1557 or. Августово (AGAD perg. 3887), 1559 Augusthę myastho, w Augusczie (Elementa 40, 281), 1561 przy mieście Auguscie, pod miastem Augusta (Chomętowski, Materiały s. 248, 252), 1565, 1571, 1575 Augustow (APzR 213, 1; ASK I 47, 14; ASK LVI 235, 7v), 1576 Augustów (LWP 1570-1576, 110), 1578 Augustowo (ASK I, 47, 485v), 1580 Augustow (ASK I 47, 664), obecnie miasto i siedziba pow.

1. pow. bielski, 1555 [1561] wołość a. (Chomętowski, Materiały, 257); 1557 wołość knysz. (AGAD perg. 3883); 1565 stwo knyszyńskie (APR 213, 1); 1571 n. stwo august.; 1557 n. miasto (AGAD perg. 3883); 1564 n. par. katolicka własna, diec. wil. (APR 213, 1; AHP Podlasie, 281), 1569 n. par. prawosł. własna, diec. metropolit. (LM 52, 83; ML 53, 18v).

2. Topografia miasta i okolic. 1557 król Zygmunt August nadaje prawo do posiadania wagi, jatek mięsnych, piekarskich i solnych, szwalni i postrzygalni. Wzm. istnienie wołowego rynku i wagi (AGAD perg. 3883).

1564 A. dostaje trzy obręby → Żarnowo, → Biernatki z istniejącymi tam wsiami, oraz obręb →Turówkę, a także łąki nad Nettą i wstęp do Puszczy Grodzieńskiej na ćwierć mili (AGAD perg. 3915; ML 258 k. 120v-124); 1565 morgi przy A. nie są pomierzone wg pomiary włócznej, mają dopiero być po wysiedzeniu wolnizny (APR 213, 1); 1568 cz. sianożęci odebrana A. → p. 3A; 1569 miasto dostaje obręb Uścianek (Zaścianek) o 12 wł. → p. 3A.

Most. 1564 król Zygmunt August za zbud. przez mieszcz. A. mostu na rz. Netcie idącego „ku Rynkowi” przekazuje dochody z niego miastu. Wzm., że mieszczanie wiele mostów i gaci na drogach ku onemu miastu robią (AGAD perg. 3915).

1564 2 młyny (Podlasie 1, 167).

3A. Teren późniejszego A. 1504 włas. szlach., 1536 ponownie monarsza. Przed lokacją A. dzieliła losy dóbr → Rajgród; 1526 król Zygmunt August nadaje dzierżawcy wasiliskiemu i markowskiemu Janowi Radziwiłłowi pr. założenia karczmy w miejscu przeprawy przez Nettę na drodze z Grodna do Prawdziszek (LM 14, 339); 1557 tenże król nadaje nowo założonemu miastu A. pr. magd. → p. 4; 1564 tenże na prośbę mieszcz. nadaje A. 74 wł. w obrębach → Żarnów, → Biernatki i → Turówka oraz łąki nad Nettą i pr. korzystania z Puszczy Grodzieńskiej w dzierżawie persztuńskiej na 1/4 mili (AGAD perg. 3915; ML 258 k. 120v-124; [kop. k. XVIII w.] MK 410 s. 422-431; [kop XIX w.] KRSW 4762a s. 10-17); 1568 król Zygmunt August powiadamia kan. warsz. i rewizora Adama Pilchowskiego, że przy wymierzaniu wsi → Netty zabrano cz. sianożęci, które nadane były A. i nakazuje wymierzyć i dać w zamian inne (MK 410 s. 431-432); 1569 król Zygmunt August nadaje miastu 12 wł. w obrębie Zaścianek (→Uścianek), (Szlaszyński, Makowski, Augustów, 26).

