierci Jana Sapiehy w 1517 r. doszło do krótkiej przerwy w funkcjonowaniu nowo utworzonego województwa podlaskiego. Pojawiły się nawet próby przywrócenia jurysdykcji nad nim przez nowo powołanego wojewodę trockiego Olbrachta Gasztołda w 1519 r.¹¹E. Kalinowski, Ziemia bielska, s. 53

Ostatecznie nominację na urząd wojewody podlaskiego otrzymał w 1520 r. Janusz Kostewicz, dotychczasowy wojewoda witebski. Król wyraźnie wyznaczył ziemie, które wchodziły w skład województwa podlaskiego. Wymienione zostały w przywileju powiaty drohicki, brzeski, bielski, kamieniecki, mielnicki i kobryński¹²AGAD perg. 1137. Mimo formalnej łączności właściwego Podlasia i ziemi brzeskiej obie części znacząco różniły się od siebie.

Łączność dwóch terytoriów spajał właściwie sam wojewoda, a także niektórzy niższej rangi urzędnicy: leśniczy, gajewnik, bobrowniczy. Przez pewien czas chorąstwo powiatów mielnickiego i brzeskiego oraz kamienieckiego było łączone i trzymały je te same osoby¹³UWKL t. VIII, s. 6-10. Powiaty podlaskie pod względem ustrojowym wyraźnie odróżniały się od XV w. od powiatów w ziemi brzeskiej. Przede wszystkim pierwsze posługiwały się prawem polskim opartym na sądach ziemskich na wzór Korony i Mazowsza, które procedowały w siedzibie sądów. Pewne przesłanki dowodzą, że sądy ziemskie zaprowadzone zostały już ok. 1420 r. w ziemiach drohickiej i bielskiej za pozwoleniem wielkiego księcia litewskiego Witolda¹⁴Jaszczołt, Ziemie drohicka i bielska, s. 337.

Powiaty sądowe na Podlasiu kształtowały się różnie w poszczególnych ziemiach. W ziemi drohickiej znajdował się jeden powiat sądowy, który miał siedzibę w Drohiczynie, poświadczony już w 1427 r. W 1509 r. szlachta drohicka za pozwoleniem króla doprowadziła do ukonstytuowania się drugich roków sądowych w Wysokiem, dla części ziemi drohickiej położonej za Nurcem. Prowadzono nawet dla nich odrębne księgi sądowe tzw. „zanurskie”¹⁵Zachowane częściowo w NGAB Mińsk, f. 1715-1-81; Koz. 8822, z. II, s. 413-418. Jednak pod wpływem Olbrachta Gasztołda z czasem zarzucono realizację tego pomysłu. Nie wiadomo, czy powiat sądowy mielnicki wprowadzono równocześnie z drohickim czy też wyodrębnił się on z niego. W każdym razie poświadczenie istnienia sądu mielnickiego znane jest już z 1444 r.¹⁶Jaszczołt, Ziemie drohicka i bielska, s. 342

Bardziej skomplikowaną strukturę miały sądy w ziemi bielskiej w XV w. Księgi sądowe tej ziemi według spisów z XVII w. istniały już w 1422 r., Natomiast pierwszy znany sędzia ziemi bielskiej poświadczony był w 1429 r.¹⁷M. Biskup, Zjednoczenie Pomorza wschodniego z Polską w połowie XV w., Warszawa 1959, s. 55 Wbrew oficjalnej nazwie, sąd ziemski bielski nie sprawował sądów w Bielsku, lecz początkowo w Surażu. Wkrótce po 1440 r. drugie roki sądowe zaprowadzono dla ziemi bielskiej także w Brańsku. Zwyczajowo, odzwierciedlając miejsca sądzenia urzędników sądowych, określano je najczęściej jako brańskie albo suraskie. Z czasem nawet Brańsk w hierarchii ważności wyprzedził Suraż. Sąd ziemski sprawujący sądy na rokach w Brańsku i Surażu nie obejmował jurysdykcją całej ziemi bielskiej. Szlachcie powiatu goniądzkiego co najmniej w połowie XV w. powołano odrębny sąd ziemski goniądzki. Nieliczne wzmianki poświadczające istnienie sądu goniądzkiego są znane jeszcze z 1518 r.¹⁸E. Kalinowski, Ziemia bielska, s. 47 Na mocy wyroku królewskiego z 1529 r. szlachta z powiatu goniądzkiego została wyzwolona spod jurysdykcji Radziwiłłów. Najpewniej wtedy zlikwidowano sąd ziemski goniądzki jako mający siedzibę w prywatnych dobrach, w Goniądzu. Dawna szlachta zamieszkała w okręgu goniądzkim i rajgrodzkim pozostawała pod przysądem roków w Surażu w ziemi bielskiej przez długie lata zanim ustanowiono nowe kadencje roków ziemskich w Tykocinie. Podział ziemi bielskiej na powiaty bielski, brański, suraski i goniądzki został odzwierciedlony także w dokumencie z 1541 r., gdy dokonywano pomiary włók w szlacheckich dobrach na potrzeby wojskowe. Nie zawsze w źródłach pojawiały się jednoznaczne określenia i obok nich pojawiały się także inne jednostki terytorialne jak np. powiaty knyszyński, tykociński, rajgrodzki¹⁹AGAD, Droh.Z. 15, k. 270.

Wraz z rozwojem prawa polskiego na Podlasiu wyodrębniły się sądy grodzkie, które przekształciły się z sądów starościńskich. Pierwsze informacje o sądach grodzkich drohickich mamy już od 1511 r.²⁰RIB 20 kol. 665-666 Sądy grodzkie brańskie utworzone zostały najpewniej w 1537 r. pod wpływem działalności królowej Bony, która wykupiła starostwo bielskie w 1533 r.²¹RomaniukBrańsk s. 168-170 Sądy grodzkie mielnickie istniały również co najmniej od połowy XVI w.²²Najstarsza zachowana księga grodzka mielnicka z 1554 r. w NGAB Mińsk, f. 1726-1-1 Oprócz sądów grodzkich funkcjonowały także sądy zamkowe w Bielsku, którym podlegali okoliczni bojarzy pochodzenia ruskiego i mieszkańcy starostwa bielskiego²³Liczne odpisy z ksiąg zamkowych bielskich pojawiły się w aktach grodzkich brańskich po 1569 r., gdy bojarzy bielscy włączeni zostali do ogółu szlachty ziemi bielskiej oraz sądy zamkowe w Tykocinie dla szlachty, która wcześniej podlegała rodzinie Gasztołdów a po jej wymarciu kontynuowała działalność jako urzędnicy prywatnych dóbr króla Zygmunta Augusta²⁴LWP 1570-1576, s. 99.

Na podstawie spraw sądowych i wpisów zawartych w księgach ziemskich oraz występujących w nich osobach, możliwe jest określenie przynależności powiatowej poszczególnych wsi. Szczególnie wyraźnie widoczne jest to na przykładzie ziemi drohickiej czy powiatu suraskiego, dla których zachowało się więcej ksiąg sądowych. Dzięki temu możliwe jest wyznaczenie granic powiatów sądowych z dużą dokładnością, chociaż na tym polu trafiały się spory terytorialne i niejasności. Niepewna granica pomiędzy ziemiami drohicką i mielnicką występowała na niewielkich odcinkach w przypadku kilku wsi (Myszkowice, Padków).

Powiaty sądowe województwa podlaskiego dzieliły się formalnie na parafie, jednak granice tychże parafii nie musiały pokrywać się ściśle z granicami powiatów. Najbardziej widocznym przykładem była parafia Dziadkowice, której wsie przynależały do wszystkich trzech powiatów sądowych województwa podlaskiego. Podobnie parafie Siemiatycze, Wysokie i Kuczyn były podzielone między dwa powiaty.

Na specyficzny charakter osadnictwa Podlasia wpłynęły istotnie dwie ważne rzeczy, które warto pokrótce wspomnieć. Od końca XIV w. i przez cały XV w. rozwijało się osadnictwo drobnorycerskie kształtowane szczególnie do połowy XV w. przez książąt mazowieckich Janusza I Starszego, Bolesława IV oraz książąt litewskich Witolda i Zygmunta Kiejstutowiczów. Osadnictwo tego typu nie było charakterystyczne tylko dla Podlasia. Wsie drobnorycerskie występowały licznie w zagęszczeniu również na północnym i wschodnim Mazowszu, w ziemi łęczyckiej, ziemi łukowskiej i ziemi dobrzyńskiej, lecz w tak znacznej liczbie pojawiły się przede wszystkim na Podlasiu. Osadnictwo to nie było na obszarze Podlasia jednakowo rozmieszczone. Najwięcej wsi drobnorycerskich powstało w ziemi drohickiej, części ziemi mielnickiej i w zachodniej oraz północno-zachodniej części ziemi bielskiej. Część wsi powstałych w wyniku zgrupowania rodzin przekształciło się w tzw. okolice szlacheckie. Najczęściej wsie te zachowywały identyczny pierwszy człon nazwy, wywodzący się od nazwy pierwotnej miejscowości lub obszaru. Po upływie czasu do nazwy pierwotnej dołączano określenia dodatkowe, powstałe przeważnie od charakterystycznych imion, przydomków posiadaczy, nazw topograficznych. W okolicy tworzyły się od dwóch do nawet kilkunastu miejscowości, które przybierały nazwy dwuczłonowe (w zależności od areału ogólnej powierzchni, ukształtowania terenu, dostępu do pól, rozrodzenia rodzin i ich losów na skutek podziałów przez wiele pokoleń na mniejsze części, także poprzez odsprzedaże ziemi obcym osobom spoza rodu). Wytworzyła się więc skomplikowana struktura osadnicza. Widać to szczególnie na przełomie XV i XVI w., kiedy jeszcze większość tych nowych wsi w okolicach dopiero powstawała i nie zawsze dobrze uchwycono je w źródłach, określając jedynie za pomocą jednego członu nazwy. Stąd też nie wiadomo dokładnie czy Rafał z Krasnodębów, Jarosław z Bielon, Bronisz z Sawic mieszkali w jednej wsi Krasnodęby, Bielony lub Sawice, czy też już w odrębnych miejscowościach Krasnodęby-Rafały, Bielony-Jarosławy, Sawice-Bronisze itp. Z analizy ksiąg sądowych wynika, że nie można tu udzielić jednoznacznej odpowiedzi i każdy przypadek trzeba rozpatrywać osobno. Z upływem czasu poszczególne działy okolicy, czyli nowo powstałe, były o wiele bardziej uchwytne w źródłach. Jednak nadal często posługiwano się w zapisie tylko jednym członem i nie zawsze można było przypisać osoby do konkretnej wsi. W takich sytuacjach daną postać przyporządkowaliśmy do najstarszej wsi lub uważanej za główną w tej okolicy.

Podczas prac wyniknęły też problemy natury nazewniczej. Niekiedy pojawiały się podwójne nazwy na określenie jednej wsi (np. Borowo Stare lub zamiennie Borowo Szepiotki; Winna Stara lub Winna Chroły). Część niewielkich działów okolicy z czasem zaginęła, a pojawiały się nowe. Nie zawsze też wsie założone przez przedstawicieli jednego rodu i mające wspólny pierwszy człon nazwy znajdowały się w jednej okolicy. Dla przykładu Krynki-Sobole należące do okolicy Krynki (Białokunki, Borowe, Jarki, Miklasy) w parafii Pobikry, znajdowały się w dalszej odległości i stanowiły odrębną jednostkę osadniczą. Podobnie Rybałty-Szczepany w parafii Ostrożany nie tworzyły jednej okolicy z wsią Rybałty-Olszewo w par. Perlejewo, choć założone były przez tę samą rodzinę. Sytuacja, gdy w źródle pojawia się tylko pierwszy człon nazwy okolicy, może rodzić wątpliwości co do identyfikacji miejscowości i wymaga szczególnej uwagi przy jej rozpatrywaniu. Z kolei bardzo częste były zamiany kolejności dwuczłonowych nazw w źródłach sądowych albo też pomijano pierwszą nazwę, stąd notowaliśmy wszystkie formy oboczności starając się ustalić formę właściwą i podstawową.

W poł. XVI w. w Wielkim Księstwie Litewskim za szczególną aprobatą króla podjęto akcję tzw. pomiary włócznej dóbr monarszych, będącą głównym etapem porządkowania gospodarki w dobrach królewskich. Pomiarę w mniejszej skali na Podlasiu i w dobrach królowej Bony rozpoczęto już ok. 1536 r.²⁵W 1536 r. król polecił Iwanowi Bohdanowiczowi Sapieże, staroście drohickiemu rozmierzyć na włóki niektóre wsie bojarskie ze starostwa drohickiego i osadzić ich mieszkańców na czynszu (LM 19, s. 111) i prowadzona była ona we wszystkich dobrach królewskich, szczególnie w starostwie brańskim i suraskim Bony. Objęła ona również pomiarę na Grodzieńszczyźnie i w ziemi brzeskiej. Dzięki pomiarze włócznej dochody w dobrach królewskich wzrosły kilkukrotnie. Przyniosła ona również wielkie zmiany w krajobrazie osadniczym. Znikło wiele drobnych osad, a ich miejsce zajęły duże wsie²⁶Np. w starostwie drohickim skomasowano dwie wsie o nazwie Czarna w jedną: „Wieś Czarna Wietsza i Mniejsza. Te wsi były przedtem różne, ale gdy pomiarę czyniono, wespołek je posadzono i za jednę dziś poczytają” (LWP 1570-1576, s. 8), otoczone polami uprawnymi. Podczas pomiary oddzielono lasy, wyznaczono granice pól wiejskich i wprowadzono trójpolówkę. Każda wieś została uformowana w kształt regularnej ulicówki i umieszczono ją w drugim z trzech wymierzonych pól. Wygląd krajobrazu w dobrach królewskich zaczął się zmieniać, lecz trwało to latami, gdyż wymagało to pomierzenia włók, wytyczenia granic, zamiany pól. Przede wszystkim potrzeba było osadników, gdyż najczęściej nowo założone wsie były większe niż dawniej istniejące. Wzorowano się tutaj w dużej mierze na osadach polskich, w których rozmierzanie na włóki (łany) było przeprowadzone już wcześniej. Nierzadko dokonujący pomiary miernicy byli z pochodzenia Polakami. Zresztą sam opracowujący ustawę o pomierzeniu na włóki w 1557 r. – Piotr Chwalczewski – był z pochodzenia Wielkopolaninem i miał bardzo duże doświadczenie w administrowaniu i gospodarowaniu dobrami królewskimi m.in. jako starosta knyszyński na Podlasiu²⁷L. Kolankowski, Pomiara włóczna, „Ateneum Wileńskie”, t. IV, Wilno 1927, s. 235-251; Z. Drozd, Miernicy w pomiarze włócznej w Wielkim Księstwie Litewskim w drugiej połowie XVI wieku, „Lituano-Slavica Posnaniensia”, t. 13, 2008, s. 35-66; A. Dunin-Wąsowicz, Pomiary gruntu w Koronie w XVI-XVIII wieku, Warszawa 1994, s. 138-144.

