1514 Белого стоку (AMCh 36, 43), 1528 з Белогостоку (LM 523, 30), 1536 Бєлом Стоку (LMAVB f. 16-14, 13v; ASD 1, 15), 1542 Byalosthok (NGABM 1708-1-204, 82v), 1544 Bÿalÿ stok (NGABM 1744-1-1, 17), 1549 Bialistok (NGABM 1706-1-4, 130v), 1560 Белыйстокъ (ML 38, 253v), 1577 Bialystog (ASK I 47, 235), 1577 Bialistog (ASK I 47, 238), 1580 Bialystok (ASK I 47, 612v), obecnie miasto wojewódzkie z włączonymi w obręb okolicznymi dawnymi wsiami.

1. 1536 pow. sur. (ASD 1, 15); 1549 pow. biel. (NGABM 1706-1-4, 130v); 1577 z. biel., par. Suraż ! (ASK I 47, 235); 1577 par. Suraż ! (ASK I 47, 238); 1580 pow. biel., par. Suraż ! (ASK I 47, 612v); 1633 par. własna, diec. wil.

2. 1514 gran. dóbr B. z dobrami Chodkiewiczów i król.: gran. kupna [fragmentu kupionego od bojarów sur.] od rzeczki Białystok, następnie drogą wielką lit., która idzie z Litwy przez Klepacze do Choroszczy, dalej drogą klepacką przez sianożęć i do rz. Białystok; gran. nadania król. po drugiej stronie rz. Białystok zaczyna się od tejże rz., dalej drogą kożańską do rz. Supraśli, następnie w dół Supraśli aż do miejsca, gdzie ta zbiega się z rz. Białystok → p. 3.

1541 w dobrach B. rzeczki Białystok i Supraśl. Barcie w lasach i w miejscu Somowy Bór → p. 3; 1547 barcie w dobrach B. → p. 3.

1558 rewizorzy podczas pomiary włócznej stwa sur. dokonują zamiany (morgowania) z. między dobrami B. i wsią król. Klepacze w stwie sur. Do Klepacz przyłączają grunt 2 [wł.] 24 [mr.] 12 [prętów] 9/20 [sznurów] ziemi ornej gruntu średniego. W zamian do dóbr B. przyłączono uroczysko Zimna Woda, leżące na południe od zaścianka graniczącego z Klepaczami od południa, drugim końcem na północ od gran. czernickiej [monasterskiej] dóbr chwastowskich [Fasty], na wschód do starej gran. białostockiej i rzeczki Białystok, na zachód do gran. klepackiej o powierzchni 2 wł. 24 [mr.] 24 [pręty] i 3/4 [sznura] gruntu podłego (VUB f. 4-A-4904, 117).

1563 dobra białostockie Bakałarzewiczów rozgraniczone ze wsią Horodniany (PKGE II, 494).

1566 gran. białostocka z gran. choroską i pow. grodzieńskim (RIB 30 kol. 887)¹Gran. nie jest jasno określona i do końca nie wiadomo czy np. dobra tykoc. i białostockie miały znajdować się po stronie grodzieńskiej czy biel.

1567 dobra B. graniczą z wsią Husaki przyłączoną do miasta Wasilkowa [pow. grodzieński] (AWAK

14, 181).

3. 1491-20²Mikołaj Bakałarz zm. niewątpliwie w 1520 r., gdyż w 1521 r. namiestnikiem w Szawlach został Mikołaj Kieżgajło. Natomiast mylnie, na podstawie źle wydatowanego źródła, uznano go za marszałka hosp. jeszcze w 1527 r. (U XI, nr 551) Mikołaj Michnowicz Raczkowicz z Krzemienicy [pow. wołkowyski], Wawerki [pow. wasiliski], Białegostoku, h. Łabędź³Przy dok. pergaminowych z 1514 r. są dwie dobrze zachowane pieczęcie Mikołaja Michnowicza: AGAD perg. 7458, 7462, br. Stanisława i Jana, mąż Hanny Bohdanówny Świrskiej h. Lis, 1491 → p. 6, 1514-20 dworzanin hosp., marszałek hosp. i sekretarz łaciński, 1507-20 dzierżawca szawlański: 1514 29 II w obecności Mikołaja Radziwiłła kanclerza WKL i wdy wil. zawiera ugodę z Aleksandrem Iwanowiczem Chodkiewiczem. Raczkowicz jako dz. białostocki kupił od bojarów pow. sur.: Bohdana Wiszeniewicza, Bartosza Ancuszkowicza i Hanca Nosowicza grunty, które niegdyś nadał im król Kazimierz [Jagiellończyk], „na Białymstoku, a po drugiej stronie Białegostoku”. Następnie król Zygmunt [I] nadał Raczkowiczowi węgieł puszczy. Chodkiewicz nie dopuszczał Raczkowicza do gruntu kupionego u bojarów i tegoż węgła. Na mocy ugody tenże utrzymał się w ich posiadaniu (granice → p. 2) (LMAVB 16-134, 12v⁴Dokument pominięty w Kronice ławry supraskiej wydanej w 1870 r. (ASD 9); Maroszek Zabłud., 90); 1514 11 XII tenże zawiera ugodę z archimandrytą supraskim Joną i całą wspólnotą zakonną. Wcześniej monastyr supraski kupił łąki u ludzi król. ze stwa biel., położone przy granicach [dóbr] białostockich. Raczkowicz na te same łąki otrzymał dok. król. i chciał zwrócić pieniądze klasztorowi. Gdy ten nie chciał ich przyjąć, wówczas Raczkowicz zabronił przejazdu przez dobra B. zakonnikom i ich poddanym. Na mocy ugody klasztor odstępuje Raczkowiczowi sporne łąki, za co ten pozwala wieczyście korzystać z drogi przez B. zakonnikom i ich poddanym (LMAVB 16-134, 12v⁵Streszczenie dok. Mikołaja Raczkowicza, rzekomo z 4 XII 1514 r. (ASD 9 s. 32-33) wbrew twierdzeniom niektórych naukowców zawiera ten sam dok. co Mikołaja Raczkowicza wystawiony w pełnym tekście 11 XII 1514 r. (oryginał: AMCh 36, 43; druk: ASD 9 s. 33-34; Maroszek Zabłud., 90).