1569 król Zygmunt August nakazuje dzierżawcy knysz. i zabielskiemu Andrzejowi Dybowskiemu i sekretarzowi król. Łukaszowi Górnickiemu pojechać do Knyszyna i Augustowa po skardze Katarzyny Morskiej, wd. po Stanisławie Włoszku, poprzednim dzierżawcy knysz. i august. Zgłaszała ona, że nie otrzymała wszystkich dochodów z dzierżawy m.in. za dziakło i za odwóz towarów leśnych przez mieszcz., a urzędnik august. Jakub Lipski nie rozliczył się z nią. Król nakazuje zbadać sprawę na miejscu (LM 52 s. 31-32).

3B. Miasto i jego mieszcz. 1555 mieszcz. Stanisław z Pełchu sprzedaje Matysowi Wyszomierskiemu swój dom w Knyszynie za 6 kóp i 40 gr pol. (MaroszekKnyszyn, 110); 1557 mieszcz. Stanisław Pornolik pozywa Macieja Lepkę o niewybudowanie domu w Knyszynie wg litkupu (MaroszekKnyszyn, 142); 1557 Michał Przytulicz z → Bobrówki pozywa mieszcz. knysz. Elżbietę Prusczankę o spadek 10 kóp gr po zm. mężu, mieszcz. z A. Bartoszu „Przythuliensis”. Drugi br. zmarłego, Matys, wójt z Zubnyczy zeznaje, że gdy Bartosz odszedł od niego ze służby i przeniósł się do miasta Augusta miał tylko 100 gr (MaroszekKnyszyn s. 156-157).

1559 star. knysz. Piotr Chwalczewski pisze do star. ełckiego [Prusy Książ.] Jerzego Körstena w sprawie przebywającego w Ełku Jurka, oskarżonego o wielokrotne kłusowanie w lasach monarszych (m.in. knysz. i pińskich). Po lokacji A. przeniósł się do niego, gdzie z pomocą miejscowego urzędnika august. lotra podczywego zmienił imię na Wojciech. Mieszkając w A. pobił swoją ż., a następnie już poszukiwany, próbował ją utopić w jeziorze. Chwalczewski zgłaszał, że posiadane przez Jurka listy żelazne otrzymał w wyniku wprowadzenia w błąd urzędników król. (Elementa 40 s. 181-183); 1560 burmistrz i rada A. piszą do tegoż star. w sprawie Anny Dadźbogówny z Prostek (stwo ełckie, Prusy Książ.), którą jej mąż Jerzy Baranowicz oskarżył przed sądem książ. o przejęcie majątku i niemoralne prowadzenie się. Jako śwd. zeznali mieszcz. A.: Andrzej Tuczeński, Matys Drohiczanin, Mikołaj Bieniak, Marcin Połoski, Matys Piątkowski, Marcin Kulesza, Szczęsny Piątek, Matys Grelicki, Matys Komorowski, Jan Organista, Stanisław Szmurło, Grzegorz Stalmach z żoną Agnieszką (Iagnezya), którzy potwierdzili jej moralność i obyczaje. Majątek męża dostała na mocy decyzji star. knysz. Piotra Chwalczewskiego, który przekazał go jej za przestępstwa męża – uciekiniera do Prus (Elementa 45 s. 134-135, JasnowskiKoresp. 90).

1563 ks. pruski Albrecht prosi star. knysz. Piotra Chwalczewskiego o przeprowadzenie śledztwa w sprawie kradzieży dwóm jego poddanym konia. Zwierzę miało znajdować się w A. (Elementa 73, 138); 1564 tenże pisze do tegoż star. knysz. w sprawie Żydów niegdyś będących w A. [dzierżawców myt?], którzy mieli bezprawnie zabrać 5 beczek soli poddanym oleckim [Olecko, Prusy Książ.] (Elementa 73, 225).

1569 mieszcz. Stanisław Golas i Marcin Szepiotka protestują u króla Zygmunta Augusta w sprawie podstar. Jakuba Lipskiego, który we wsiach włości buduje karczmy mimo, że wyłączność ich posiadania na terenie włości miało mieć tylko miasto (LM 52 s. 40-41); 1569 ciż sami mieszcz. proszą króla o nieodbieranie gruntów wymierzonych przez kan. warsz. A. Pilchowskiego na szpital, wójta i folw. starościński. Mieszcz. otrzymali w zamian → Żarnowo, ale ze względu na duże koszty wyrabiania prosili o wstrzymanie zamiany. Król utrzymuje w mocy decyzję Pilchowskiego nakazując star. Andrzejowi Dybowskiemu, aby nie pobierał powinności na czas wyrobienia pól tegoż Żarnowa (LM 52, 41).