Pomiara włóczna obok uporządkowania zabudowy i wielkości areału ziemi wprowadzała także podział na klasy gruntów: dobry/przedni, średni, podły i przepodły/nader podły. W hasłach dotyczących dóbr królewskich przy danych o areale miejscowości zdecydowaliśmy się na podawanie klasy gruntu, gdy taka informacja pojawiła się w źródle. Wynika to z faktu, że podział ów został wprowadzony na mocy „Ustawy na wołoki” z 1557 r., jest więc poniekąd terminem prawnym. Zapisy klasy gruntu zdarzają się też w dobrach prywatnych, co widać czasem we wpisach do ksiąg sądowych przy transakcjach. Niemniej, o ile w przypadku dóbr prywatnych można się zastanowić, czy było to rzeczywiste odzwierciedlenie podziału wynikające z reformy włócznej, czy tylko orientacyjne, to w przypadku dóbr monarszych takiej wątpliwości nie ma. Dane podane w lustracjach i inwentarzach musiały być wiarygodne, gdyż z takim podziałem gruntów na klasy wiązał się bezpośrednio wymiar ponoszonych przez poddanych powinności.

Niezależnie od wszelkich prac i pomiar dokonywanych w dobrach wielkoksiążęcych jeszcze przed 1557 r., po uchwaleniu ustawy dokonano kompleksowej pomiary niemal wszystkich starostw podlaskich obejmujących wsie oraz miasta królewskie. Dla części dóbr zachowały się dokładnie opisane rejestry pomiary włócznej²⁸PKGE II (pomiara starostwa brańskiego i suraskiego z 1563 r.); Zieleniewski Kleszczele (pomiara starostwa kleszczelskiego z 1560 r.); SurażKaz (rejestr pomiary włócznej starostwa Suraża z 1562 r.); Muzeum Podlaskie w Białymstoku, sygn. HD 506 (rejestr pomiary Bielska Podlaskiego z 1563 r.); AWAK 14, s. 61, 76 (rejestr pomiary dzierżawy narewskiej z 1560 r.).

W kwestii używanych pieniędzy w obiegu i w transakcjach majątkowych posługiwano się na terenie Podlasia dwoma rodzajami groszy (wcześniej półgroszami): litewskimi i koronnymi. Grosz litewski zawierał 8 denarów, zaś koronny 10 denarów. Na początku panowania Zygmunta I Starego urzędnicy litewscy próbowali zakazać posługiwania się na Podlasiu pieniądzem koronnym. Na nic jednak się to nie zdało i znajdował się on w powszechnym obiegu pośród szlachty polskiej, ale także i litewskiej oraz ruskiej mieszkającej na tym obszarze. Z czasem nawet pieniądz koronny zaczął dominować na Podlasiu, zwłaszcza po reformie z 1528 r. nakazującej wymianę groszy świdnickich.

 

Granice

 

Województwo podlaskie, inaczej niż województwa małopolskie, wielkopolskie czy mazowieckie, nie powstało w oparciu o granice dawnych księstw polskich, ruskich, litewskich. Od XIII w. był to obszar pograniczny ze zmienną własnością Piastów, Rurykowiczów i później Giedyminowiczów. W połowie XIV w. ekspansja litewska postępowała nadal, zwłaszcza za ks. Kiejstuta, który oderwał od Mazowsza i przyłączył do ziemi drohickiej część dawnej tzw. kasztelanii święckiej (jej osadnictwo uległo zniszczeniu w skutek walk na przełomie XIII i XIV w.). Tym samym granica między Mazowszem a WKL, przebiegająca wzdłuż dawnej wschodniej granicy kasztelanii święckiej tj. rzeczkami Płonką, Mienią i Gręską, przesunęła się znacznie dalej na zachód przebiegając dokładnie w miejscu zniszczonego Święcka. Na południu od Bugu granica z rzeki Liwiec (obecnie Stara Rzeka) i Cetynii, przesunęła się na rzekę Liw (obecnie Liwiec).

Traktaty międzypaństwowe z XIV w. zawierane pomiędzy Krzyżakami, Litwinami czy Mazowszanami najczęściej nie informują o dokładnej lokalizacji granic. O zasięgu terytorium hipotetycznie można wnioskować jedynie na podstawie informacji o ważniejszych grodach wymienionych w dokumentach lub kronikarskich wzmiankach. W dokumencie z 1366 r. wspomniane są jako będące we władaniu Kiejstuta grody: Brześć, Kamieniec, Drohiczyn, Mielnik, Bielsk²⁹TNar. VIII, s. 245-247. W dokumencie z 1379 r. podpisanym pomiędzy wielkim księciem Jagiełłą i księciem Kiejstutem a wielkim mistrzem krzyżackim Winrichem von Kniprode, jako przynależne Kiejstutowi wymienione są grody Suraż, Drohiczyn, Mielnik i Bielsk³⁰GStAPK, XX. HA, Perg.-Urkk., Sch. 52, nr 3; Raczyński, s. 53-55. W 1390 r. Władysław Jagiełło nadał ziemię drohicką ks. Januszowi mazowieckiemu razem z grodami i okręgami (districtibus) Drohiczynem, Bielskiem, Surażem i Mielnikiem³¹Lub., s. 111-113. Z pewnością na początku XV w. zachodnie granice ziem drohickiej i bielskiej miały charakter linearny i biegły od Liwca aż do Narwi. Pośrednio widać to w zapisach w Metryce mazowieckiej, zachowanej od ok. 1415 r., Nadania książęce nie przekraczały linii ustalonej w tym czasie przez ks. Witolda. Szczególnie charakterystyczne są znaki graniczne biegnące od Narwi do Bugu określane jako „płozy”. Znaki te wytyczono pod osobistą kontrolą ks. Witolda. Płozy najpewniej stanowiły specjalnie zaorany pas ziemi o pewnej szerokości, odnawiany co jakiś czas, ażeby widoczny był z obu stron granicy³²KowalczykPłozy.

Wyjątkiem w opisie granic jest traktat zawarty pomiędzy ks. litewskim Kiejstutem i ks. mazowieckim Siemowitem III z 1358 r. rozgraniczający okręgi grodzieński i goniądzki. Zawiera on szczegółowy opis przebiegu granicy, co pozwala na jej rekonstrukcję. Opierała się ona wtedy na rzeczkach Netcie i

Brzozowej³³Dokument z 1358 r. wydany w NKDMaz III, nr 24; Dyskusja nad jego autentycznością dokumentu trwa nadal, głównie pomiędzy H. Rutkowskim i E. Kowalczyk-Heyman: H. Rutkowski, Granica mazowiecko-litewska między Wizną a Grodnem z 1358 r., „Studia Geohistorica” 5, 2017, s. 140-155; E. Kowalczyk-Heyman, O mazowiecko-litewskiej ugodzie granicznej z 1358 (głos w dyskusji), „Studia Geohistorica” 7, 2019, s. 213-226; H. Rutkowski, Odpowiedź na krytykę artykułu o granicy z 1358 r., „Studia Geohistorica” 7, 2019, s. 227-233.

Po traktacie na Salinie z 1398 r., ks. Witold zgodnie z zawartymi w nim ustaleniami, oderwał od ziemi wiskiej i przyłączył do swojego władztwa powiat goniądzki, nie zważając na protesty Mazowszan, którzy mieli prawa do niego (ziemia wiska była w zastawie u Krzyżaków)³⁴M. Radoch, Kilka uwag o konfliktach na pograniczu litewsko-mazowieckim i litewsko-krzyżackim w latach 1401-1426 (w świetle źródeł krzyżackich), w: Szkice z dziejów społeczno-gospodarczych Podlasia i Grodzieńszczyzny od XV do XVI wieku, Olsztyn 2005, s. 17-20.

Ostatecznie na północnym-zachodzie granica pomiędzy państwem litewskim a Krzyżakami, ustalona w pokoju mełneńskim z 1422 r., przebiegała pomiędzy Kamiennym Brodem i jeziorem Rajgród. Odcinek ten oparty warunkach terenowych, istniał aż do III rozbioru Polski kształtując na trwałe przynależność tego obszaru do północnej części ziemi bielskiej³⁵WiśniewskiGraj., s. 29.

Granica zachodnia od Liwca do Łeku była jednocześnie granicą państwową pomiędzy Litwą a Mazowszem do 1569 r. Nie brakowało jednak sporów, czego skutkiem były polskie i litewskie komisje graniczne. Najdokładniejszy opis granicy od zachodu i południowej strony Podlasia, biegnącej od okolic pruskich wsi Bogusze i Prostki aż do Wohynia, zachował się w protokołach komisji z 1546 r. zarówno ze strony polskiej jak i litewskiej wraz z odnotowaniem sporów pomiędzy nimi. Licznie występujące spory graniczne nie wpływały jednak znacząco na przebieg granicy pomiędzy Narwią a Bugiem³⁶L. Kolankowski, Zygmunt August, wielki książę Litwy do roku 1548, Lwów 1913, s. 273-274. Jedynie większy sporny skrawek w widłach Biebrzy i Narwi od XV w. do co najmniej 1569 r. pojawia się w szeregu spraw pomiędzy poddanymi starostwa wiskiego ze strony Mazowsza i poddanymi dóbr tykocińskich Gasztołdów a następnie ich spadkobiercami. Bagniste rozlewiska były trudne do dokładnego rozgraniczenia i obie strony przedstawiały swoje racje podpierając się różnymi argumentami³⁷MaroszekDzieje, s. 159. Mimo, że dokument z 1546 r. nie miał charakteru prawnie rozgraniczającego, to faktycznie w XVII w. i w czasach późniejszych posługiwano się nim przy określeniu przebiegu granicy.

Obszar tzw. powiatu rajgrodzkiego i goniądzkiego ziemi bielskiej został nadany we władanie Kniaziowi Michałowi Glińskiemu w 1505 r., a po jego zdradzie i ucieczce do Moskwy, w 1509 r. Mikołajowi Radziwiłłowi, wojewodzie wileńskiemu. Dokładne granice nadania dóbr rajgrodzkich i goniądzkich opisuje królewski dokument z 1515 r.³⁸AGAD perg. 831 Od strony zachodniej ziemia bielska graniczyła z ziemią wiską aż do Kamiennego Brodu na rzece Łek. Następnie na północnym-zachodzie z Prusami Książęcymi aż do okolic wsi Grabowo. Stamtąd rzeka Pruska od północy aż do Augustowa wyznaczała granicę z powiatem grodzieńskim. Następnie od Augustowa granica skręcała w kierunku południkowym i pokrywała się z biegiem rzek Netta i Brzozowa dochodząc do rzeki Supraśli. Cały odcinek stanowił nadal granicę z powiatem grodzieńskim. Dobra zabłudowskie Chodkiewiczów, które weszły w skład województwa trockiego, graniczyły od południa ze starostwem bielskim i dzierżawą narewską³⁹E. Kalinowski, Ziemia bielska, s. 66.

Najbardziej problematyczne jest odtworzenie granicy od strony wschodniej pomiędzy Puszczami Bielską i Kamieniecką (Białowieską)⁴⁰Rozgraniczenie puszcz bielskiej i białowieskiej z 1592 r., AWAK 3, 320-323. Rzadkie i później powstające na tym obszarze osadnictwo spowodowało, że przebieg tego odcinka granicy wytyczono w sposób bardziej dokładny dopiero w połowie XVI w., gdy założono szereg nowych osad. Jednocześnie leśnictwo bielskie graniczyło z leśnictwem kamienieckim (białowieskim), które tym samym rozgraniczały ziemię bielską od wschodu od strony powiatu kamienieckiego ziemi brzeskiej i na niewielkim odcinku od powiatu słonimskiego.

Kolejny problem graniczny w XVI w. pojawił się na północno-wschodniej granicy ziemi bielskiej, gdzie z inspiracji królowej Bony rozpoczęto akcję, która dzięki stronniczym zeznaniom świadków, pozwoliła na odebranie Radziwiłłom całego pasa ziemi od Rajgrodu do rzeki Narew i włączenie go do domeny hospodarskiej. Ten możny ród litewski rzekomo zawłaszczył niesłusznie część powiatu rajgrodzkiego i goniądzkiego. Pierwsze próby przesunięcia granicy dóbr rajgrodzko-goniądzkich dokonano już w 1529 r., jednak ze względu na inne sprawy królewskie i nie do końca odpowiednie przygotowanie, rozprawy z Radziwiłłami nie udało się zakończyć. Dopiero w 1536 r. po kolejnych zeznaniach licznych świadków: szlachty i chłopów królewskich został wydany wyrok na niekorzyść Radziwiłłów. Oderwano wtedy od województwa podlaskiego północno-wschodnie fragmenty i przyłączono do powiatu grodzieńskiego, wbrew przywilejom Radziwiłłów i wyrokowi królewskiemu. Rzekoma dawna granica bielsko-grodzieńska narzucona przez Bonę, wkrótce potem została zanegowana i spowodowała jedynie krótkotrwałą zmianę przynależności administracyjnej odebranych ziem. Granica na Netcie i Brzozowej oddzielająca Podlasie od powiatu grodzieńskiego wkrótce została przywrócona w pierwotnym kształcie sprzed 1536 r. i w takiej postaci istniała do 1795 r. będąc również granicą pomiędzy Koroną i Wielkim Księstwem Litewskim⁴¹WiśniewskiAug. 97-103.