1528-45 [Hanna ze Świrskich Mikołajowa Raczkowa] Bakałarzowa wystawia z B. i Dowspudy 7 koni do popisu wojskowego (LM 523, 30); 1535 taż otrzymuje od króla list z poleceniem stawienia się na wojnę ze swoimi zbrojnymi na koniach przeciw nieprzyjacielowi moskiewskiemu (LM 227, 182); 1545 taż jako wd. po Mikołaju Bakałarzu marszałku hosp. (ZZG 20, 81)⁶Regest na podstawie zaginionej księgi grodz. brań. z l. 1545-47.

1536-45 Mikołaj Mikołajewicz Bakałarzewicz: 1536 tenże → p. 6. (ADS 1 s. 15-16); 1541 królowa Bona oznajmia, że bartnicy [król.] z z. biel.: Kocz, Lewko, Lipowiecz, Hryń, Mysz, Maczko, Hrehor, Iwan, Pasko, Szanko, Michał, Woytko skarżyli się na tegoż, że zakazuje im wchodów do drzew, w których są barcie i których dużo już zniszczył. Królowa wysłała komisarzy do oceny szkód, nakazuje im przywrócić barcie i oznaczyć je nowymi znakami, czego ma dopilnować leśn. i opisać na nowo drzewa z barciami. Bartnicy uzyskali pr. ponownego korzystania z barci w dobrach tegoż Bakałarzewicza bez przeszkód i według „kłodnego prawa”. Ponadto tenże uzyskuje pr. do pewnej części dani miodowej nad rzeczkami Supraślą i Białymstokiem, u bojara Bohdana Roska i w miejscu Somowy Bór. Bartnicy uzyskają pr. do korzystania z sianożęci i łąk w dobrach tegoż na swój niezbędny użytek. Do rozpatrzenia sporów w sprawach drzew bartnych pomiędzy nimi królowa wyznacza komisarzy: Jana Skwarka Gąssowskiego podkom. biel. i Andrzeja Falkowicza wojskiego biel. Tenże ze swej strony prosi o rozpatrzenie sprawy przez dworzanina król. Macieja Jundziłłę (NGABM 1744-1-1 k. 147-147v)⁷Do oblaty w księdze ziem. sur. w 1545 r. dok. Bony z 1541 r. podali szlachcice Zimnochowie. Możliwe, że użytkowali niektóre barcie w dobrach białostockich; 1542 tenże Mikołaj pożycza od ur. Mikołaja Koryckiego z Niewodnicy sędziego ziem. biel. 100 kóp gr lit. do najbliższego dnia ś. Marcina i do tego czasu daje wwiązanie w 15 wł. os. we wsi B. oraz do następnego dnia ś. Marcina lub aż do spłaty, pod zakładem drugich 100 kóp gr (NGAB 1708-1-204, 82v); 1544 ur. Mikołaj Korycki zeznaje, że tenże uczynił mu zadość za wszystkie sprawy prowadzone przed sądami biel., brań. i sur. (NGABM 1744-1-1, 17; Kapicjana 32 s. 9-10).

1546 Anna c. zm. [Mikołaja] Bakałarza z B., ż. Łukasza Skwarkowicza Gąsowskiego [s. Jana Skwarka podkom. biel.] (ZZG 20, 85)⁸Jeszcze w 1577 r. potomstwo Anny Bakałarzówny Raczkówny i Łukasza Skwarka Gąsowskiego: c. Zofia wd. po Stanisławie Jarnickim, ss. Mikołaj i Stanisław, c. Barbara ż. Jana Dzierżanowskiego leśn. knysz. i c. Anna ż. Sebastiana Sienniczego Kuczyńskiego, zrzekały się pretensji do dóbr Białegostoku na rzecz Piotra Wiesiołowskiego leśn. nowodworskiego (Koz. 8823/12, 41v; Brańska gr. 9134; ZZG 55, 694; Kapicjana 32 s. 442-448).