1584 królowa Anna Jagiellonka rozsądza spór między miastem A. a mieszkańcami przedmieść, w tym B., o status prawny przedmieszczan. Królowa nakazuje uznać ich za pełnoprawnych mieszcz. i zwrócić niesłusznie pobrane od nich opłaty (Kapicjana 43 s. 474-480 i 481-486; Kapicjana 55 s. 573-577).

3C. Targi i jarmarki. 1557 dwa jarmarki na ś. Piotra i Nowy Rok (AGAD perg. 3883) oraz dwa targi: w soboty oraz w czwartki na Wołowym Rynku, wszystkie z wolnością od opłat na 10 lat, potem wolny od opłat tylko jarmark na dzień ś. Piotra (AGAD perg. 3883).

3D. Podatki i in. świadczenia mieszczan. 1557 król Zygmunt August zwalnia mieszcz. od płacenia za jarmarki i targi na 10 lat (→ p. 3C) (AGAD perg. 3883); 1564 nadane obręby (→ p. 2) mają być płatne po wysiedzeniu wolnizny (AGAD perg. 3915; ML 258 k. 120v-124); 1568 król Zygmunt August zakazuje podskarbiemu Mikołajowi Naruszewiczowi, mimo uchwalenia poboru srebrszczyzny z miast, wybierania jej w tym roku z A., gdyż mieszkańcy nie wysiedzieli jeszcze wolnizny i nie wyrobili wł. porośniętych lasem. Król nakazuje za to wziąć od nich 20 kóp gr, tak jak dali w poprzednim 1567 r. (ML 267 k. 202-202v).

[1568]⁴Dokument nie ma daty. Można ją jednak zrekonstruować na podstawie sąsiednich wpisów: zarówno dwa poprzednie jak i dziewięć kolejnych mają datę 1568 król Zygmunt August informuje dzierżawcę knysz., august. i zabielskiego Stanisława Włoszka, że przy zakładaniu A. mieszcz. dostali 10 lat wolnizny i niektórzy ją już wysiedzieli. Król wysłał jako poborcę Adama Pilchowskiego, który zgłosił, że koło miasta jest rozmierzony obrąb leśny, ale nie został on jeszcze rozrobiony, więc nie powinni za niego płacić. Mieszcz. A. proszą także o zwolnienie z prętowego, które uiszczają miasta nieuprzywilejowane, a oni mają przywileje. Król zwalnia ich, a z wł. jeszcze nie wyrobionych nakazuje opłacić przez najbliższe trzy lata po połowie czynszu. Mieszcz. proszą także o zwolnienie od kapszczyzny, słodowego i karczem. Zygmunt August zachowuje kapszczyznę i zarządza, aby mieszczanie po wysiedzeniu wolnizny, którzy będą chcieli warzyć piwo będą musieli zgłosić to do nadzorcy i od miary słodu w młynie i od całego waru piwa tj. 6 korców august. albo trzech beczek targowych zamiast kapszczyzny i słodowego mają płacić po 3 gr pol. czyli po 2 gr i 4 denary lit. Ci którzy będą chcieli sycić miody lub palić gorzałkę mieli płacić od miednicy miodu po 2 gr pol. warowego, a od gorzałki na cały rok po 30 gr lit. (ML 267 k. 199v-202).

1569 król Zygmunt August nakazuje mieszcz. A. wypłacić Andrzejowi Dybowskiemu „pobór mały” od szynku karczm, młynów, żarn i in. Dochody te zbierał wcześniej zm. podsędek grodzieński i dzierżawca persztuński i berżnicki Iwan Makarowicz (LM 52, 46); 1569 król nadaje Dybowskiemu pr. do wybierania poborów małych w A. na 1570 za 120 kóp gr lit. (LM 52 s. 86-87); 1570 tenże nadaje to samo pr. wybierania poborów małych w A. Jakubowi Lipskiemu za 120 kóp gr lit. (LM 52 s. 94-95; ML 53 k.