W I poł. XVI w. nastąpiły także niewielkie przesunięcia granic wewnątrz województwa podlaskiego, pomiędzy poszczególnymi ziemiami. Największym była zmiana przynależności dóbr Siemiatycze Sudymontowiczów i Tęczyńskich, które w 1523 r. są wymienione w źródłach jako leżące w powiecie mielnickim⁴²AGAD, MK 37, k. 405-406v; tamże, Zbiór Czołowskiego, sygn. 628, k. 1-5. W 1546 r. na prośbę Stanisława i Anny Tęczyńskich król Zygmunt August przeniósł dobra siemiatyckie z powiatu mielnickiego do drohickiego⁴³AGAD perg. 7644; BJ 6, s. 238-240; RGADA, f. 389-1-232, k. 19-19v. Również na pograniczu ziemi bielskiej z drohicką i mielnicką nastąpiły niewielkie przeniesienia w wyniku czego powstały niewielkie enklawy nie połączone z resztą ziem.

Prawa do dóbr Dołubowo zostały w 1501 r. potwierdzone dokumentem Aleksandra Jagiellończyka Janowi Steczce, staroście drohickiemu, który odziedziczył je po Dorocie z Dołubowa, wdowie po sędzim ziemskim bielskim. W przywileju wyraźnie wspomniano dobra Dołubowo jako leżące w powiecie bielskim. Również w dokumencie z 1528 r., w którym Jan Steczko zapisał dobra Dołubowo królowej Bonie, zostały one określone jako leżące w „dzierżawie brańskiej” (starostwie brańskim)⁴⁴BPAN perg. 83; LM 1, s. 108. W poł. XVI w., kiedy Dołubowo odzyskali od Bony spadkobiercy Steczki, to weszły już one w skład ziemi drohickiej, rozdzielając wsie Brzeziny i Wojeńce w parafii Dziadkowice od reszty ziemi bielskiej i tym samym tworząc enklawę. Podobnie dobra Boćki tzw. Zarzecze, czyli położone na lewym brzegu rzeki Nurzec, w 1512 r. znajdowały się w powiecie mielnickim. Gdy Jan Sapieha kupił główną część Bociek od bojarów, wówczas przeniesiono je do ziemi bielskiej wraz z resztą jego dóbr, a dobra szlacheckie Jakubowskie straciły tym samym połączenie z resztą powiatu mielnickiego.

 

Podziały administracyjne

 

Województwo podlaskie i składające się na nie ziemie: bielska (z powiatami brańskim, suraskim i okresowo goniądzkim), drohicka i mielnicka w większości ukształtowały się w granicach znanych w poł. XVI w. w oparciu o terytoria wcześniejszych powiatów sądowych i starostw podległych urzędnikom hospodarskim. Dla wyznaczenia granic podstawowe w tym względzie znaczenie miały, tak jak i na innych obszarach, rejestry poborowe. Rejestry podlaskie zachowały się dopiero dla okresu po 1569 r. Na szczęście jednak istniały i częściowo zachowały się wcześniejsze źródła różnego rodzaju (np. popisy), które pozwoliły odtworzyć liniowe granice powiatów, ziem i województwa nawet już na przełomie XV i XVI w.

Trzeba też zaznaczyć, że o ile w przypadku ziemi drohickiej i mielnickiej granice ziemi pokrywały się z granicami powiatowymi, to w ziemi bielskiej ze względu na jej strukturę, sytuacja była zmienna. Wynikało to m.in. z różnego definiowania słowa powiat w źródłach⁴⁵Zwracał na to uwagę E. Kalinowski, Ziemia bielska, s. 67-68. Dopiero końcu XVI w., wraz z utworzeniem w 1581 r. roków tykocińskich i w 1588 r. przyporządkowaniu do nich okręgu goniądzkiego, powstał podział ziemi bielskiej na trzy powiaty: brański, suraski i tykociński. Podział ten utrwalił się ostatecznie dopiero w I połowie XVII w. Około połowy XVI w. należy przyjąć, że granice ziemi bielskiej również pokrywały się z granicami powiatu, co potwierdzają m.in. popisy szlachty.

Pod względem kościelnym terytorium województwa podlaskiego należało do dwóch diecezji znajdujących się na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego. Po chrzcie Litwy początkowo zamierzano całość tego obszaru włączyć do diecezji wileńskiej. Na początku XV w. administrację katolicką wzorowano jednak na analogicznych jednostkach diecezji prawosławnych i okręg drohicki w granicach przybliżonych do ziemi drohickiej oraz okręg brzeski przyłączono do katolickiej diecezji z siedzibą we Włodzimierzu Wołyńskim. Stąd też do śmierci w 1425 r., biskupowi włodzimierskiemu Grzegorzowi z Buczkowa podlegała ziemia drohicka. Dopiero później tereny tej ziemi przeszły do diecezji łuckiej. Nieprzypadkowo te obszary znalazły się w diecezjach włodzimierskiej i łuckiej, gdyż wielki książę Witold osadzał rycerstwo polskie i promował jednocześnie wyznanie katolickie. Przyczyniło się to do rozwinięcia się sieci parafialnej i kościelnej fundowanej głównie przez właścicieli dóbr na tym terenie. W połowie XV w. sieć parafialna była na tyle gęsta, że możliwe było utworzenie oficjalatu drohickiego, który następnie, po 1464 r., został przeniesiony do Janowa⁴⁶Jaszczołt, Fundacje kościelne, s. 17-19. Nie mamy wiarygodnych informacji o podziałach na mniejsze jednostki administracyjne sprzed 1569 r. Dopiero z akt synodu diecezjalnego z 1589 r. można się dowiedzieć, że na terenie „diecezji podlaskiej” istniały od dawna trzy partes: Mielnik, Sarnaki i Brześć⁴⁷Acta synodi dioecesanae Luceoriensis per Bernardum Maciejowski episcopum Luceoriensem tribus postremis diebus februari anno Domini MDLXXXIV celebrate, wyd. Z. Chodyński, Varsaviae 1875, s. 25-29. Jak zauważył Bogumił Szady, prawdopodobnie nie można owych partes traktować jako archidiakonatów⁴⁸B. Szady, Granice jednostek administracji Kościoła łacińskiego, w: AHP Podlasie, s. 55-56. Dopiero podczas wspomnianego synodu utworzono dodatkowy podział na 7 dekanatów wiejskich (terenowych), które nie otrzymały oficjalnych nazw, niemiej można założyć, że nosiły nazwy pochodzące od największych ośrodków parafialnych (w części Mielnik byłyby to wtedy Bielsk, Brańsk i Drohiczyn; w części Sarnaki: Łosice i Węgrów).

Podobnie wyglądała sytuacja w diecezji wileńskiej i tam również nie mamy pewnych informacji o podziałach niższego rzędu sprzed 1569 r. Opierając się na rejestrach poboru srebrszczyzny z 1553 i 1559 r. można zauważyć, że kościoły w diecezji były zgrupowane w 5 kluczach (antokolski, mejszagolski, miednicki, rudomiński i trocki). Ich status jednak nie jest ustalony. Kościoły leżące w województwie podlaskim należały do klucza trockiego⁴⁹APV, s. 165, 170. Dopiero w początkach XVII w. pojawiają się informacje o dekanatach terenowych, a w 1635 r. w źródłach pojawia się dekanat knyszyński⁵⁰B. Szady, Granice jednostek administracji Kościoła łacińskiego, w: AHP Podlasie, s. 62.

Pierwotnie granica w XV w. pomiędzy diecezjami łucką i wileńską biegła zapewne w przybliżeniu na linii Narwi⁵¹Ibidem, s. 51-55. Diecezja łucka objęła więc okolice Drohiczyna, Bielska, Suraża, Tykocina oraz tereny zachodnie ziem drohickiej i bielskiej, które niegdyś w XIV w. znajdowały się pod panowaniem książąt mazowieckich i przynajmniej formalnie objęte były jurysdykcją biskupów płockich, jak np. dawna kasztelania święcka zanikła w XIV w. Na terenach ziemi bielskiej na północ od Narwi, należących do diecezji wileńskiej, do 1500 r. kościoły powstały tylko z fundacji wielkoksiążęcych. Fundacje prywatne zaczęły się pojawiać dopiero w XVI w.⁵²W. Wróbel, Działalność fundacyjna Mikołaja Mikołajewicza Radziwiłła na terenie dóbr goniądzko-rajgrodzkich w latach 1509-1521, w: Parafia Knyszyn 1520-2020, Knyszyn 2019, s. 19-20 Nawet i wówczas wg stanu na 1600 r. w części województwa podlaskiego należącej do diecezji wileńskiej istniało tylko 15 ośrodków parafialnych. Dla porównania w części województwa podlegającej diecezji łuckiej istniało wtedy 66 kościołów parafialnych i 3 filialne. Widoczna jest więc wyraźna przewaga liczbowa. Zasadniczo granice parafii pokrywały się z granicami województwa podlaskiego, jedynie skrawek parafii Dąbrowa Wielka znajdował się w województwie mazowieckim. Z kolei niewielkie fragmenty parafii z terenu województwa brzeskiego litewskiego wchodziły w skład województwa podlaskiego (Biała, Janów, Milejczyce).

Równolegle do administracji Kościoła łacińskiego na Podlasiu funkcjonowała sieć Cerkwi prawosławnej, która kształtowała się już z pewnością w XV w. Należała do dwóch diecezji: metropolitalnej (kijowskiej) i włodzimierskiej. Granica pomiędzy diecezjami, podobnie jak w przypadku łacińskich biegła mniej więcej w ziemi bielskiej na linii rzeki Narew. Precyzyjne ustalenie, jak przebiegało rozgraniczenie w XVI w. jest trudne i konieczne było opieranie się na późniejszych źródłach. Z badań wynika również, że przewaga cerkwi prawosławnych występowała w części województwa podlegającej diecezji włodzimierskiej (52 świątynie w miastach i wsiach), podczas gdy w metropolitalnej było zaledwie 8 cerkwi⁵³AHP Podlasie, s. 84-90.

Mniejszymi jednostkami podziału w diecezjach prawosławnych były protopopie. Przypuszcza się, że pierwotnie były one powiązane z granicami jednostek administracji państwowej, ale fakt pojawienia się w II połowie XVI w. protopopii podlaskiej z ośrodkiem w Zabłudowie (już na terenie powiatu grodzieńskiego, WKL) wskazuje, że w tym okresie ta zależność przestała być ściśle przestrzegana. W XVI w., obok protopopa podlaskiego, w źródłach z terenu województwa podlaskiego pojawiają się m.in. protopopi drohicki (1535 r.)⁵⁴AWAK 33, s. 35 oraz bielski. Ten drugi dopiero jednak w 1594 r.⁵⁵Wzmianka o nim AZR 4, s. 69-71 i w związku z czym zrezygnowaliśmy z umieszczenia hasła dotyczącego protopopii bielskiej z powodu braku wcześniejszych wzmianek źródłowych. Cerkiew w Augustowie, jak wynika z wizytacji z 1696 r., należała do protopopii grodzieńskiej⁵⁶Уніяцкія церквы Бялікага Княства Літоўскага ст.: матэрыялы генеральных візітацый, oprac. Д. Лісейчыкаў, Мінск 2021, s. 232. Nie można również wykluczyć, że jakaś część na południu województwa mogła też podlegać protopopii brzeskiej⁵⁷AHP Podlasie, s. 82.

Dużym problemem jest także próba ustalenia przynależności poszczególnych miejscowości do parafii Kościoła prawosławnego. O ile w przypadku Kościoła rzymskokatolickiego, dodatkowym źródłem mogą być rejestry poborowe oraz popisy pospolitego ruszenia szlachty spisywane według klucza parafialnego, to w przypadku parafii prawosławnych takiego źródła nie ma. Podjęte przez nas próby zastosowania metody retrogresywnej nie przyniosły zadowalających wyników. Wbrew pojawiającej się czasem w literaturze opinii o trwałości i mniejszej dynamice zmian w okręgach parafialnych w Kościele prawosławnym, nasze badania wykazały błędność tej tezy. Zmiany granic okręgów są widoczne nawet w trakcie XVIII w. Nie wiemy dokładnie, jaki wpływ na nie miało powstanie Kościoła unickiego i trwająca rywalizacja o poszczególne świątynie między prawosławnymi a unitami. Dodatkowo sieć parafialna w ciągu XVII w. również się rozwijała. Np. Berezowo (ob. Berezowo Stare) w XVIII w. podlegało pod cerkiew w Nowym Berezowie, tyle że ta świątynia była ufundowana dopiero w 1617 r. Nie ma zatem możliwości ustalenia jej przynależności parafialnej w XVI w., choć nie podlega dyskusji, że taka istniała, skoro jeszcze w 1784 r. aż 172 mieszkańców było obrządku wschodniego (wtedy już unickiego)⁵⁸LVIA, f. 634, op. 1, 51, k. 52v. Podjęliśmy więc decyzję, żeby dokładną przynależność podawać jedynie w sytuacji, gdy mamy ku temu wyraźne podstawy źródłowe, np. gdy w miejscowości była cerkiew wzmiankowana w XVI w. lub też są jakieś ślady jednoznacznie na to wskazujące: np. obowiązek oddawania dziesięciny lub inne powinności wobec duchowieństwa, czy tak jak we wsi Chraboły koło Knyszyna – włóki należące do duchownego cerkwi knyszyńskiej. W innych przypadkach parafię prawosławną zaznaczaliśmy jako nieustaloną, a w przypisie podawaliśmy przynależność parafialną według stanu na XVIII w.

Należy wspomnieć również o sieci zborów innowierczych, które już przed 1569 r. pojawiły się na Podlasiu. Głównie znajdowały się one w ośrodkach miejskich, pozostając pod opieką możnych rodów i średniej szlachty, która przejmowała świątynie katolickie. Zazwyczaj jednak nie powodowało to całkowitej likwidacji parafii katolickich jak np. w Sokołowie i Węgrowie, gdzie formalnie istniały one nadal⁵⁹AHP Podlasie, s. 106-107.

 

Źródła

 

Zgodnie z założeniem J. Wiśniewskiego podstawowym zrębem materiałów do Słownika podlaskiego miały być źródła drukowane, uzupełnione selektywnie źródłami rękopiśmiennymi. Obecnie, w wykorzystanym przez nas materiale dokumenty rękopiśmienne znacznie przeważają liczbowo nad drukowanymi, głównie dzięki większej dostępności źródeł o charakterze masowym, przechowywanych poza granicami Polski. W czasie kwerendy J. Wiśniewskiego były one albo słabo dostępne albo w ogóle, szczególnie dotyczyło to instytucji w byłym Związku Radzieckim.