1547 Piotr Wiesiołowski, h. Ogończyk, mąż Katarzyny c. Bohdana Wołłowicza → niżej, z Wiesiołowa w woj. łęcz., dworzanin król., 1546-56 oboźny koronny, star. simneński, bolnicki i mścibowski, 1546 wójt wołkowyski, zm. 1556⁹Piotr Wiesiołowski został pochowany w kośc. Bernardynów w Wilnie w 1556 r Nagrobek jego ufundowany w 1634 r. przez wnuków Krzysztofa, Mikołaja i Macieja Wiesiołowskich znajduje się do dziś w kośc.): 1547 król Zygmunt August na prośbę tegoż potw. ugodę zawartą przez niego z Maciejem Jakubowiczem Kuncowiczem i jego ż. Zofią, c. Mikołaja Michnowicza Bakałarzewicza, a Katarzyną wd. po Mikołaju Mikołajewiczu Bakałarzewiczu i jego spadkobierczynią. Kuncewiczowie zrzekają się pr. do przypadłej im 1/4 części dóbr B. oraz Szyłowicze i Krzemienica [pow. wołkowyski, WKL] w zamian za 200 kóp groszy lit., które wypłacili im Wiesiołowscy (ML 31 k. 150v-153; TrML 217 s. 714-719; 719-721); 1547 król Zygmunt August rozpatruje spór pomiędzy tymże Piotrem a poddanymi królowej Bony ze stwa biel. z Kożan i Hryniewicz o wchody bartne i korzystanie z sianożęci w dobrach białostockich Wiesiołowskiego. Poddani królowej skarżyli się, że tenże broni im dostępu do drzew bartnych i sianożęci, do których mają pr. Tenże odrzuca te pretensje twierdząc, że w przywileju na dobra B. wydanym jego przodkowi, dla niego i jego potomków zawarowano te uprawnienia w określonych gran. dóbr. Król orzeka, iż poddani królowej będą mieli pr. korzystania z tych drzew bartnych i sianożęci do czasu posiadania stwa biel. przez królową Bonę. Następnie, gdy dobra te wrócą do króla, barcie i sianożęci w dobrach białostockich przejdą na własność Wiesiołowskiego i jego potomków (ML 31 k. 172v-174; TrML 217 s. 756-758).

1547-60¹⁰Katarzyna Wiesiołowska zmarła wkrótce po spisaniu testamentu. Nie żyła już w 1561 r., kiedy ukazał się panegiryk okolicznościowy z okazji śmierci dedykowany Piotrowi młodszemu Wiesiołowskiemu (K. Estreicher, Bibliografia polska, t. XVII, Kraków 1899, s. 133) Katarzyna c. Bohdana Wołłowicza h. Bogoria, wd. po Mikołaju Mikołajewiczu Bakałarzewiczu; druga ż. Piotra Wiesiołowskiego → wyżej; 1547 król Zygmunt August na prośbę tejże potw. jej zapis, w którym darowała obecnemu mężowi Piotrowi Wiesiołowskiemu dobra B. na Podlasiu, na których pierwszy mąż zapisał jej najpierw 2000 czerwonych zł, a następnie darował wieczyście oddalając od nich wszystkich swoich krewnych, oraz dobra Szyłowicze, które spadły na Bakałarzewicza po jego babce Katarzynie Krupskiej. Król potw. Wiesiołowskiemu wieczyście te dobra (ML 31 k. 142v-143); 1549 Wacław Milewski woźny z. biel. z dwoma szlachcicami Aleksym synem Jana Żrobka i Wojciechem Karwowskim zeznaje, że kiedy był wysłany przez Annę c. zm. Mikołaja Bakałarza z B., ż. Łukasza Skwarkowicza z Ossych w sprawie doręczenia pisma wielm. Jana syna zm. Jerzego [Zabrzezińskiego] wdy trockiego do tejże Katarzyny rezydującej w dobrach B., po przybyciu do dóbr i dworu nie wręczył jej samej tylko rządcy szl. Szczęsnemu i innym sługom, uznawszy pismo za podejrzane, właścicielka kazała woźnemu „uchodzić z dworu”. Następnie [rządca] podążając inną drogą, zbrojnie zaatakował go na wolnej drodze i pobił zadając 17 ran. Woźny oskarżył rządcę pani Wiesiołowskiej i protestował w imieniu Łukasza Skwarkowicza (NGABM 1706-1-4, 130v); 1560 król Zygmunt August potw. tejże podział jej dóbr pomiędzy synów Piotra i Jana Wiesiołowskich oraz c. z pierwszego małżeństwa z Mikołajem Bakałarzewiczem, Elżbietę, ż. Mikołaja Wolskiego dworzanina hosp. Małoletnim synom zapisuje B., który w trzeciej części otrzymała na skutek zapisu pierwszego męża Bakałarzewicza, wyznaczając im opiekunów Ostafiego Wołowicza i Mikołaja Naruszewicza podskarbiego lit. Natomiast Elżbiecie zapisuje majątek Lipa i Szyłowicze z dannikami dziadkowickimi, które zostały zapisane jej pierwszemu mężowi przez Jana z Domanowa bpa żmudzkiego, a który otrzymał je od Hanny Janówny Krupskiej, ż. Floriana Radogowskiego¹¹Florian Radogowski pochodził z woj. łęcz. podobnie jako Piotr Wiesiołowski (ML 38 k. 253v-255).