21v-22).

1571 ugoda między mytnikiem Izaakiem Brodawką, a miastem A. Mieszcz. zobowiązali się, że nie będą wtrącać się do myt należących do skarbu i utrudniać lub zabraniać ich wybierania, a Brodawka i jego urzędnicy mają wycofać złożone pozwy oraz nie przeszkadzać w wolnym jarmarku na dzień ś. Piotra, ale tylko dla miejscowych – przyjezdni mieli normalnie opłacać myto (ML 55, 36-36v).

1576 włóki w Turówce i Zaścianku nie są wyrobione, ale mieszcz. zapłacili z tych 26 wł. pobór. Skarga, że nie mogą korzystać z robót leśnych, gdyż arendarz robót leśnych Olbrycht Niemiecz bierze dochody dla siebie. Rewizorzy zwalniają A. z poboru za te obręby w 1576 (LWP 1570-1576, 112).

1575-91 pobór. 1575 13 wł. zwolnionych z powodu pożaru, 40 pustych, z reszty zapłacono 119 zł i 18 gr (ASK LVI 235, 7v); 1577 burm. szl. Wojciech Wiznanin płaci 158 zł 16 gr, czopowego 90 zł 10 gr (ASK I 47, k. 155, 310) oraz za 4 młyny dor. i 1 folusz (ASK I 47, 107v); 1578 pobór szosu, od wł. i domów 426 zł 17 gr (ASK I 47, 485v) oraz dano retenty poboru 96 zł (ASK I 47, 486a); 1579 szos 68 zł, z wł. miej. 163 zł, od rzem. 25 zł 23 gr, z czopowego piwnego 256 zł 23 gr i palenia oraz wyszynku gorzałki 9 zł 19 gr (ASK I 47, 384); 1580 pobór szosu z 395 domów i placów (16 domów rynkowych, 4 chałupy rynkowe, 4 puste place rynkowe, 2 puste domy rynkowe, 64 domy uliczne z ogrodami, 235 domów ulicznych, 73 place puste) 82 zł 19 gr, od rzem. (10 rzeźników, 15 piekarek, 12 piekarek niestałych, 9 szewców, 2 kuśnierzy, 10 kowali i kołodziejów, 17 rybaków, 1 krawca, 8 komorników, 4 hultajów, od przekupniów) 37 zł 8 gr, za 183 1/2 włóki, 3 Żydkowskie [nadane Janowi Żydkowi] i 16 1/2 pustych 185 zł. Razem 304 zł 26 gr (ASK I 47, 663v); 1591 pobór szosu 60 zł i 4 gr, od 170 wł. miej. 75 zł i rzem. 15 zł i 6 gr (ASK I 47 k. 786, 791).