Zacznijmy od wskazania podstawowych źródeł drukowanych. Do najstarszych dziejów osadnictwa na tym terenie wykorzystywane są latopisy ruskie, kroniki polskie oraz nieliczne dokumenty z XIII-XIV w. Podlasie nie posiada własnych, odrębnych publikacji gromadzących dokumenty typu kodeksy dyplomatyczne czy zbiory dokumentów podobne do tych, jakie dla innych dzielnic polskich wydawano już od XIX w. Wiele dokumentów dotyczących Podlasia znalazło się w wydawnictwach źródłowych takich jak kodeksy dyplomatyczne Mazowsza (Lub., Koch., NKDMaz.), serie wydawnictw publikowane pod auspicjami tzw. komisji archeograficznych w Wilnie (ASD, AWAK), Petersburgu (AJZR, RIB), Moskwie (ALM), wybory drukowanych zapisek z Metryki Litewskiej (RIB), kodeks dyplomatyczny katedry i diecezji wileńskiej (KDKW), dokumenty aktów unii polsko-litewskiej (AU), akta Aleksandra Jagiellończyka (AA), Akta Tomiciana (AT), metryki księstwa mazowieckiego (MK8ed, PP), nieliczne księgi sądowe mazowieckie (Czer.; Płoń.; Zakr.I; Zakr.II), rejestry cła wodnego we Włocławku (RThel.).

Na szczególną uwagę zasługuje seria lustracji dóbr królewskich z XVI-XVIII w., w której jako pierwsza pojawiła się drukiem lustracja województwa podlaskiego z XVI w. (LWP 1570, 1570-1576). Niedawno ukazała się także lustracja części województwa z 1602 r. (LWP 1602)⁶⁰Objęte nią były starostwa bielskie, knyszyńskie i goniądzkie oraz leśnictwo knyszyńskie. Zostały wydane także inwentarze starostw części dóbr królewskich (Chomętowski, Materiały; MaroszekKlozaGoniądz) i tzw. pomiary włóczne tychże starostw (AWAK t. 14, PKGE t. II). Do większości ksiąg Metryki Koronnej z czasów Jagiellonów i Henryka Walezego, a ostatnio również do czasów wazowskich wydawane są sumariusze regestów poszczególnych wpisów (MS). Wydano drukiem selektywnie rachunki wielkoksiążęce z czasów Aleksandra Jagiellończyka (Aleks.Sąsk) i Zygmunta Augusta (ŽygSąsk (1543); ŽygSąsk (1544)). Pojawiły się nowe edycje metryk studentów Uniwersytetu Krakowskiego do 1551 r. (MUK 1; MUK 2). Ze źródeł proweniencji kościelnej na uwagę zasługuje najstarsza księga kapituły katedralnej wileńskiej (ACECV). Wykorzystano też pomocniczo dostępne herbarze (Paprocki, Boniecki, BonieckiPoczet, Uruski, Kapica, Wittyg).

Obok znacznej liczby źródeł drukowanych niezbędne było sięgnięcie do źródeł rękopiśmiennych, które stanowią zrąb wykorzystanego przez nas materiału. Jak wspomniano, dostęp do nich jest teraz znacznie łatwiejszy niż przed 1989 r. Także dzięki korzystaniu z materiałów zdigitalizowanych coraz liczniej pojawiających się na polskich i zagranicznych platformach cyfrowych. Rozpoznanie zasobu źródeł zza wschodniej granicy stało się obecnie bardziej powszechne wśród badaczy, zwłaszcza że przed 1989 r. badaczom polskim nie udostępniano w ogóle niektórych zespołów archiwalnych przechowywanych w Wilnie, Mińsku, Kijowie czy Moskwie.

Najważniejszym źródłem rękopiśmiennym wykorzystanym w Słowniku podlaskim jest Metryka Litewska, gdyż Podlasie do 1569 r. (z niewielkimi przerwami) znajdowało się w obrębie Wielkiego Księstwa Litewskiego. Księgi Metryki Litewskiej zachowały się od poł. XV w. i prowadzone były podobnie jak analogiczne księgi Metryki Koronnej w Królestwie Polskim. Z lektury ksiąg Metryki Litewskiej wynika, że ich treść merytoryczna była niekiedy bogatsza pod względem różnorodności niż Metryka Koronna⁶¹Najdokładniejszy jak do tej pory inwentarz opracowany został na bazie tego, który sporządził S. Ptaszycki: The „Lithuanian Metrica” in Moscow and Warsaw: Reconstructing the Archives of the Grand Duchy of Lithuania. Including an annotated edition of the 1887 inventory by Stanisław Ptaszycki, P. Kennedy Grimsted with the collaboration of Irena Sułkowska-Kurasiowa, Cambridge, Massachusetts 1984. Stopniowo od XVI w., w ramach Metryki, zaczęły powstawać różne serie ksiąg. Najważniejszą z nich były księgi wpisów zawierające kopie wystawianych przez kancelarię wielkoksiążęcych dokumentów wydanych dla rozmaitych odbiorców: duchowieństwa, miast, możnowładztwa, szlachty, bojarów. Pojawiały się także dokumenty prywatne wniesione do Metryki w celu potwierdzenia. Odrębną serią były, zachowane od początków XVI w., księgi sądowe zawierające relacje sporów i wyroki pomiędzy różnymi instytucjami i osobami. Przedstawiane relacje są o tyle ważne i cenne, że bardzo często odnosiły się do osób czy sytuacji, które miały miejsce na wiele lat przed okresem, z którego zachowały się same metryki. Trzecią serią były księgi popisowe zawierające m.in.: tzw. popisy wojskowe szlachty Wielkiego Księstwa Litewskiego, inwentarze starostw i wielkoksiążęcych dóbr stołowych, kopiariusze przywilejów dóbr, rewizje granic. Przy tej krótkiej charakterystyce Metryki Litewskiej należy wspomnieć inicjatywę szeroko zakrojonej edycji ksiąg metryki z różnych serii podjętą przez badaczy i edytorów zajmujących się Wielkim Księstwem Litewskim. Pod względem liczby wydanych drukiem ksiąg prym wiodą Litwini, w mniejszym stopniu Białorusini i Ukraińcy oraz Rosjanie i Polacy. Od 1993 r. opublikowano prawie 70 tomów metryki z różnych serii i nadal wydawane są kolejne. Wydane są w większości księgi pochodzące sprzed 1569 r., a zatem te najbardziej przydatne do prac nad Słownikiem⁶²Przegląd aktualnie dostępnych i opublikowanych wydawnictw Metryki Litewskiej zawiera periodyk „Lietuvos Metrikos Naujienos”, t. 1-17.

Serii ksiąg Metryki Litewskiej powstało oczywiście więcej. Miały one jednak znaczenie głównie dla późniejszego okresu, wykraczającego poza ramy czasowe Słownika. Należy jedynie wspomnieć o tzw. serii ksiąg apelacji podlaskich i miast prawa magdeburskiego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Księgi te pojawiły się w 1537 r., by relacjonować i prowadzić sprawy apelacyjne od wyroków sądów ziemskich, grodzkich, podkomorskich na Podlasiu i sądów wójtowsko-ławniczych magdeburskich z całego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Sprawy apelacyjne były rozpatrywane przez wyznaczonych z ramienia króla referendarzy. Z czasem w księgach tego typu, obok samych apelacji, pojawiały się coraz częściej przywileje nadań dóbr, urzędów, itp. „wplecione” pomiędzy innego rodzaju zapisy. Można więc niejako pisać o „metryce podlaskiej” na wzór późniejszej metryki wołyńskiej⁶³Metryka wołyńska lub ruska była to seria ksiąg powstała w obrębie Metryki Koronnej po 1569 r. i zawierająca wpisy dla województwa wołyńskiego. Z lat 1538-1571 istniało 12 ksiąg apelacji podlaskich. Niestety księgi z lat 50-tych i 60-tych przechowywane do 1944 r. w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie zostały zniszczone. Szczególnie ważne były te późniejsze księgi, ponieważ pochodziły z czasu intensywnej pomiary włócznej na Podlasiu i niejeden dokument, który się w nich znajdował, stanowił odbicie tego procesu. Starsze księgi apelacji, tj. te z lat 1538-1552, zachowały się w oryginale w ramach Metryki Litewskiej (ML) i Metryki Koronnej (MK) lub w postaci kopii z XVIII w. w zespole Metryka Litewska-transkrypcje (TrML)⁶⁴The „Lithuanian Metrica”, appendix 8. Odrębną grupę stanowiły księgi tzw. metryki królowej Bony, mimo że nie były one oddzielną serią Metryki Litewskiej. Prowadzono je w połowie XVI w. do wpisów i korespondencji odnoszących się do dóbr tej władczyni w Wielkim Księstwie Litewskim (a zatem i na Podlasiu). W księgach tych zachowała się do dziejów Podlasia niemała liczba materiałów źródłowych. Obecnie znajdują się one w zespole Metryki Litewskiej i Tzw.ML⁶⁵K. Pietkiewicz, Królowej Bony księgi Metryki Litewskiej, w: Studia z dziejów Europy Wschodniej. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Arturowi Kijasowi w 70. rocznicę urodzin, red. G. Błaszczyk, P. Kraszewski, Poznań 2010, s. 99-110. Kopie transliterowane Metryki Litewskiej (TrML) sporządzone w XVIII w. dla najstarszych ksiąg Metryki przez długi czas były wykorzystywane przez historyków-badaczy polskich, zanim uzyskano dostęp do oryginałów Metryki przechowywanych w Moskwie.

Po włączeniu Podlasia do Korony w 1569 r. praktycznie od samego początku rolę Metryki Litewskiej przejęła Metryka Koronna gromadząca wpisy dokumentów. Już na sejmie lubelskim w 1569 r. w Metryce oblatowano szereg przywilejów podlaskich, które zostały potwierdzone przez króla. Także i po tym okresie w Metryce znajdowały się nie tylko wpisy dotyczące dóbr królewskich, ale i transakcje zawierane przez osoby prywatne⁶⁶Inwentarz Metryki Koronnej. Księgi wpisów i dekretów polskiej kancelarii królewskiej z lat 1447-1795, oprac. I. Sułkowska, M Woźniakowa, Warszawa 1975. W Słowniku wykorzystano systematycznie również księgi MK z okresu 1569-1648, gdyż dzięki sumariuszom metryki opracowanym w nowej serii, dotyczącym w części czasów panowania Zygmunta III i w całości rządów Władysława IV, łatwiejsze stało się dotarcie do treści odpowiednich ksiąg wpisów⁶⁷Sumariusz Metryki Koronnej, seria nowa, opr. W. Krawczuk i in., t. I – XX, Kraków-Warszawa 1999-2020. Jedynie brak sumariuszy odnoszących się do czasu panowania Stefana Batorego wymagał samodzielnej kwerendy w księgach z tego okresu, co zaowocowało jednak szeregiem dokumentów, które są wykorzystywane w Słowniku.

Warto przy tym zaznaczyć, że wykorzystano w całości także księgi Metryki Koronnej sprzed 1569 r. za pośrednictwem sumariuszy MRPS. Jednak każdorazowo sprawdzano dokładnie interesujące nas wpisy z odpowiednich Metryk. W księgach Metryki Koronnej jest widoczne, już od czasów Aleksandra Jagiellończyka i za rządów Zygmunta I, pojawienie się wpisów, które ze względu na treść właściwie powinny znaleźć się w Metryce Litewskiej⁶⁸Przykładowo: MK 21, k. 180-181, przywilej dla miasta Łosic przenoszący go z prawa miejskiego litewskiego i ruskiego na prawo magdeburskie współczesny oryginałowi; MK 35, k. 17, dekret Zygmunta I w sprawie dziesięcin pomiędzy plebanem z Bielska i Wyszek w ziemi bielskiej. Pewnym wytłumaczeniem tego zjawiska może być prowadzenie ksiąg Metryki Koronnej i dokumentów dla odbiorców litewskich podczas pobytu i pracy kancelarii koronnej na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego. Brak kwerendy w tych księgach z pewnością doprowadziłby do pominięcia szeregu wypisów źródłowych.

Po inkorporacji Mazowsza do Korony w 1526 r. do zespołu Metryki Koronnej włączono także metryki poszczególnych książąt mazowieckich. Sąsiedztwo Podlasia z Mazowszem obfitowało w rozliczne kontakty pomiędzy władcami i ich poddanymi, które miały odbicie we wpisach Metryki Mazowieckiej⁶⁹A. Wolff, Metryka Mazowiecka. Układ pierwotny. Sposób rejestracji, Warszawa 1929. Szczególnie ważne są lata 1440-1444, gdy ziemie drohicka i bielska były pod panowaniem ks. Bolesława IV i w tym czasie nadawano na tym terenie dla wielu Mazowszan ziemię. Jednak zarówno wcześniejsze (od ok. 1414 r.) jak i późniejsze księgi Metryki Mazowieckiej zawierają szereg wzmianek podlaskich o różnym charakterze, praktycznie do końca istnienia niezależnego Mazowsza. Stąd objęto systematyczną kwerendą zachowane księgi Metryki Mazowieckiej, z których tylko cztery zostały wydane drukiem⁷⁰Zob. J. Grabowski, Kancelarie książęce na Mazowszu (do 1526 roku), w: Dyplomatyka staropolska, red. T. Jurek, s. 214-215; MK8ed.