1556-67 Piotr Wiesiołowski br. zm. młodo Jana; syn Piotra „starszego” Wiesiołowskiego i Katarzyny Wołłowiczówny c. Bohdana h. Bogoria¹²Na ścianie starego kośc. farnego w Białymstoku umieszczono kartusz herbowy pochodzący najpewniej z epitafium Piotra Wiesiołowskiego z wnętrza kośc. Widnieją na niej następujące herby: Ogończyk ojczysty, Bogoria macierzysty, Jastrzębiec ze strony babki ojczystej, Korczak ze strony babki macierzystej. Herb ten przeczy ustaleniom, że matka Katarzyny Wiesiołowskiej była po matce h. Gozdawa z Micutów. Również w herbach czteropolowych Eustachego Wołłowicza br. Katarzyny Wiesiołowskiej w polu matki widnieje Korczak, żonaty z Zofią Lubomirską h. Drużyna, c. Stanisława i Barbary Hruszowskiej h. Odrowąż → p. 6; 1567 Piotr „młodszy” i Jan Wiesiołowscy [ss. Piotra] wystawiają do popisu wojskowego z B. 6 koni i 4 drabów. Ich bojar z B. Marcin Jakubowicz stawia 1 konia (RIB 33, 511)¹³Wiesiołowski własnoręcznie potwierdził swój udział w wyprawie pod Radoszkowicami w listopadzie 1567 r. → p. 6.

1568 szl. Mikołaj syn zm. Mikołaja, dz. z B., pozywany przed sąd grodz. brań. przez leśniczego król. Jana Dzierżanowskiego (NGABM 1708-1-8)¹⁴Postać Mikołaja „dziedzica” z B. jest niezidentyfikowana skądinąd, na pewno nie chodzi o Mikołaja Mikołajewicza Bakałarzewicza, który zmarł przed 1545 r. Może chodziło o jednego z bojarów w dobrach białostockich.

1569 szl. [imię?] Laskowski rządca Piotra Wiesiołowskiego z B. (NGABM 1706-1-2 k. 714-714v).

1578 Piotr Wiesiołowski z ż. Zofią z Lubomierza [c. Stanisława Lubomirskiego¹⁵Zofia ż. Piotra Wiesiołowskiego jako c. Stanisława Lubomirskiego i Węgierki Barbary Hruszowskiej de Zablath oraz siostra Sebastiana Lubomirskiego żupnika krak., kaszt. wojnickiego, nie była znana literaturze heraldycznej (Niesiecki; Boniecki XV, 60-61; K. Przyboś, Awans społeczny Lubomirskich herbu Drużyna od XIV do początku XVII wieku, „Genealogia. Studia i materiały historyczne”, t. 4, 1994, s. 28. W dokumencie Krzysztofa i Mikołaja Wiesiołowskich wystawionym w 1625 r. dla kośc. w Białymstoku na pieczęciach czteropolowych występuje genealogia obu br., gdzie dowodnie w polu herbu matki Lubomirskiej występuje Drużyna. Z kolei w polu pieczęci babki macierzystej pojawia się herb Odrowąż, niewątpliwie należąca do matki Zofii Lubomirskiej – Barbary Hruszowskiej de Zablath; po stronie babki ojczystej w herbie znajduje się Bogoria Wołłowiczówny (AAB, Akta parafii Białystok, dokument oryginalny z 1625 r.) h. Drużyna] zeznają, że pożyczają Jerzemu Kurzenieckiemu z Kalinówki 1000 zł pol. pod zastaw wsi Stara Wieś z 24 wł. i B. 36 wł. os. do dnia ś. Jana Chrzciciela 1579 r. (Kapicjana 10, s. 164-172); 1582 tenże, dz. Wiesiołowa i B., całą swoją część w Wiesiołowie daruje Marcinowi i Baltazarowi ss. zm. Jana oraz Janowi i Łukaszowi ss. zm. Stanisława z Wiesiołowa, swoim br. stryjecznym (ZZG 11, 155).

1577-91 pobór: 1577 Piotr Wiesiołowski przez sługę Jakuba Kamieńskiego płaci z B. 42 zł i 22 gr od 62 1/2 wł. os. i 8 ogr., tenże płaci pobór 1 zł, 18 gr od dwóch młynów dziedz. i 20 gr od 1 karczmy w majątku białostockim (ASK I 47 k. 235, 238, 240); 1579 tenże przez sługę Jakuba Kamieńskiego płaci 91 zł i 18 gr od 78 wł. os., od 2 kół młyń. walnych, 10 ogr. i 1 karczmy (ASK I 47 k. 354v, 453v); 1580 tenże szl. Jakub Kamieński płaci 74 zł i 28 gr od 70 wł. os., 4 wł. pustych, 2 kół młyń. dziedzicznych i 10 ogr. (ASK I 47, 612v; Podlasie 1, 112; ASK IV 41, 90); 1591 od 40 wł. os. (Jabłonowski I, 153).