4. Lokacja. 1557 król Zygmunt August nadaje A. pr. magd. wg wzoru Wilna¹Sprawa lokacji Augustowa nie jest dobrze uchwytna źródłowo. Sprawę utrudnia również fakt, że w 1549 r. na terenie wsi Mosty w ziemi bełs. również lokowano miasto, które nazwano na cześć króla Augustowem (A. Janeczek, Osadnictwo pogranicza polsko-ruskiego. Województwo bełskie od końca XIV do początku XVII wieku, Warszawa 1993, s. 259). Dla podl. Augustowa zachował się co prawda oryginalny, perg. przyw. lokacyjny z 1557 r., ale nie mówi on o wielu szczegółach np. o nadaniu miastu uposażenia ziem., choć z dokumentu z 1564 r. wynika, że miasto miało je ustalone i wynosiło ono 127 wł. Pierwsi znani z imienia mieszcz. august. (→ p. 3B) także pojawiają się już w 1555 r. Wskazuje to, że miasto było już na zaawansowanym etapie tworzenia, gdy wystawiano przyw. lokacyjny. W literaturze pojawia się teza, że miasto mogło wcześniej otrzymać jeszcze jakiś inny dokument. W ostatniej monografii dziejów miasta (Szlaszyński, Makowski, Augustów, s. 23) zasugerowano, że dokument ten był wydany 14 V 1551 r. Autorzy powołali się przy tym na zapis z przechowywanego w Bibliotece Uniwersytetu Wileńskiego sumariusza dokumentów kośc. august. (VUB, F57-B53-1378, s. 247). Taki zapis rzeczywiście tam istnieje, ale jest bardzo lakoniczny „Kopia przywileju Zygmunta dla miasta, w którym między innemi znosząc dziesięcinę Kościołowi należącą wyznacza z każdego domu po gr. 6”. Zachował się jednak również szerszy opis tego dokumentu przechowywany w innej jednostce tego zespołu VUB, F57-B53-1373, s. 1. Obok informacji o nadaniu 6 gr z domu, podaje też równocześnie, że król nadał wtedy miastu 3 obręby: Żarnowo, Turówkę i Biernatki. Chodzi więc tu na pewno o dokument z 21 VI 1564 r., gdyż jego tekst jest znany. Trzeba też wyraźnie podkreślić, że nie jest to jedyna pomyłka odnośnie do treści dokumentów w przedstawianych tu jednostkach archiwalnych. W jednostce VUB, F57-B53-1373, s. 7 podano np. że kośc. w sąsiednim Bargłowie był fundowany w 1504 r., podczas gdy wiemy, że było to w 1544 r. To wszystko wskazuje, że przy obecnym stanie źródeł, nie ma podstaw, żeby przyjmować, że jakiś dodatkowy wcześniejszy przywilej istniał (AGAD perg. 3883, ML 45 k. 5v-6, 9v-10²W Metryce Litewskiej są zachowane dwie niekompletne kopie tego przyw. (ML 45 k. 5v-6 i 9v-10). Na ich podstawie w końcu XVIII w. sporządzono kopię wpisaną do MK 410 s. 419-422. Dokument uzupełniono o błędną datę: nie 17 V 1557, ale 16 V 1561 r. Tekst przyw. w tłumaczeniu na język polski w konfirmacji Stanisława Augusta (Kapicjana 55 s. 472-478)); 1578 konfirmacja króla Stefana [Batorego] (AGAD perg. 3974) oraz 1611 króla Zygmunta [III] (AGAD perg. 4058).

1569 lantwójt Piotr Kierznowski (Szlaszyński, Makowski, Augustów, 55).

1573 wójt Jan Gąsiorowski (Szlaszyński, Makowski, Augustów, 55); 1574 król Henryk potw. temuż wójtowi jego pr. do 3 wł. miary chełm. w Żarnowie (MK 112 k. 120-121v).

Władze miasta: 1560 wójt, burm. i rada miej. A. piszą do star. ełckiego zob. → pkt 3B (Elementa 45, 134-135; JasnowskiKoresp., 90)⁴Dokument nie ma daty. Można ją jednak zrekonstruować na podstawie sąsiednich wpisów: zarówno dwa poprzednie jak i dziewięć kolejnych mają datę 1568; 1569 burm. Jan Kłopotowski, rajcy: Jerzy Kuczewski, Jan Dybowski, Wawrzyniec Dmoch, Matys Jaroszewicz, Grzegorz Gosk, Jan Kutyłowski, Wojciech Latoszek, Kacper Mrozek (Szlaszyński, Makowski, Augustów, 55); 1577 burm. Wojciech Wiznanin → p. 3C pobór (ASK I 47 k. 155, 310); 1584 burm. Stanisław Herburtowski (Kapicjana 43, 476; Kapicjana 55, 574).