Kategorię źródeł rękopiśmiennych o charakterze masowym dla całego województwa podlaskiego stanowią rejestry i rekognicjarze podatkowe. Dla okresu sprzed 1569 r. nie zachowały się one dla Podlasia, gdyż zostały zniszczone w Archiwum Skarbowym Wielkiego Księstwa Litewskiego w 1655 r. podczas okupacji moskiewskiej. Jedynie pośrednio zachowały się z lat 1565-1569 zarejestrowane zaległe podatki z terenu WKL, w tym i województwa podlaskiego⁷¹ASK I, 111. Dopiero od 1569 r. rejestry zaczęły trafiać do Archiwum Skarbowego Koronnego i do dziś zachowały się z różnych lat i powiatów z okresu 1576-1591⁷²AHP Podlasie, Komentarz, s. 15. Wydany drukiem przez Aleksandra Jabłonowskiego rejestr z 1580 r. obejmuje całe województwo podlaskie, ponadto w jego publikacji zawarte są pomniejsze rejestry z innych lat⁷³Podlasie 1. Rekognicjarze poborowe zawierające odciski pieczęci wpłacających osób zachowały się tylko dla ziemi bielskiej i pochodzą z lat 1580 i 1581⁷⁴ASK IV, 41; ASK I, 46, 670-734. Źródło to, chociaż cenne dla heraldyki szlachty podlaskiej, należy wykorzystywać z dużą ostrożnością i rezerwą, gdyż poświadczenia wpłat często były opieczętowane przez obce, poproszone o to osoby. Pomimo, że dysponujemy jedynie rejestrami podatkowymi z okresu po 1569 r., zgodnie z założeniem pozostałych Słowników, zostały one wykorzystane w całości, gdyż dzięki temu można było uchwycić niemal pełną sieć osadniczą na Podlasiu wraz z odtworzeniem przynależności powiatowej i parafialnej. Oczywiście informacje zawarte w rejestrach podatkowych nie odzwierciedlały ściśle stanu faktycznego. Dla swoich potrzeb poborcy podatkowi posługiwali się pojęciami powiatów skarbowych, których granice niekiedy znacznie odbiegały od granic terenów podległych powiatom sądowym. Podobną sytuację można stwierdzić także w przypadku spisywanych przez poborców parafii, które opierały się wprawdzie na kościelnych podziałach administracyjnych, często jednak ich zasięg bądź odbiegał od granic faktycznych jednostek, bądź też spisy nawet ich nie uwzględniały łącząc miejscowości z dwóch lub trzech parafii. Najdobitniejszym przykładem jest skarbowa parafia „ruska” w ziemi bielskiej, która nie istniała w administracji kościelnej, ale do końca I Rzeczypospolitej była wykorzystywana do ewidencji podatkowej i notowana w rejestrach podatkowych⁷⁵Parafia „ruska” w ziemi bielskiej występuje jeszcze w rejestrze podymnego z 1775 r. (ZZG 605).

W celu porównania i sprawdzenia przynależności powiatowej i parafialnej osad i miejscowości wykorzystano także rejestry podatkowe województwa podlaskiego z XVII w. oraz z XVIII w. Jako źródła skarbowe dla dóbr monarszych wykorzystano zachowane inwentarze, lustracje, rewizje pomiar włócznych starostw. Zachowały się one częściowo sprzed 1569 r., większość jednak wytworzono na potrzeby skarbu po unii lubelskiej.

Dla okresu sprzed 1569 r. pokrewnym do rejestrów poboru źródłem dla Podlasia są rejestry popisów wojskowych WKL posiadające, podobnie jak rejestry podatkowe, charakter przekrojowy i masowy. Najstarszy zachowany rejestr popisowy dla wszystkich ziem podlaskich pochodzi z 1528 r. (LM 523). Spośród tego typu rejestrów wyróżnia się bardzo dokładny rejestr ziemi bielskiej, gdzie zapisano imienne wykazy osób w poszczególnych wsiach, uporządkowanych według parafii. Mniej dokładne wykazy i te zachowane w stanie szczątkowym zebrano w wydanej ostatnio publikacji opracowanej przez G. Lesmaitisa⁷⁶Popisy; tu rejestry drohickie i mielnickie z l. 1534-35 i na nowo opublikowany popis z 1565 r. (Popisy). Najdokładniejszym rejestrem popisowym dla prawie całego WKL jest spis pochodzący z 1567. Szczęśliwie zachował się on dla wszystkich trzech ziem województwa podlaskiego. Skrupulatnie wymieniał dorosłe osoby zdolne do noszenia broni, w praktyce podając wszystkich właścicieli osad (według przynależności parafialnej) z podaniem ich uzbrojenia. Dlatego też informacje z tego popisu wykorzystano szczegółowo, gdyż pośrednio można ustalić wielkość danej osady na podstawie liczby jej właścicieli⁷⁷RIB 33, kol. 873-1181. Z 1547 r. wykorzystano tzw. pomiarę włóczną szlachty drohickiej, która powstała w wyniku przemierzenia wsi i dóbr szlacheckich tej ziemi na potrzeby określenia wymiaru służby wojskowej właścicieli⁷⁸ADS, D 45, k. 452-457v. Przeprowadzono również pomiary ziemi bielskiej (w 1541 r.) i ziemi mielnickiej (w 1551 r.), jednak ich zapisy nie zachowały się do obecnych czasów.

Przy okazji włączenia Podlasia do Korony w 1569 r. sporządzono rejestry przysiąg składanych przez szlachtę podlaską na wierność królowi. Zobowiązana do ich złożenia była całość szlachty dorosłej i posiadającej dobra na Podlasiu⁷⁹AU 236-296; Rejestry przysiąg szlachty podlaskiej w 1620 r. były przechowywane także przy Metryce Koronnej: W. Krawczuk, Metryka Koronna za Zygmunta III Wazy, Kraków 1995, s. 43, lecz nie zachowały się. Zachowały się tylko rejestry ziem bielskiej i drohickiej, co umożliwiło ich konfrontację z popisami z 1567 r. pod względem kompletności danych. Brak jest niestety rejestru szlachty ziemi mielnickiej.

Spośród źródeł, które zostały wykorzystane w Słowniku w najszerszym zakresie, należy wymienić księgi sądowe ziemskie i miejskie z terenu Podlasia. W połowie XIX w., gdy zostały one zgromadzone w Centralnym Archiwum Historycznym w Wilnie, istniało ok. 1500 ksiąg (jednostek) różnych grodów i serii⁸⁰Wyjątek stanowiły księgi ziemskie tykocińskie i miejskie tykocińskie, które przechowywane były najpierw w Łomży, a po 1887 r. trafiły do AGAD, gdzie spłonęły w 1944 r. Wyobrażenie o ich liczbie dają katalogi archiwistów wileńskich Nikity Horbaczewskiego i Iwana Sprogisa⁸¹Каталогъ древнимъ актовымъ книгамъ губерний: виленской, гродненской, минской и ковенской, также некоторых судов губерний могилевской и смоленской храниащимсиа ныне в Централном архивее в Вилнее, сост. Н Горбачевский, Вилна 1872; Inwentarz b. Wileńskiego Archiwum Centralnego, cz. I, nr 1-11794, opr. I. Sprogis, Wilno 1929. W 1914 r., przewidując wybuch wojny, podjęto decyzję o ewakuacji całości zasobu archiwum, obejmującego najstarsze księgi do 1700 r., na wschód Rosji. Nie zrobiono tego konsekwentnie, gdyż wiele ksiąg także z XVI i XVII w. nie zostało wywiezionych. Od tej pory na długo zaginął ślad po ewakuowanych księgach, w tym i wywiezionych najstarszych aktach sądowych podlaskich. Ok. ⅔ pierwotnego stanu ksiąg podlaskich, które zostały w Wilnie, już w 1920 r. przewieziono do AGAD w Warszawie. Jak wspomniano, znajdowała się wśród nich niemała liczba ksiąg z XVI w. Księgi podlaskie przewiezione do Warszawy zostały w całości zniszczone w 1944 r., niemal w ogóle nie będąc wykorzystane przez badaczy⁸²Inwentarz b. Wileńskiego Archiwum Centralnego, s. 437-438, gdzie zestawienie liczbowe poszczególnych ksiąg sądowych podlaskich przewiezionych w 1920 r. do AGAD. Szczególnie dotkliwą stratą było zniszczenie ksiąg miejskich Drohiczyna zachowanych od 1537 r. czy też ksiąg ziemskich drohickich z XVI w., a także szeregu ksiąg z XVIII w., w których zwłaszcza przy końcu tego wieku pojawiało się w aktach bardzo dużo dokumentów-oblat z XV-XVI w.

Dopiero po II wojnie światowej archiwiści radzieccy zwrócili uwagę na księgi sądowe wywiezione w głąb ZSRR. Najpierw prawdopodobnie po 1950 r. znalazły się one w Moskwie, skąd przekazano ponad 500 ksiąg podlaskich do Grodna na Białorusi. Tam już na miejscu dokonano konserwacji większości ksiąg, chociaż nie zawsze należycie i fortunnie. Po 1960 r. księgi te przekazano do Mińska, gdzie od 1995 r. znajdują się one w obecnym budynku archiwum. W czasach sowieckich nie było mowy o wykorzystaniu ksiąg sądowych podlaskich przez badaczy polskich. Zresztą w ogóle były one praktycznie niedostępne dla wszystkich, poza nielicznymi wyjątkami i dopiero od końca lat 90-tych XX w. stopniowo uzyskiwano dostęp do tych ksiąg. Jest to największy zbiór ksiąg sądowych podlaskich i najlepiej zachowany pod względem stanu jakościowego. Najliczniej reprezentowane są tu księgi grodzkie drohickie (ponad 219) i księgi grodzkie brańskie (196), a ponadto drohickie ziemskie (79), suraskie (6), bielskie (26, faktycznie to również suraskie ziemskie), mielnickie grodzkie (13), goniądzkie grodzkie (8)⁸³Фонды Националъного Исторического Архива Беларуси. Справочник, Минск 2006, s. 19-20. Zaznaczyć jednak trzeba, że podczas korzystania z ksiąg sądowych pojawiły się problemy z identyfikacją ksiąg i ich właściwym opisaniem. Często już podczas konserwacji źle oprawiono rozszyte księgi podzielone na różne fragmenty lub połączono merytorycznie odrębne jednostki, nawet z różnych grodów. Najwięcej pomyłek znajduje się w opisach ksiąg, nie wspominając nawet o złym przyporządkowaniu serii lub w ogóle niewłaściwym nazwaniu grodu, z którego pochodzi księga i jakie zawiera lata. Zawierające niewłaściwie opisy inwentarze sporządzono jeszcze w Grodnie i nie poprawiono ich błędów do dzisiaj. Stąd też przed przystąpieniem do prac należało wstępnie zidentyfikować poszczególne księgi i właściwie je opisać.

Nie wszystkie księgi sądowe podlaskie przekazano z Moskwy do Grodna i niektóre nadal znajdują się w moskiewskim archiwum (RGADA), połączone razem z pozostałymi księgami sądowymi WKL (fond 356). W Moskwie zidentyfikowano 30 ksiąg podlaskich z różnych grodów i serii od XV do XVIII w.⁸⁴M. Kulecki, Akta ziemskie i grodzkie podlaskie w Rosyjskim Państwowym Archiwum Akt Dawnych, „Archeion”, t. 97, Warszawa 1997, s. 43-57 Jest to pozostałość po tym, gdy w 1964 r. zdecydowano w ZSRR o przekazaniu dużej partii ksiąg podlaskich z Moskwy do Warszawy. W porównaniu do części pozostałej w RGADA partie, które znalazły się w AGAD, zawierały w większości nieodrestaurowane materiały, zachowane w gorszym stanie. Do dziś w AGAD wiele ksiąg sądowych jest niedostępnych badaczom ze względu na „zły stan”. W archiwum tym znajduje się prawie 200 jednostek archiwalnych z terenu Podlasia. Przy czym określenie „jednostki” ma uzasadnione określenie, gdyż nie wszystkie są faktyczne księgami. Niektóre zawierają zaś jedynie od kilku do kilkunastu kart, czasami nawet nie dających się datować. Jak bardzo zagmatwane były losy ksiąg sądowych można zauważyć na podstawie analizy niektórych z nich np. obszerny fragment księgi ziemskiej drohickiej z XV w., która jest przechowywana w AGAD, nadal znajduje się w RGADA w Moskwie.

Niedawno odnaleziono także księgi w archiwum w Briańsku w Rosji. Dzięki wskazówkom historyków litewskich, piszącemu te słowa udało się dotrzeć do niektórych ksiąg sądowych brańskich, suraskich i lubelskich z XVI-XVII w., których jest tam co najmniej kilkanaście. Dokładniejsza kwerenda i opracowanie tej części zespołu są zadaniem na przyszłość.

Nie zachowały się oddzielne księgi podkomorskie z obszaru Podlasia, ale całkiem sporo dokumentów podkomorskich spraw granicznych odnaleźć można w księgach ziemskich i grodzkich.

Stan zachowania poszczególnych ksiąg sądowych przekłada się na stopień opracowania haseł dotyczących poszczególnych wsi. Najobfitsze informacje zyskujemy dla miejscowości z ziemi drohickiej i zachodnich części ziemi bielskiej, dla których mamy bardzo dużo materiałów już od XV w. Uboższa w źródła jest ziemia mielnicka, dla której przepadły całkowicie księgi ziemskie z XV-XVII w., a zaginęła także część ksiąg grodzkich. Nie byliśmy jednak w stanie wykorzystać w całości istniejących obecnie ksiąg sądowych podlaskich. Nawet pomimo wielu strat, zachowała się jeszcze niemała ich liczba, rozproszona dodatkowo w kilku miejscach. Na początek położono więc nacisk na przejrzenie i rozpisanie materiałów dotyczących haseł obejmujących pierwsze litery alfabetu. Kwerenda w dostępnych księgach sądowych będzie kontynuowana stopniowo podczas dalszych prac nad Słownikiem.

Warto wspomnieć, że obok ksiąg podlaskich do osadnictwa obszarów zachodnich powiatów przydatne były również księgi sądowe z terenu wschodniego Mazowsza, zwłaszcza ziem wiskiej, łomżyńskiej i liwskiej, prowadzone od XV w. Zawierały one bogactwo materiału także dla Podlasia. Wszystkie te księgi przepadły jednak w 1944 r. (poza fragmentami ksiąg ziemskich nurskich z połowy XV w.)⁸⁵A. Wolff, Akta partykularne przedrozbiorowe Archiwum Głównego 1381-1835, w: Straty archiwów i bibliotek warszawskich w zakresie rękopiśmiennych źródeł historycznych, t. 1, Warszawa 1957, s. 197-208. Zachowały się na szczęście ich liczne kopie i odpisy, które zostaną omówione poniżej.

Pomimo ustalenia miejsca przechowywania większej części ksiąg sądowych podlaskich istniejących jeszcze w 1914 r., to nadal duża liczba ksiąg jest uważana za zaginione i to takich, które teoretycznie powinny zachować się po ewakuacji na wschód. Być może odnajdą się jeszcze w przyszłości w zbiorach rosyjskich lub białoruskich.