Areał: 1579 B. liczy 36 wł. os., zaś Stara Wieś 24 wł. os. należące do Wiesiołowskich (Kapicjana 10, s. 164-165).

5. 1581 Piotr Wiesiołowski wystawia dok. fundacyjny dla kośc. w Białymstoku. Nadaje kośc. i jego pleb. dzies. ze swoich wsi: B., Stara Wieś, Zawady, Supraśl [Usowicze], Parszyce i Miłosze [Bojary]: 60 snopów żyta i 60 snopów owsa rocznie, także dwór w B. z 4 wł. Pleb. ma dbać o dobro powierzonego kośc., utrzymywać wikariusza i nauczyciela (AAB, Akta parafii farnej w Białymstoku, oryg. pergamin)¹⁶Ksiądz Kurczewski błędnie podał, że Zygmunt August w 1563 r. nadał Białemustokowi uposażenie 16 wł. (KurczewskiBiskupstwo, 238-239), co w rzeczywistości odnosiło się do Wasilkowa.

1617 Piotr Wiesiołowski na miejscu poprzedniego drewnianego kośc. rozpoczyna budowę nowej murowanej świątyni¹⁷Podczas rozbiórki prezbiterium z 1617 r. w fundamentach odnaleziono w 1902 r. srebrną tabliczkę erekcyjną (H. Mościcki, Białystok, Zarys historyczny, Białystok 1933, s. 248, przyp. 11).

1625 Krzysztof Wiesiołowski funduje kolegium mansjonarzy w B., a plebania zostaje podniesiona do rangi prepozytury (AAB, Akta parafii farnej w Białymstoku, Dokument uposażeniowy kolegium mansjonarzy z 3 VIII 1625 r.; transumpt w potwierdzeniu bpa Eustachego Wołłowicza z 14 VIII 1626 r.; BCz 1777 s. 926-934).

1633 podczas wizytacji do par. białostockiej należą: B. Bojary, Ogrodniki Stare, Wysokistok, Zaścianek, Sobolewskie, Bagnówka i Skorupy (VUB, f. 57 B53-40, k. 204-204v, nowe: 217-218).

1661¹⁸W MK 203 dok. ma datę roczną 1664, jednak zapisany z datą styczniową pośród wpisanych w czerwcu. Na uwagę zwraca uwagę również 16 lat panowania króla, tak jak we wszystkich pobliskich dokumentach. Natomiast w Sigillata 8, k. 24 zapisaną datą regestu dokumentu jest 15 I 1661, ale umieszczona jest pośród regestów z 1664 r król Jan II Kazimierz przywilejem odnawia i potw. przyw. fundacji kośc. i prepozytury w B. W tekście jest krótkie zdanie mówiące o przynależeniu kośc. do „heretyków” przed czasami Piotra Wiesiołowskiego „młodszego” i Krzysztofa Wiesiołowskiego. Raczej nie ulega wątpliwości krótki wpływ reformacji na właścicieli Białegostoku, trudne jest jednak dokładne określenie tego okresu. Najpewniej Piotr Wiesiołowski przyjął wyznanie katolickie po 1569 r. po ślubie z Zofią Lubomirską. Jeszcze w wykazie z l. 1568-69 odnotowano brak wpłat srebrszczyzny od duchownego z B. → niżej. Podsumowanie na temat wyznania w poł. XVI w. → AHP Podlasie cz. II, Komentarz, s. 105.

Plebani (od 1625 prepozyci): 1553 pleb. białostocki płaci srebrszczyznę od 4 1/2 sochy, 2 ogrodów i posiada 2 służby (APV 165, 170).

1567-68 z plebanii białostockiej nie zapłacono srebrszczyzny (ASK I 111, 107).

1579 pleb. Sebastian płaci pobór od 2 wł. os. → p. 3. (ASK I 47 k. 354v, 453v).

1583 Stanisław Kriczkowski pleb. w B., obecny na sesji konsystorza w Janowie [diec. łucka] (ADS D 15, 17v).

1595 Jan Roman (ZZG 15, 95).

1597-1604 Maciej Faszczewski z Faszczy syn zm. Jerzego, pleb. białostocki (ZZG 55, 1119); 1599 i 1603 tenże jako Maciej Faszcza (Kapica 99; NGABM 1744-1-15, k. 77-77v); 1604 tenże informuje o podaniu do oblaty przed bpem wil. Abrahamem Woyną dok. uposażeniowego z 1581 r.¹⁹Na odwrociu pergaminu z 1581 r

1617-33 Jakub Gradowski, od 1625 r. prep. białostocki i dziekan białostocki.