5A. Kościół katolicki, 1564 król Zygmunt August nadaje „plebanowi tamecznemu Augustowskiemu, który przy Kościele naszym będzie” 6 gr z wł. płatne na ś. Marcina, zwalniając mieszcz. A. od dawania dzies. ([kop. XIX w.] KRSW 4762a, 15); 1565 na kośc. były przeznaczone 3 wł. w A., ale król nadał 10 wł. w → Borsukach i te 3 wł. zostały przywrócone do domeny król. (APR 213, 1); 1578 Stefan Batory nadaje kośc. w A. 2 łany i po korcu owsa [z łana?] (VUB, F57-B53-1378, 1), 1578 pleb. august. i bargłowski Jerzy Kulowski⁵Jest to pierwszy znany ze źródeł pleb. august nie opłacił poboru (ASK I 47 421); między 1582-85 tenże jako Jerzy Kalowski (LDK II, 79).

5B. Cerk. prawosł.⁶W literaturze obowiązuje pogląd, że cerk. w Augustowie jest wzmiankowana w 1553 r. (m.in. J. Maroszek, Pogranicze, s. 412; Szlaszyński, Makowski, Augustów, s. 23; A. Mironowicz, Podlaskie ośrodki prawosławne, s. 267); Wspomniany dokument jest przechowywany w Bibliotece Kórnickiej rkps. 248, k. 12. Dotyczy on jednak niemal na pewno Augustowa w ziemi bełs., na co może wskazywać chociażby jego formularz (dokument dla cerk. został sporządzony w języku łacińskim, choć w wypadku dokumentów cerkiewnych na terenie WKL powinien być spisany cyrylicą. Także językiem urzędowym w WKL był język ruski). Dokument królewski z 1569 r. jednoznacznie także wskazuje, że cerk. w Augustowie ma być dopiero zbudowana i że decyzję o jej powstaniu podjął Adam Pilchowski, który był lustratorem i który wyznaczył grunty w mieście na potrzeby budowy cerk. Król wyznaczając Łukasza Rozumnowicza na popa pisze także, że uczynił to na prośbę mieszkańców A., który zgłaszali potrzebę jej powstania. Także w najstarszym inwentarzu z 1565 r. nie ma żadnej wzmianki o cerk., choć wspomina się np. kośc., który też ma być dopiero fundowany. Na dokument z 1569 r. jako fundacyjny powoływano się jeszcze w wizytacji cerk. august. z 1812 r. (ChKGK 139, 140). Wskazuje to jednoznacznie, że cerk. w Augustowie przed 1569 r. na pewno jeszcze nie było: 1589 pw. Ś. Trójcy (MK, 135, 421v); 1569 król Zygmunt August wyznacza Łukasza Rozumnowicza na popa cerk. w A. zalecając mu starania o wybudowanie cerk. w miejscu do tego wskazanym przez rewizora A. Pilchowskiego (LM 52, 83; ML 53, 18v); 1569 plac popa ruskiego, 30 prętów (ASK LVI 110, 3v); 1576 wzm. 2 wł. cerk. w → Żarnowie (LWP 1570-1576, 112); 1589 pop Hieronim Rozumnowicz [syn poprzednika?] zamienia z Łukaszem Chojeckim 2 wł. należące do cerk. w A. leżące w → Żarnowie na 2 wł. miary chełm. o nazwie Żydkowski⁷Wspomniane wł. wzięły swą nazwę od Jana Żydki, który przed 1564 r. otrzymał od króla Zygmunta Augusta 18 mr. gruntu (KRSW, sygn. 4762a, 14). W świetle lustracji z 1576 r. grunty Żydkowskie liczyły już 3 wł. (LWP 1570-1576, 110) leżące w obrębie włók miej. A. (MK 135 k. 421v-422).

6. 1572 lub 1573 pożar w A. (Karpiński Pożary, 283).

1579 XI 11 w A. przebywał król Stefan Batory (M. Wrede, Itinerarium króla Stefana Batorego 1576-1586, Warszawa 2010, s. 101).

7. 1564 ks. pruski Albrecht [Hohenzollern] powiadamia horodniczego i budowniczego wil. Hioba Praÿetfuessa („Breitffus”), że otrzymał jego list wysłany z A. (Elementa 73, 227).