W związku z tym niepomiernie wzrasta wartość rozmaitych odpisów i kopii z ksiąg sądowych, których zachowało się wiele w różnych archiwach rodowych i w spuściznach osób. Szczególnie ważne i najbardziej znane są materiały wytworzone oraz zgromadzone staraniem palestranta podlaskiego i archiwisty Ignacego Kapicy. Początkowo, tj. od ok. 1783 r., pracował on w Boćkach wykonując zlecenie opracowania archiwum rodziny Potockich, w ramach czego gromadził odpisy z ksiąg sądowych podlaskich i wschodniego Mazowsza⁸⁶Postać Ignacego Kapicy i najnowsze ustalenia co do jego spuścizny: T. Jaszczołt, Ignacy Kapica (1763-1817), „Studia Genealogiczne” t. II, Warszawa 2018, s. 377-405. Dotyczyły one głównie majątków Potockich, Sapiehów i Branickich i odnosiły się do majątków tych rodzin położonych na Podlasiu. Pokłosiem tego były odpisy obejmujące ponad 11000 kart przekazane Potockim przez Kapicę. Materiały te trafiły następnie do Archiwum Potockich w Rosi. Następnie znalazły się w pałacu w Wilanowie, gdzie odziedziczyli je Braniccy. Tuż po II wojnie światowej materiały wilanowskie przekazano do AGAD, gdzie odpisy Kapicy wyłączono z reszty Archiwum Potockich z Rosi i ułożono według proweniencji kancelarii sądowych, w których były odpisywane kopie. Podzielono je na 78 pudeł, z których złożono zespół potocznie nazwany „Kapicjana”⁸⁷W. Semkowicz, Przewodnik po zbiorze rękopisów wilanowskich, Warszawa 1961, s. 311-312. Tę część materiałów Kapicy najwcześniej udostępniono historykom, zwłaszcza, że księgi mazowieckie zaginęły w całości, a księgi podlaskie były udostępniane w AGAD niechętnie, całkowicie natomiast brakowało wiadomości o księgach istniejących za wschodnią granicą. Korzystał obficie z Kapicjan Jerzy Wiśniewski w swoich monografiach osadniczych, chociaż jednak na potrzeby kartoteki podlaskiej nie rozpisał ich chyba

kompleksowo.

Obok pracy na rzecz Potockich Kapica zgromadził także pokaźny zbiór odpisów na swoje potrzeby. Jak widzimy obecnie z zachowanej spuścizny, liczyły one o wiele więcej kart niż te, które przekazał Potockim. Po śmierci Ignacego Kapicy (w 1817 r.) spuściznę po nim przejęli spadkobiercy, tj. rodzina Śliwowskich. Większą część z tego zbioru przejął Zygmunt Gloger, który przechowywał materiały w swoim majątku Jeżewie na Podlasiu. Tam jeszcze w 1905 r. korzystał z nich historyk Aleksander Jabłonowski⁸⁸Jabłonowski przeglądał zbiory Kapicy w Jeżewie od 23 VI do 5 VII 1905 r., jak sam napisał w autobiografii, „Kwartalnik Historyczny” 53, 1939-1945, s. 46; Podlasie 2; Podlasie 3, który obficie zacytował je później w swojej pracy o Podlasiu. Po śmierci Glogera (zm. w 1910) jego bardzo bogata kolekcja przez długi czas znajdowała się nieopracowana w Muzeum Narodowym w Krakowie, skąd przekazano ją razem z tzw. spuścizną po Ignacym Kapicy do Archiwum Państwowego w Krakowie. Tam po długich latach Zbiór Zygmunta Glogera doczekał się opracowania w 1994 r., chociaż nieliczne materiały były udostępniane także wcześniej (np. do spisów Urzędników Podlaskich). Tzw. Kapicjana krakowskie zostały włączone do zespołu Zbiór Zygmunta Glogera. Opracowano je, podobnie jak Kapicjana w AGAD, według podziału na poszczególne grody podlaskie i mazowieckie, dzieląc na 66 tek o różnej objętości. Faktycznie materiałów tych jest więcej, gdyż niezbyt konsekwentnie pewne materiały proweniencji Kapicy włączono do innych podzespołów w ZZG. Ewidentnie fragmentem Kapicjan glogerowskich jest znaczna część materiałów Kapicy, która w niejasnych okolicznościach trafiła do archiwum we Lwowie. Z informacji od archiwistów ukraińskich wynika, że trafiły tam już przed 1939 r. z zakupu od antykwariuszy lwowskich. Materiały Kapicy we Lwowie były przechowywane w różnych zespołach archiwalnych, gdzie były wstępnie zidentyfikowane przez Jerzego Wiśniewskiego ok. 1970 r., lecz nie były jednak przez niego wykorzystane⁸⁹Maszynopis J. Wiśniewskiego. Następnie zgromadzono je w jednym zespole gromadzącym odpisy z ksiąg sądowych podlaskich i mazowieckich w fondzie nr 812⁹⁰Централний Державний Историчний Архив Україні м. Львів. Путівнік, Львів-Перемишль 2003, s. 368. Łącznie w zespole tym zgromadzono 38 tek archiwalnych, ułożonych systematycznie według nazw siedzib sądów grodzkich.

Ostatnią i „najmłodszą” część kolekcji Kapicy rozpoznano niedawno w archiwum w Kijowie. W 1837 r. Józef Kaczanowski na potrzeby założonego legitymacyjnego biura heraldycznego w Warszawie zakupił część materiałów po Ignacym Kapicy. Przy czym zgromadził na swoje potrzeby niemal wyłącznie tylko odpisy z ksiąg wschodniego Mazowsza. Tuż przed śmiercią Kaczanowskiego jego kolekcję w 1862 r. przejął Włodzimierz hr. Plater a po nim Stanisław hr. Kossakowski z Wojtkuszek na Litwie⁹¹T. Jaszczołt, Ignacy Kapica, s. 385. W okresie między 1914 a 1945 r. losy kolekcji Kaczanowskiego były nieznane. Dopiero po II wojnie światowej zespół trafił do archiwum w Kijowie, gdzie przez długie lata był praktycznie nieznany Polakom. Sama kolekcja zaczęła być wykorzystywana przez badaczy polskich po 1990 r., jednak pełne rozpoznanie zasobu Kapicjan kijowskich nastąpiło dopiero w 2017 r. Łącznie w Kijowie w fondzie 966 znajduje się 14 jednostek archiwalnych, które zostały oprawione w woluminy przez Kaczanowskiego jeszcze w XIX w. i podzielone na odpisy z ksiąg sądowych łomżyńskich, kolneńskich, wiskich, wąsoskich, zambrowskich, ostrołęckich⁹²Jeden z woluminów zawierających odpisy akt ostrołęckich trafił do Archiwum Pusłowskich w Bibliotece Jagiellońskiej. Rękopis herbarza Ignacego Kapicy ze spuścizny po Kaczanowskim znalazł się w Bibliotece Czartoryskich w Krakowie. Jak wspomniano wcześniej, materiały te zawierają tylko odpisy mazowieckie, lecz pojawiają się tam także osoby i miejscowości z terenu Podlasia, stanowią więc bardzo cenne źródło.

Pomniejsze i drobne fragmenty Kapicjan znajdują się także w innych zbiorach archiwalnych, np. w Archiwum Diecezjalnym w Drohiczynie, Archiwum Diecezjalnym w Łomży, w archiwach parafialnych i in. Ogólnie mówiąc spuścizna po Ignacym Kapicy zachowała się w stopniu zadowalającym, mimo jej znacznego rozproszenia. Kapicjana zajmują drugie miejsce po zespołach ksiąg sądowych szlacheckich pod względem znaczenia dla naszych badań, gdyż zastępują zniszczone materiały niemożliwe do wykorzystania. Materiały Kapicy pod względem przydatności i wartości dla opracowania słownika podlaskiego można porównywać do tego, czym są Teki Dworzaczka dla badań nad Wielkopolską.

Kapicjana nie są jedynym zbiorem odpisów z ksiąg sądowych przydatnych do badań nad osadnictwem. Na pewno można wymienić tu jeszcze tzw. Notaty ks. Zygmunta Dunin-Kozickiego, który w l. 1909-1911 pracował w archiwum w Wilnie i wynotował szereg odpisów z ksiąg sądowych jeszcze wówczas w komplecie znajdujących się w Wilnie⁹³E. Knapek, Ks. Zygmunt Dunin-Kozicki (1854-1912) – archiwista i wydawca źródeł, „Rocznik Biblioteki Naukowej PAN i PAU w Krakowie”, r. LVI (1911) s. 213-228. Korzystał również m. in. z ksiąg sądowych podlaskich. Spośród nich szczególnie cenny jest odpis z najstarszej zachowanej księgi ziemskiej drohickiej z l. 1447-1474, obecnie zaginionej. Ks. Kozicki kładł szczególny nacisk na odpisy luźnych dokumentów oraz zapisek heraldycznych i wywodów szlacheckich. Po jego śmierci pokaźny zbiór notat heraldycznych opublikował Władysław Semkowicz, co jest cenne zwłaszcza dla niektórych materiałów zaginionych po 1914 r. Notaty ks. Kozickiego w partii najstarszych odpisów zostały wykorzystane przez nas w całości.

Z terenu Podlasia wykorzystano również najważniejsze materiały z zachowanych archiwów rodowych, a wśród nich zwłaszcza: Radziwiłłów, Sapiehów, Chodkiewiczów, Woronieckich z Huszlewa i szeregu pomniejszych rodzin, które również włączono do kartoteki Słownika.

Ze źródeł proweniencji kościelnej wykorzystanych w Słowniku na czele znajdują się akta dawnego konsystorza w Janowie, gdzie znajdowała się jedna z rezydencji biskupów łuckich oraz oficjalat janowski obejmujący Podlasie i ziemię brzeską. Najstarsza księga konsystorska janowska pochodzi z lat 1469-1490 i jest najdawniejszym tego typu źródłem zachowanym z terenu dawnego WKL. Księga zawiera szereg informacji o duchowieństwie, szlachcie, mieszczanach i chłopach podlegających jurysdykcji konsystorza. Ze względu na jej szczególną wartość, została rozpisana w całości. Następne księgi konsystorskie zachowane są od 1537 r., z pewnymi lukami. Wykorzystano je szczególnie do spraw duchowieństwa parafialnego, ustalenia dat pojawiania się w źródłach plebanów, wikariuszy, altarzystów, instytucji, rezygnacji, zamiany beneficjów, informacji o szpitalach, szkołach parafialnych, sporach o dziesięciny. Nierzadko w księgach konsystorskich wpisywane były również dokumenty fundacyjne i erekcyjne podawane do oblaty⁹⁴S. Litak, S. Lazar, Materiały archiwum kurii siedleckiej, „Roczniki Humanistyczne KUL” (1958), z. 2, s. 328-335; Z. Młynarski, Losy zasobów archiwum diecezjalnego w Siedlcach, ABMK, t. 22 (1971), s. 58-63. Najstarsze księgi konsystorza janowskiego u schyłku Rzeczypospolitej uporządkował i opisał pod względem zawartości ostatni przedrozbiorowy biskup łucki Adam Naruszewicz.

Na potrzeby Słownika wykorzystano szczegółowo całą zachowaną serię konsystorza janowskiego do końca XVI w., późniejsze księgi zaś jedynie selektywnie. Niejednokrotnie jednak znajdowano w nich, zwłaszcza w sprawach spornych, informacje nawet z przełomu XV i XVI w. Kwerendą objęto również wizytacje z diecezji łuckiej, które zachowały się jednak dopiero od 1661 r., i niekompletnie. Za to pewną rekompensatą są odpisy dokumentów fundacyjnych i erekcyjnych przedstawiane urzędnikom kościelnym po okresie zniszczeń potopów szwedzkiego i moskiewskiego w l. 1655-1660. Ze źródeł XIX w. wiadomo również, że istniała tzw. „Liber beneficiorum dioecesis luceoriensis” z 1646 r., która, jak to widać na przykładzie niektórych ekscerptów, zawierała bogactwo szczegółów dla kościołów i parafii. Księga ta zaginęła w XIX lub XX w.

Z terenu diecezji wileńskiej przepadły niemal w całości księgi konsystorskie od XV w. do 1660 r. Znane są jedynie nieliczne wypisy z nich, które wykorzystaliśmy w opracowaniu. Zachowały się natomiast akta kapituły wileńskiej i bardzo obficie zachowane w nich inne materiały, np. kopiariusze dokumentów czy wykazy poborów podatkowych od duchowieństwa z XVI w. Na szczególną uwagę zasługuje kolekcja pergaminów funduszowych przechowywanych przy kapitule, a nie przy konsystorzu. Większość dokumentów wystawionych do 1506 r. została opublikowana w KDKW⁹⁵Losy archiwaliów kapituły wileńskiej i diecezji wileńskiej omawia szerzej wstęp W. Semkowicza do KDKW. Zachowane, niepublikowane pergaminy z terenu byłej diecezji wileńskiej znajdują się także w Bibliotece im. Wróblewskich Litewskiej Akademii Nauk (LMAVB) i w Archiwum Archidiecezjalnym w Białymstoku (AAB). Z terenu diecezji wileńskiej zachowała się najstarsza wizytacja biskupia z 1633 r., obejmująca również parafie północnej części ziemi bielskiej.

Spośród źródeł dotyczących innych diecezji najszerzej wykorzystano zasób Archiwum Diecezjalnego w Płocku. Szczególnie z okresu, dla którego brakuje akt konsystorza janowskiego (1490-1537), zgromadzono wiele przydatnych informacji dotyczących Podlasia i spraw jego duchowieństwa oraz świeckich (Ep., AOfPult, PułtTest.)⁹⁶Korzystano częściowo z Kartoteki Słownika mazowieckiego, ale większość zapisów skontrolowano z oryginalnymi materiałami w Płocku. Bardzo cennym źródłem z tego okresu jest też księga święceń biskupa sufragana płockiego Piotra Lubarta z l. 1515-1530, która zawiera szereg wzmianek o święconych i prowizowanych duchownych także z terenu Podlasia podlegającego diecezji łuckiej⁹⁷BOss. 4874. Rękopis księgi przygotowuje do wydania prof. Krzysztof Kaczmarek z Poznania.

Dzięki życzliwości S.C. Rowella było możliwe wykorzystanie materiałów z jego obfitych kwerend w zasobie Archiwum Archidiecezjalnego w Gnieźnie. W gnieźnieńskich aktach konsystorskich (zachowanych od pocz. XVI w.) znajdują się całkiem liczne sprawy apelacji od duchownych i świeckich z terenu

Podlasia⁹⁸Liczne wypisy źródłowe z archiwów kościelnych w Gnieźnie, Płocku, Siedlcach S.C. Rowell przytacza obficie w swoich pracach, m. in. Church court records as evidence for the christianisation of Lithuanian society in the late-15th and early-16th century, „Acta historica Universitatis Klaipedensis”, t. XXIX, 2014, s. 33-52.