(Dokładniejsze i późniejsze inf. o duchownych białostockich: W. Wróbel, Proboszczowie parafii pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Białymstoku do roku 1806, w Małe miasta: duchowość kanoniczna, red. M. Zemło, Białystok 2020, s. 387-433).

W XVIII w. w kośc. białostockim znajdował się dzwon odlany w Gdańsku opatrzony datą: 1523 (AAB, Akta parafii farnej w Białymstoku, Wizyta kościoła parafialnego białostockiego przez WJ xiędza Wojciecha Godlewskiego kanonika smoleńskiego, proboszcza knyszyńskiego i surogatora wileńskiego uskuteczniona dnia 4 julii 1804 roku, s. 1).

6. 1491 Mikołaj [Michnowicz] z Krzemienicy [pow. wołkowyski] promowany na stopień bak. na Uniw. Krak. (KProm. 91/70)²⁰Nie udało się odnaleźć wpisu Mikołaja do studentów MUK.

1536 według zeznania Iwana Łuczynica skierowanego do Aleksandra Chodkiewicza niejaki Rod Żil, który obecnie żyje w pow. sur. wraz z dwoma innymi, był kiedyś przystawem-sienniczym nad włością biel. i sur., gdy koszono sianożęci na rzece Supraśli i Sokółdce. Rod obecnie mieszka na Białymstoku za Bakałarzewiczem i jest bardzo starym człowiekiem. W razie potrzeby można wysłać list do Bakałarzewicza w sprawie Roda, aby odesłano go do Knyszyna na potrzeby królowej (LMAVB f. 16-14, 13v; ASD 1 s. 15-16).

1542 chłopiec Jan syn Franciszka z B. cierpiący na „wielką chorobę”, jest uzdrowiony w sanktuarium ś. Anny w Prostyni, za przyczyną tejże świętej (P. Rytel-Andrianik, Sanktuarium i parafia Trójcy przenajświętszej i św. Anny w Prostyni, Drohiczyn-Rzym-Oksford 2010, s. 649, aneks 4: księga cudów doznanych przez wiernych w Prostyni).

1543 Franciszek młynarz król. z Tykocina pozywa szl. Michała i jego towarzyszy o gwałtowny najazd i wypędzenie z domu, co poświadcza woźny ziem. Wacław Milewski (NGABM 1708-1-204, 173v)²¹W zapisce sądowej widnieje nagłówek: „Bialystok molendinator recognovit” nie jest więc jasne, dlaczego Franciszek określony jest jako młynarz z Tykocina. Możliwe, że przeniósł się tam z Białegostoku.

1543 woźny biel. Maciej Borowski dany z urzędu Jakubowi Choromańskiemu z Pęzy w pow. koln. w sprawie przeciwko Mikołajowi Mikołajewiczowi Bakałarzewiczowi z B. o to, że zajął mu 31 łasztów i 7 beczek popiołu w dobrach Dowspuda, które miał mu wydać według kontraktu. Zeznał, że gdy przybył do Mikołaja do B. razem z szl. Wawrzyńca Łupieńskim, Stanisławem Borowskim i Wojciechem Krynickim, to nakazał temuż wydać Choromańskiemu wskazane rzeczy (NGABM 1708-1-204, 265v).

1560-93 Piotr Wiesiołowski „młodszy” w posiadanym kalendarzu astronomicznym prowadził nieregularne własnoręczne zapiski o rozmaitych wydarzeniach i osobach (BOss. rkps 1793, k. 555, 639, 696, 807, 1059; wydane drukiem: Zapiski Litwina sługi i wychowańca Zygmunta Augusta, „Biblioteka Ossolińskich” 1868, t. 11, s. 274-280; Wydawcy nie udało się wówczas ustalić autora notatek; O. Halecki, Przyłączenie Podlasia, Wołynia i Kijowszczyzny do Korony w roku 1569, Kraków 1915, s. 165, mylnie uznał, że autorem był nim Jan Wiesiołowski a za nim autorstwo przyjął mylnie Tadeusz Wasilewski, Białystok w XVI-XVII wieku, s. 118). Niektóre z zapisek są istotne do poznania dóbr białostockich i właściciela, dlatego są przytoczone: 1560-63 pobyt na studiach w Tybindze; 1564 powrót do Warszawy; 1564 pobyt na sejmie w Bielsku podczas pożaru po Zielonych Świątkach; 1567 XI pobyt pod Radoszkowicami podczas wyprawy wojennej WKL (1567 → p. 3., wzmianka o stawiennictwie pocztu na wyprawę); 1569 25 V przysięga na unię polsko-litewską na sejmie lubelskim; 1569 27 XI ślub i wesele [z Zofią Lubomirską]; 1572 7 VII obecność przy zgonie króla Zygmunta Augusta; nadanie leśn. perstuńskiego i nowodworskiego; 1579 jesień, udział w oblężeniu Połocka; 1580 pobyt podczas kampanii połockiej²²Być może stąd Wiesiołowski uczestnicząc w kampaniach moskiewskich Batorego sam nie opłacał poboru z Białegostoku w l. 1579-81 tylko czynił to rządca Jakuba Kamieński → 3; 1587 XI 20 śmierć wuja Ostafieja Wołłowicza kaszt. wil.; 1591 22 XII śmierć ż. [Zofii z Lubomirskich].