Literatura: J. Wiśniewski, Nieznany oryginał dokumentu lokacji Augustowa z 1557 roku, „Rocznik Białostocki”, 3, 1962, s. 425-437; J. Wiśniewski, Dzieje osadnictwa w powiecie augustowskiem od XV do XVIII wieku, w: Studia i materiały do dziejów Pojezierza Augustowskiego, red. J. Antoniewicz, Białystok 1967, s. 13-295; W. Batura, A. Makowski, J. Szlaszyński, Dzieje Augustowa. Od założenia miasta do 1945 roku, Suwałki 1997; J. Szlaszyński, A. Makowski, Augustów. Monografia historyczna, Augustów 2007.

8. Pieczęć miej. Pierwsza z 1559 r. znana z odcisków wykonanych między 1577 a 1779 r. Najstarszy odcisk 1577 odciśnięty przez papierową kustodię w zielonkawym wosku (BCz, MNK 550). Miała kształt okrągły, z łac. legendą SIGIL(L)VM CIVITATIS AVGVSTIAN(A)E pisaną majuskułą wzdłuż krawędzi i oddzielona od wyobrażenia trzema liniami. Między słowami pięciolistne kwiaty, u dołu wolne miejsce w legendzie wypełnione 3 kwiatami i dwoma listkami. Na wyobrażeniu renesansowa tarcza. Na niej pod książęcą koroną monogram króla Zygmunta Augusta – SA i po bokach małe litery P i R – Poloniae Rex, a w bocznych wcięciach tarczy renesansowej data 15 i 59 (Rimša, 289).

Badania archeologiczne. Miasto założono na surowym korzeniu, na południowym brzegu rzeki Netty, niedaleko jeziora Necko. Częściowo zachowany układ urbanistyczny miasta z połowy XVI w. opracowany został zapewne przez architekta królewskiego, Joba Preytfusa. Charakterystyczny regularny układ ulic rozplanowany został przy użyciu standardowej, prostokątnej kompozycji (Szlaszyński, Makowski, Augustów s. 23, 31-33). Renesansowy układ przestrzenny wpisano do rejestru zabytków w 1956 r. oraz uwzględniono w wykazie z 1980 r. (Wykaz zabytków nieruchomych województwa podlaskiego, https://wuozbialystok.bip.gov.pl/rejestry-ewidencje-archiwa/rejestr-a-wykaz-zabytkow-nieruchomych-wojewodztwa-podlaskiego.html [dostęp 18.08.2021]).

W wyniku badań terenowych przeprowadzonych w mieście i okolicy potwierdzono istnienie osadnictwa jaćwieskiego oraz stwierdzono nawarstwienia kulturowe z okresu kształtowania się miasta. Od 2018 r. prace archeologiczne prowadzone są na jednej z wysp w okolicy Augustowa, na której zlokalizowano relikty drewnianego budynku z 1. poł. XVI w., pozostałości jego konstrukcji i wyposażenia. Prace zmierzają do sprecyzowania funkcji obiektu (informacje od Tomasza Kiełczewskiego z Muzeum Ziemi Augustowskiej; materiały w trakcie opracowania).

Uwagi: Początkowo w literaturze toczyła się dyskusja czy początków Augustowa nie należy szukać w rozpoczętej przez królową Bonę lokacji Zygmuntowa. Ostatecznie tezę tę obalił J. Maroszek (J. Maroszek, Zaginione miasto Zygmuntowo, w: Miasto, region, społeczeństwo. Studia ofiarowane Profesorowi Andrzejowi Wyrobiszowi w sześćdziesiątą rocznicę Jego urodzin, red. E. Dubas-Urwanowicz i J. Urwanowicz, Białystok 1992, s. 51-67).

Augustów bywa także wskazywany jako jedna z potencjalnych lokalizacji krzyż. zamku Metenburg wzniesionego w 1392 r. przez komtura Branderburga Johana von Schönfeld i obsadzonego załogą pod zwierzchnictwem Johanna de Wischow, zniszczonego przez Litwinów (Wigand von Marburg 555; WiśniewskiOsadnictwo s. 11).