W przypadku źródeł dotyczących Kościoła prawosławnego (później unickiego) nie zachowały się żadne wizytacje ani księgi kapituły czy konsystorza brzeskiego z XVI i XVII w. Najstarsze wizytacje pochodzą dopiero z lat 1725-1727⁹⁹APL, ChKGK, sygn. 3 i sygn. 6, 44-45, najstarsze znalezione dotychczas fragmenty akt konsystorskich pochodzą z lat 1701-1706¹⁰⁰LVIA, f. 605, op. 7, sygn. 3. Dla podlaskiej części diecezji metropolitarnej również nie znaleziono dotychczas źródeł wizytacyjnych starszych niż XVIII w. Mimo późnej proweniencji, materiały te również zostały przejrzane pod kątem informacji z XVI w. i jeżeli takowe występują, zostały przez nas wykorzystane. Dane o przynależności parafialnej z XVIII w. często uwzględniamy w przypisach przy pkt. 1 (zob. niżej).

Ważnym elementem w Słowniku jest identyfikacja i lokalizacja osad oraz obiektów fizjograficznych. Przeprowadzono ją w oparciu o wszelkie bezpośrednie i pośrednie wzmianki źródłowe, późniejsze rejestry poborowe, lustracje, mapy i inne. Na szczególną uwagę zasługują tzw. mapy majątkowe z północnego Podlasia z I poł. XVI w., które oczywiście nie mogą być wykorzystywane współcześnie przy opracowywaniu map historycznych ze względu na ich niedoskonałość odwzorowania. Są jednak istotnym i ważnym źródłem, wartościowym przy opracowaniu Słownika, gdyż oddają ówczesny stan wiedzy geograficznej¹⁰¹S. Aleksandrowicz, Mapy majątkowe północnego Podlasia z XVI w., KHKM, nr 14, 1966, s. 279-305.

W pracach posługiwaliśmy się następującymi materiałami kartograficznymi: mapą województwa podlaskiego z 1795 r. Karola Perthéesa (Perthées) (z wykorzystaniem szkiców Perthéesa do tej mapy), zachowaną w postaci klisz (oryginał został spalony przez Niemców po Powstaniu Warszawskim) mapą województwa mazowieckiego z 1783 r. K. Perthéesa (PerthéesMaz.), mapami terenowymi zaboru austriackiego Antona Mayera von Heldensfelda (Heldensfeld; Heldensfeld 1801-1804; Heldensfeld 1808), mapami zaboru pruskiego opracowanymi przez von Steina (Stein) 1795-1800 oraz Johanna Christopha von Textora i Daniela Friedricha Sotzmanna 1806-1808 (Textor), Topograficzną Kartą Królestwa Polskiego z 1843 z datą z 1839 r. (Mapa Kwat.), mapami austriackimi i rosyjskimi z XIX w., mapami topograficznymi polskimi i innymi w skali 1:100000 z różnych lat (MTop.) oraz mapami administracyjnymi w tejże skali. Wykorzystaliśmy także: Indeks miejscowości Wielkiego Księstwa Litewskiego I. Sprogisa, byłego dyrektora Centralnego Archiwum Wileńskiego sprzed 1914 r., który opracował Indeks na bazie ksiąg sądowych i innych źródeł przechowywanych w archiwum (SprogisInd.), Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego (SG), Spis miejscowości Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (Spis) i Urzędowe nazwy miejscowości i obiektów fizjograficznych, tomy dla woj. białostockiego, łomżyńskiego, suwalskiego, siedleckiego i bialskopodlaskiego, gromadzące cenne choć niekompletne materiały (Urzęd.nazw.). Sięgaliśmy też po bardzo przydatne słowniki nazw miejscowych Białostocczyzny opracowane przez Michała Kondratiuka i Irenę Halicką, które pozwoliły zlokalizować niejedną, nieistniejącą dziś lub niewystępującą w spisach i na mapach miejscowość, poświadczoną w średniowieczu (nazwy wsi zanikłych w wiekach średnich przechowują się nierzadko w nazwach pól, pastwisk, gajów itp.) i różne obiekty fizjograficzne. Przy identyfikowaniu rzek poza wspomnianymi wyżej mapami i słownikami posługiwano się także Hydronimią Wisły pod red. T. Zwolińskiego (Hydr. Wisły).

 

Zawartość i układ Słownika, jego ramy czasowe, konstrukcja haseł

 

Słownik historyczno-geograficzny województwa podlaskiego, ze względu na sygnalizowaną już wyżej specyfikę omawianego obszaru, zawiera pewne różnice w stosunku do innych Słowników z serii. Przede wszystkim odmienne od dotychczas opracowanych są ramy chronologiczne. Do tej pory zeszyty poszczególnych ziem, poza tomami mazowieckimi¹⁰²Zob. wstęp do SHGLiw, miały w założeniu kończyć się formalnie na ok. 1530 r. Słownik podlaski ma się kończyć się na 1569 r., bardziej jednak umownie, gdyż nierzadko wykraczamy poza tę datę graniczną. Dotyczy to zwłaszcza własności królewskiej, która ma uboższy materiał źródłowy sprzed tej daty. Pominięcie materiałów wytworzonych po 1569 r. spowodowałoby także znaczne zubożenie przedstawionej w Słowniku sieci osadniczej, gdyż z lustracji starostw czy inwentarzy wiemy, że niektóre miejscowości istniały wcześniej niż pierwsze, bezpośrednie wzmianki o nich. Takie rozwiązanie pozwoli także na uchwycenie pełnych zmian wynikających z prowadzonej wtedy na Podlasiu pomiary włócznej.

Słownik podlaski obejmuje województwo podlaskie w całości, bez podziału na poszczególne ziemie wchodzące w jego skład. Jest to sytuacja podobna do Słowników województw krakowskiego, poznańskiego i płockiego. Inaczej w ramach serii potraktowane zostało województwo mazowieckie, które ma odrębne części przygotowywane dla poszczególnych tworzących je ziem.

Dla obszaru objętego Słownikiem przyjęto granice województwa podlaskiego według stanu na 1569 r. Niedawno ukazał się tom Atlasu historycznego Polski poświęcony województwu podlaskiemu w II poł. XVI w.¹⁰³AHP Podlasie, który w zasadniczym stopniu pokrywa się z terytorium opracowywanym przez Słownik podlaski. Odstępstwo przyjęto jedynie dla tzw. enklawy dóbr Choroszcz i niewielkich skrawków dóbr Dojlidy, które wprawdzie po 1569 r. przeniesione zostały z województwa podlaskiego do trockiego (dlatego nie znalazły się w Atlasie), jednak przed tym rokiem stanowiły one część ziemi bielskiej¹⁰⁴Puszcza Choroszcz i dobra Rogowo w pierwotnych dokumentach nadań z 1437 r. zostały nazwane jako podlegające zamkowi w Brańsku: AGAD perg. 750; MK 3, 249-249v. Także Dojlidy w przywileju z 1504 r. są wymienione jako przynależne do ziemi bielskiej (MaroszekZabł. s. 90). Ścisłe powiązania wspomnianych dóbr z tą ziemią są dobrze uchwytne źródłowo, podobnie jak i kontakty ich właścicieli i mieszkańców¹⁰⁵E. Kalinowski, Szlachta ziemi bielskiej wobec bezkrólewi w XVI-XVII wieku, Warszawa 2020, s. 64-65.

Z drugiej strony, postanowiono nie obejmować Słownikiem dóbr prywatnych Międzyrzec i królewskiego starostwa Wohyń. Wprawdzie Wohyń po 1569 r. przeniesiono z województwa brzeskiego do podlaskiego, ale była to zmiana krótkotrwała i już w 1576 r. teren ten nie został objęty lustracją województwa. Z kolei Międzyrzec należał do dawnej ziemi drohickiej jeszcze w końcu XIV w., ale wkrótce potem te dobra Nasutów i później Zabrzezińskich weszły do ziemi brzeskiej i po 1569 r. długo nie wchodziły do Podlasia. Dopiero liczne komisje sejmowe i procesy pomiędzy szlachtą województw brzeskiego i podlaskiego przyniosły efekt w postaci włączenia dóbr międzyrzeckich do województwa podlaskiego w poł.

XVII w.¹⁰⁶D. Michaluk, Ziemia mielnicka województwa podlaskiego w XVI-XVII wieku, Toruń 2002, s. 31-37

Zgromadzony i opracowany materiał źródłowy jest rozmieszczony w hasłach osadniczych w układzie rzeczowym w ośmiu punktach według przyjętego schematu, wzorem wcześniej opublikowanych Słowników. Punkty, które nie zostały wypełnione treścią są pomijane. W hasłach fizjograficznych i dotyczących jednostek terytorialnych całość zgromadzonych materiałów, gdy nie jest możliwe ich podzielenie na punkty, podana jest w porządku chronologicznym. W szczególnie dużych hasłach zastosowany jest w ramach punktów dalszy podział rzeczowy na podpunkty lub akapity, umożliwiający systematyzację i kondensację jednorodnych materiałów. W każdym punkcie i podpunkcie (akapicie) układ jest chronologiczny. Jeden przekaz źródłowy odnoszący się do kilku punktów dzielono między te punkty, ale gdy nie dało się tego zrobić bez szkody dla jego zrozumienia, przekaz taki umieszczano wtedy w tym punkcie, do którego przede wszystkim się odnosił, a w innych dawano odsyłacze. Jednakowa sygnatura źródła umożliwia czytelnikowi scalenie wiadomości jednego przekazu rozdzielonego rzeczowo między punkty.

Nagłówkiem hasła jest nazwa obiektu w średniowieczu i w XVI w., przeważnie identyczna z nazwą dzisiejszą lub niewiele się od niej różniąca. Jeśli miejscowość zmieniła nazwę przed XVII w. lub utrwaliła się dzisiejsza forma jej nazwy wówczas nagłówkiem hasła jest nazwa w dzisiejszym brzmieniu. Nazwy dzisiejsze, różne od dawnych, są umieszczone w ciągu alfabetycznym „Słownika” jako odsyłacze. Nazwy złożone z dwóch lub więcej członów podaje się według utrwalonej i przyjętej kolejności z pewnymi wyjątkami. Celem praktycznego połączenia w ciągu alfabetycznym jest umiejscowienie obok siebie haseł miejscowości nazwach typu Stare Bogusze, Bogusze Litewka czy Stara Kosianka, Kosianka Leśna itp. Zatem przykładowo: umieszczamy obok haseł Bogusze Litwa i Bogusze Żale hasło Bogusze Stare, mimo, że w oficjalnej nazwie wsi kolejność jej członów jest odmienna.

Po nazwie następuje wyliczenie odmianek nazw występujących w źródłach, ułożonych chronologicznie (przy każdej w nawiasie podano źródło). Obejmują one również formy ewidentnie błędne i zniekształcone przez pisarzy z epoki lub wydawców źródła; są one oznaczone wykrzyknikiem. Nie uwzględniono w nagłówku dat zabytków archeologicznych i architektonicznych, które nierzadko są o wiele wcześniejsze od pierwszych wzmianek występujących w źródłach pisanych. Wymienione w nagłówku odmiany nazwy i formy błędne, są również zamieszczone w ciągu alfabetycznym Słownika jako odsyłacze, umożliwiając dotarcie do właściwego hasła. Następnie w nagłówku hasła bywa dodana nazwa dzisiejsza, o ile różni się ona od nazwy średniowiecznej i nowożytnej. Podaje się również charakter obiektu (jeśli jest inny niż wieś). Położenie geograficzne jest określane według systemu szesnastokierunkowego stron świata w stosunku do najbliższej większej, powszechnie znanej miejscowości (miasta, zamku) podanej w nazwie współczesnej. Odległość jest obliczana w kilometrach od jej rynku lub kościoła parafialnego. Nagłówki haseł miejscowości już nieistniejących, niezidentyfikowanych lub włączonych do innych osad zawierają dodatkowe informacje i uwagi dotyczące ich identyfikacji i lokalizacji, oparte o inne, późniejsze źródła, mapy, plany, słowniki, urzędowe spisy nazw i opracowania.

Punkt 1 zawiera informacje o przynależności danej miejscowości do jednostek podziału administracji państwowej i kościelnej, a więc ziem, powiatów sądowych, a także parafii; zawsze wskazujemy także przynależność diecezjalną.

Punkt 2 to dane o obiektach fizjograficznych (wodach, bagnach, lasach), granicach, urządzeniach gospodarczych (zwłaszcza młynach i karczmach) oraz drogach i istniejących w miejscowościach obiektach celnych. Jego treść została zaczerpnięta głównie ze źródeł rękopiśmiennych i pochodzi przeważnie z dokumentów dotyczących sporów granicznych, rozgraniczeń, ujazdów, zapowiedzi granic, przywilejów lokacyjnych, działów majątkowych, sprzedaży części wsi. Pełne opisy granicy czy rozgraniczenia podawane są przy tej miejscowości, której głównie dotyczą. W pozostałych hasłach, przy innych wsiach, zamieszczano opis odpowiedniego fragmentu granicy wraz z odsyłaczem do hasła z pełnym opisem. Wymienione w tym punkcie nazwy obiektów fizjograficznych, nie mających własnych haseł, są podane w formie zmodernizowanej, ale z dodaną w nawiasie okrągłym formą źródłową nazwy. W razie trudności z modernizacją podajemy tylko formę źródłową. Nazwę identyczną z formą źródłową podajemy bez nawiasu.

Na początku punktu 3 dodano krótkie określenie rodzaju własności z zaznaczeniem ewentualnych zmian. Jeśli własność nie jest ustalona jednoznacznie lub pochodzi z późniejszych źródeł, podane jest w nawiasie kwadratowym. W przypadku gdy miejscowość była trwale podzielona między dwie lub więcej typy własności, wówczas punkt 3 został podzielony na odrębne części oznaczone literami alfabetu (3.A, 3.B itp.).

Informacje o liczbie i kategoriach zawodowych i społecznych ludności są w Słowniku ułamkowe. Najczęściej są one przypadkowe. Wiadomości o obciążeniach i powinnościach ludności wiejskiej na ogół dotyczą tylko wsi królewskich i kościelnych. Liczniejsze są wzmianki o młynach i karczmach. Także słabo uchwytna jest struktura społeczno-gospodarcza mniejszych miast. Przekazy źródłowe najczęściej zawierają tylko luźne wzmianki o pojedynczych rzemieślnikach, mieszkańcach. Wyjątkiem mogą być nieliczne miasta, np. Knyszyn, Mordy, z których zachowały się akta miejskie z XVI w.