7. J. Glinka, Ród Klausucia w wiekach XIII-XVI. Ze studiów nad kształtowaniem się i różnicowaniem społecznym bojarstwa litewskiego, cz. 1, „Studia Źródłoznawcze” 4, 1959, s. 85-107; J. Glinka, Ród Klausucia w wiekach XIII-XVI. Ze studiów nad kształtowaniem się i różnicowaniem społecznym bojarstwa litewskiego, cz. 2, „Studia Źródłoznawcze” 5, 1960, s. 35-55; J. Glinka, Zamek obronny w Białymstoku na przełomie XVI i XVII wieku, „Rocznik Białostocki” 2, 1961, s. 53-100; J. Tyszkiewicz, Zarys dziejów okolic Białegostoku od starożytności do początku XVI w., Studia i materiały do dziejów miasta Białegostoku”, t. 1, Białystok 1968, s. 57-80; T. Wasilewski, Białystok w XVI-XVII wieku, tamże, s. 107-127; J. Wiśniewski, Początki Białegostoku i okolicznego osadnictwa, w: Studia i materiały do dziejów miasta Białegostoku, t. 4, Białystok 1985, s. 7-28; J. Maroszek, Najstarszy dokument uposażeniowy Kościoła Farnego w Białymstoku z 4 grudnia 1581 roku, „Białostocczyzna” 2, 1996, s. 3-8; J. Maroszek, Rewelacyjne odkrycie nieznanych najstarszych dokumentów dla Białegostoku, „Białostocczyzna” 1, 1999, s. 5-30; J. Maroszek; Kościół katolicki na Podlasiu. Zbiór dokumentów erekcyjnych i funduszowych. Białystok, Białystok 1999; Historia Białegostoku, pod red. A. Dobrońskiego, Białystok 2012; W. Wróbel, Cmentarze parafii p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Białymstoku w XVI-XX wieku, w: Cmentarz farny w Białymstoku, Białystok 2017, s. 387-433; W. Wróbel, Proboszczowie parafii pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Białymstoku do roku 1806, w Małe miasta: duchowość kanoniczna, red. M. Zemło, Białystok 2020, s. 387-433; Pałac Branickich w Białymstoku, t. 1, Inwentarze z XVII i XVIII stulecia, cz. 1, opr. i do druku przygotowali K. Łopatecki, W. Walczak, Białystok 2018 [wyd. I 2012].

8. Dla rozpoznania przeszłości ośrodka podstawowe znaczenie ma intensyfikacja badań archeologicznych w miejskiej strefie chronionej w formie badań stacjonarnych oraz nadzorów nad pracami ziemnymi następująca od lat 90-tych XX w. Prace te dostarczyły licznych materiałów zabytkowych umożliwiających rozpoznanie charakteru i cech osadnictwa w strefie miejskiej oraz na weryfikację zasięgu znanych i wyróżnienie nowych stanowisk (Pawlata Białystok, s. 236; tam wykaz badanych stanowisk archeologicznych oraz wcześniejsza literatura).

O istnieniu osady o średniowiecznej genezie na obszarze zajmowanym potem przez miasto świadczą jedynie znaleziska ceramiki z XII lub z 1. poł. XIII w. Zabytki archeologiczne wskazują również na użytkowanie tego terenu od XIV do 2 poł. XVI w. Koncentrację znalezisk zaobserwowano nad rzeką Białą, zwłaszcza w obrębie obecnych dzielnic Dojlidy, Bagnówka i Zawada. Najistotniejszych odkryć dokonano jednak w miejscu starej siedziby Archiwum Państwowego, i rezydencji Branickich (dziedziniec wjezdny i dawna „oficyna za kuchnią”, czyli dziś Galeria Arsenał) oraz w śródmieściu (Pawlata Białystok; Archeologia Białegostoku, s. 28-32).