Przytaczając zapisy o dygnitarzach i ważniejszych urzędnikach nie podawano całej dokumentacji, lecz tylko jej wybór, dotyczący spraw bezpośrednio związanych z miejscowością i dotyczący dat krańcowych występowania osoby, posiłkując się spisami urzędników koronnych i Wielkiego Księstwa Litewskiego i korzystając z istniejących biogramów w PSB.

Punkt 4 zawiera informacje dotyczące prawa niemieckiego, zarówno zapisy mówiące wprost o jego nadaniu, jak i pośrednio świadczące o jego stosowaniu w danej osadzie (informacje o sołtysach lub wójtach i ich uposażeniu). Podobnie jak w przypadku Mazowsza również na Podlasiu charakterystyczne jest posługiwanie się terminem wójt (advocatus), nie tylko w odniesieniu do miast, ale i do wsi. Niezwykle rzadko w przypadku wsi mowa jest o sołtysach (scultetus). W wyniku kwerendy archiwalnej udało się uzyskać dosyć dużo materiałów do punktu 4. Zmieniają one zasadniczo obraz zagęszczenia wsi lokowanych i dotychczasowe ustalenia na temat zasięgu lokacji oraz przynoszą wiele wiadomości z zakresu problematyki i dziejów wójtostw podlaskich. O wiele rzadsze są wzmianki o burmistrzach, landwójtach, radzie i ratuszu w miastach, niemniej odnalezione przez nas materiały przynoszą cenne informacje i niekiedy są to pierwsze wzmianki o nich pojawiające się jeszcze przed znanymi datami lokacji niektórych miast na prawie niemieckim¹⁰⁷Takie wzmianki wskazują wyraźnie, że część ośrodków miejskich przed przeniesieniem ich na prawo chełmińskie lub magdeburskie funkcjonowało na podstawie prawa lokalnego – ruskiego i litewskiego. Tak było np. w Łosicach, gdzie wójt jest już wspominany w 1482 r., podczas gdy przywilej na prawo magdeburskie został wydany dopiero w 1505 r. (Z. Romaniuk, Nowe źródła do dziejów miast podlaskich w XV i początkach XVI w., „Białostocczyzna” 2002, nr 1-2, s. 50; Buczyło, Zawadzki, Przywileje s. 6).

Podstawową miarą powierzchni używaną na Podlasiu była włóka chełmińska. Bardzo rzadko posługiwano się włóką magdeburską w XV w., później praktycznie już ona nie występowała. Włóki dzielono się na morgi i działy bliżej nieokreślone jak płosy, kliny, smugi.

Punkt 5 dotyczy spraw kościelnych, a więc przynależności parafialnej, zobowiązań na rzecz Kościoła (dziesięciny, meszne itp.), a także czynnego w danej miejscowości kleru i jego aktywności. Obok sieci i spraw kościołów katolickich w tym punkcie przedstawione są także cerkwie prawosławne i ludność prawosławna, a także nielicznie występujące wyznania reformowane.

Punkt 6 zawiera informacje o charakterze kronikarskim o szczególnych wydarzeniach związanych z daną miejscowością, a także o osobach wywodzących się z niej, ale działających poza nią (zwłaszcza o duchownych, studentach czy przyjmujących prawo miejskie). Opisujące źródła głównie dotyczą wzmianek o pożarach, powodziach, zarazach, ale też np. o znanych pobytach w danej miejscowości królów i książąt.

Punkt 7 zawiera przegląd najważniejszych książek i artykułów na temat danej miejscowości. Coraz więcej na Podlasiu ukazuje się bardziej czy mniej wartościowych monografii i mniejszych przyczynków, które służyły pomocą w pracach słownikowych.

Punkt 8 poświęcony jest zabytkom nieruchomym lub archeologicznym. Informacje o stanowiskach i badaniach archeologicznych zawarte w tym punkcie przygotowali archeolodzy Wojciech i Magdalena Bis z Instytutu Archeologii i Etnologii PAN. W celu określenia, czy we wspomnianych miejscowościach zidentyfikowano relikty osadnictwa z okresu do XVI stulecia, oprócz uwzględnienia danych publikowanych (w opracowaniach najnowszych i najważniejszych dla tematu), twórcy p. 8 przeprowadzili kwerendę archiwalną w zasobach Podlaskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Białymstoku.

Konieczne komentarze autorskie zawarte są w uwagach (w sprawach ogólniejszych dotyczących całego hasła) oraz przypisach (w sprawach szczegółowych).

Wsie i inne obiekty o identycznie brzmiących nazwach zamieszczono w następującej kolejności: najpierw odsyłacze, następnie obiekty fizjograficzne, młyny i kuźnice z własną nazwą a na końcu miejscowości, uporządkowane według kolejności alfabetycznej nazw parafii, do których należały. Rzeki o identycznych nazwach (np. rzeki o nazwie Biała) są umieszczone według kolejności alfabetycznej nazw rzek, do których wpadają. Hasła z materiałem niezidentyfikowanym (tytuł hasła kursywą) umieszcza się przed hasłami dotyczącymi wsi zidentyfikowanych.

Po raz pierwszy w całej serii Słownika historyczno-geograficznego w niniejszym opracowaniu pojawiło się także hasło poświęcone leśnictwu (→ Bielsk, leśnictwo). Leśnictwa były specyficznymi dla Wielkiego Księstwa Litewskiego jednostkami, utworzonymi w 1567 r. na podstawie „Ustawy Króla Jego Mości leśniczem w Wielkim Księstwie Litewskim”¹⁰⁸Tekst ustawy jest opublikowany w RIB 30, kol. 622–628. Więcej zob. hasło poświęcone leśnictwu bielskiemu w tym zeszycie. Ich zadaniem była ochrona istniejących jeszcze większych kompleksów puszczańskich i racjonalna gospodarka nimi. Województwo podlaskie, mimo jego przyłączenia do Korony w 1569 r., zachowało ten rodzaj jednostek administracyjnych (obok leśnictwa bielskiego istniały jeszcze knyszyńskie, tykocińskie i goniądzkie) i były one jedynymi tego typu na obszarze Korony.

Słownik podlaski jest pierwszym w obrębie całej serii Słowników historyczno-geograficznych ziem polskich w średniowieczu, w którym na tak dużą skalę zostały wykorzystane źródła pisane cyrylicą. Wynikało to z przynależności Podlasia do Wielkiego Księstwa Litewskiego w okresie przed 1569 r., w którym oficjalnym językiem kancelaryjnym był język ruski. Wykorzystanie źródeł cyrylickich spowodowało jednak pojawienie się kilku problemów metodologicznych, jak i wymusiło pewne zmiany w samej strukturze słownikowej.

Wprowadzenie sporej liczby odmianek nazw pisanych cyrylicą spowodowało też powstanie problemu, w jaki sposób najlepiej uwzględnić je w systemie odnośników pozwalających na podstawie zapisu odmianki odnaleźć właściwe hasło. Rozwiązanie, które wydawało się najbardziej logiczne tj. podawanie najpierw odmianek w alfabecie łacińskim a następnie tych pisanych cyrylicą, obu w kolejności właściwej dla danego alfabetu, zrodziłoby jednak problem w przyszłości, gdyż w kolejnych zeszytach zaburzona zostałaby kolejność alfabetyczna odnośników. Ostatecznie przyjęliśmy rozwiązanie mieszane – odmianki łacińskie i cyrylickie podajemy razem w jednym ciągu (np. Bialobrzegy → Białobrzeskie, Бялобрекгъ → Białobrzeskie, Białobrzegi → Białobrzeskie).

Do pierwszego zeszytu Słownika podlaskiego dołączono Mapę województwa podlaskiego z zaznaczonymi granicami administracyjnymi i naniesionymi na niej miastami i wsiami parafialnymi katolickimi oraz prawosławnymi. Położenie geograficzne obiektów osadniczych i fizjograficznych określano według umieszczonych na niej sieci miast. Mapa została wykonana kartograficznie przez Dawida Maciuszka z Zakładu Atlasu Historycznego IH PAN. Za merytoryczne przygotowanie treści mapy odpowiadają opracowujący niniejszy Słownik. Jako punkt odniesienia przyjęto rok 1569, stąd też w treści będzie się ona nieco różniła od mapy województwa podlaskiego opracowanej przez Zakład Atlasu Historycznego Polski wydanej niedawno w ramach serii. Wybrane pomniejsze mapy tematyczne i obszarowe znajdą się też w tekście niniejszego i późniejszych tomów Słownika podlaskiego. Przy niektórych hasłach zamieszczono także tablice genealogiczne dla lepszej orientacji w skomplikowanych powiązaniach osób należących do znaczniejszych rodów oraz rozrodzonych właścicieli mniej zamożnych wsi, o ile pozwalały na to źródła. W niniejszym zeszycie zamieszczono również wykaz symboli dokumentacyjnych oraz wykaz skrótów rzeczowych, które będą stosowane w całym Słowniku podlaskim.

Przygotowanie i publikacja pierwszego zeszytu Słownika województwa podlaskiego zostały sfinansowane w ramach projektu Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki nr 1aH 15 0197 83 pt. „Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu - nowe obszary i kontynuacja”. Kolejnym krokiem w upowszechnianiu tego zeszytu słownika będzie włączenie go do edycji elektronicznej Słownika historyczno-geograficznego ziem polskich¹⁰⁹Kolejne tomy Słowników są dostępne pod adresem: http://www.slownik.ihpan.edu.pl/ [dostęp: 01.03.2022], co nastąpi w ciągu kilku miesięcy.

 

* * *

 

Autorzy Słownika podlaskiego wyrażają wdzięczność wobec wszystkich osób, z których życzliwej pomocy mogli korzystać w czasie swej pracy. W pierwszej kolejności podziękowania należą się naszym Koleżankom i Koledze z Zespołu Słownika Historyczno-Geograficznego Mazowsza i Podlasia w Średniowieczu: dr Marcie Piber-Zbieranowskiej, dr Annie Salinie i mgr. Michałowi Zbieranowskiemu, którzy nieustannie dzielili się z nami wynikami swych własnych kwerend w źródłach i udzielali nam wszechstronnej i bezcennej pomocy podczas prac słownikowych. Swoje znaleziska udostępniali nam, pomagali w poszukiwaniach archiwalnych lub udzielali cennych konsultacji także dr Łukasz Gołaszewski, dr Emil Kalinowski i dr Michał Sierba. Ogromne podziękowania kierujemy także wobec Kolegów i Koleżanek z Zakładu Atlasu Historycznego IH PAN, którzy równolegle z nami przygotowywali „Atlas historyczny województwa podlaskiego drugiej połowie XVI wieku”¹¹⁰Jest on już dostępny w wersji elektronicznej w Repozytorium Cyfrowym Instytutów Naukowych pod adresem: https://rcin.org.pl/dlibra/publication/269197/edition/233525 (komentarz i indeksy) oraz https://rcin.org.pl/dlibra/publication/269196/edition/233526 (mapy i plany) [dostęp: 01.03.2022]. Wspólne konsultacje przyniosły nam wiele ciekawych spostrzeżeń i informacji. Za otwartość w udostępnianiu nam materiałów archiwalnych dziękujemy dr. Michałowi Kuleckiemu kierownikowi Oddziału I w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie, Jarosławowi Zawadzkiemu kierownikowi Oddziału III w tymże Archiwum, dr Dzianisowi Lisejczikauowi z Narodowego Historycznego Archiwum Białorusi w Mińsku, ks. dr Zenonowi Czumajowi dyrektorowi Archiwum Diecezjalnego w Drohiczynie, ks. Bernardowi Błońskiemu dyrektorowi Archiwum Diecezjalnego w Siedlcach, ks. dr. Adamowi Szotowi z Archiwum Archidiecezjalnego w Białymstoku, Markowi Kietlińskiemu i Grzegorzowi Welikowi dyrektorom Archiwów Państwowych w Białymstoku i Siedlcach, dr. Waldemarowi F. Wilczewskiemu z Muzeum Podlaskiego w Białymstoku oraz archiwistom Aleksandrowi Małowowi i Oldze Smirnowej z Moskwy i Hermanowi Bregerowi z Mińska. Jesteśmy im wdzięczni za liczne konsultacje i pomoc w dotarciu do archiwaliów znajdujących się w ich ośrodkach. Osobno wspominamy liczne środowisko podlaskich regionalistów, którzy wspierali nas w poszukiwaniach i inspirowali do pracy, szczególne podziękowania składamy księdzu infułatowi dr. Zbigniewowi Rostkowskiemu, prof. Janowi Tęgowskiemu, dr. Grzegorzowi Ryżewskiemu, dr. Marcie i Wiesławowi Wróblom, Bogusławowi Niemirce, Janowi Grądzkiemu, dr. Jonasowi Drungilasowi, dr. Radosławowi Dobrowolskiemu, dr. Liudasowi Jovaišy. Chcielibyśmy także w tym miejscu podziękować naszemu instytutowemu wydawnictwu, kierowanemu przez Katarzynę A. Chmielewską, za okazane wsparcie i wyrozumiałość dla naszej pracy.

Niniejszym mamy przyjemność oddać do rąk Czytelników pierwszy zeszyt Słownika historyczno-geograficznego województwa podlaskiego. Równocześnie chcielibyśmy prosić o wyrozumiałość, gdyż ten zeszyt jest dopiero początkiem naszej (mamy nadzieję) wieloletniej pracy i pod wieloma względami ma jeszcze charakter pionierski. Część rozwiązań nie pojawiała się wcześniej w innych tomach serii (np. nigdzie nie były wykorzystywane źródła cyrylickie). W żadnym także z dotychczasowych Słowników nie był tak uchwytny proces pomiary włócznej. Cały czas jesteśmy również w trakcie tworzenia kartoteki i nie wszystkie źródła, które chcielibyśmy, udało się nam w pełni rozpisać i wykorzystać. Ufamy, że mimo sygnalizowanych wyżej możliwych niedociągnięć, niniejszy zeszyt Słownika będzie przydatnym narzędziem dla wszystkich osób zainteresowanych dziejami Podlasia.

Tomasz Jaszczołt i Andrzej Buczyło