Najstarszy dwór w Białymstoku przypuszczalnie powstał z inicjatywy Mikołaja Michnowicza zwanego Bakałarzem, który otrzymał dobra białostockie przed 1514 rokiem. Zakładano, że obiekt mógł być usytuowany w rejonie późniejszego dworu Wiesiołowskich, zbudowanego przez Piotra (starszego) po roku 1547, a następnie założenia pałacowo-ogrodowego wznoszonego za Jana Klemensa Branickiego od lat 20-tych XVIII w. (m.in. A. Oleksicki, Rozwój przestrzenny i struktura ludności Białegostoku w XVIII wieku, w: Studia nad społeczeństwem i gospodarką Podlasia w XVI-XVIII w., red. A. Wyrobisz, Warszawa 1981, s. 32; tam dalsza literatura; M. Sokół, Inwentarz majętności Białegostoku z należącymi folwarkami. Słów kilka o dworze i folwarkach białostockich w 1645 roku, BKWP 15-16, 2010, s. 85-86; Pałac Branickich w Białymstoku, t. 1, Inwentarze z XVII i XVIII stulecia, cz. 1, oprac. K. Łopatecki, W. Walczak, Białystok 2012, s. 80-101). Hipotezę tę potwierdziły rezultaty badań wykopaliskowych na dziedzińcach białostockiego kompleksu pałacowego. Odsłonięto tam pozostałości interpretowane jako resztki zabudowań dworskich Raczków – Bakałarzewiczów (1450-1514) – dużego, ogrzewanego budynku mieszkalnego z drewna oraz kamiennego fundamentu budynku gospodarczego z XV – 1. poł. XVI w. Poza tym zarejestrowano tam znaleziska ruchome i nawarstwienia kulturowe, których chronologię określono na XV-XVI w. (m.in. I. Kryński, Badania dziedzińca wstępnego Pałacu Branickich w Białymstoku w roku 2009, „Podlaskie Zeszyty Archeologiczne” 6, 2010, s. 59-61; L. Pawlata, Archeologiczne badania wykopaliskowe przy Galerii Arsenał w ogrodzie Branickich w Białymstoku, BKWP 18, 2012, s. 129-131; tenże, Archeologiczne badania wykopaliskowe na dziedzińcu kuchennym pałacu Branickich Białymstoku, „Podlaskie Zeszyty Archeologiczne” 9, 2013, s. 157-158; tenże, Archeologiczne badania wykopaliskowe w ogrodzie Branickich w Białymstoku w 2011 roku, BKWP 19, 2013, s. 84-85, 98; Archeologia Białegostoku, s. 29-30).

Elementy murowanego założenia, którego metrykę określono na XVI stulecie, odkryto już podczas architektonicznych prac inwentaryzacyjnych poprzedzających odbudowę pałacu Branickich po drugiej wojnie światowej (m.in. W. Paszkowski, Wątki gotyckie pałacu Branickich w Białymstoku, „Ochrona Zabytków” 5/4 (19), 1952, s. 287; J. Glinka, Zamek obronny w Białymstoku na przełomie XVI i XVII wieku, „RB” 2, 1961, s. 61-66; por. też Katalog Parków, s. 27-34; M. Sokół 2010, s. 86).

Przed rokiem 1553 (może ok. 1523) powstała tutejsza par. oraz wybudowano drewniany kośc. W tym miejscu w l. 1617-26 Piotr Wiesiołowski wzniósł istniejącą do dziś murowaną świątynię, zaś drewnianą przeniesiono na plac zajmowany obecnie przez klasztor Sióstr Miłosierdzia. Kośc. pełnił tam rolę kaplicy cmentarnej przy szpitalu ufundowanym również przez P. Wiesiołowskiego (W. Wróbel Cmentarze par. pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Białymstoku w XVI-XX wieku, w: J. Kotyńska-Stetkiewicz i in., Cmentarz farny w Białymstoku, Białystok 2017, s. 39-41). W toku badań archeologicznych przeprowadzonych w 1983 r. wokół murowanego kośc. farnego i w jego wnętrzu odsłonięto groby ziemne i krypty z pochówkami m.in. pochodzącymi z XVI w. (Z. Skrok, Wykopaliska na pograniczu światów, Warszawa 1988, s. 89-106; Archeologia Białegostoku, s. 92-93).

Uwaga: J. Glinka opracowujący monografię lit. Łabędziów przyjął, m. in. na podstawie metody retrogresywnej, że właściciele dóbr Białystok i Dojlidy Raczkowie Tabutowicze i Jundziłowie wywodzili się od Jakuba Raczka Tabutowicza h. Łabędź. Jego czterej ss.: Mikołaj (Michno), Jan, Wacław bp łucki i Piotr Jundziło podzielili się dobrami w kompleksach koło Krzemienicy i Wawerki, ale prowadzili i konflikty, czego wynikiem było zabójstwo Jana przez Mikołaja. Stąd Kazimierz Jagiellończyk skonfiskował cz. Mikołaja (Michna) Raczkowicza. J. Glinka przeniósł realia majątkowe Łabędziów także na dobra białostockie i dojlidzkie, co automatycznie podjęli kolejni badacze (T. Wasilewski, J. Maroszek). Jednak fakty odnoszące się do dóbr Raczkowiczów i Jundziłów w pow. wołkowyskim i wasiliskim, niekoniecznie musiały odnosić się także do dóbr białostockich. Co zastanawiające, żadne źródła sprzed 1500 r. nie potwierdzają wyraźnie posiadania ich przez jakichkolwiek członków rodzin Raczkowiczów czy Jundziłów. W zachowanych sumariuszach archiwalnych pierwszym dokumentem wspominającym o Dojlidach jest przyw. Aleksandra Jagiellończyka z 1504 r. nadający Mikołajowi Jundziłowi dobra Dojlidy i Kożany, położone nieco dalej na południe od B. Przywilej nie wygląda na potwierdzenie wcześniejszych dóbr, które rzekomo miały być nadane w XV w. Mikołaj Jundziło dobra otrzymał tylko sam i gdy zmarł bezpotomnie po 1512 r. dobra te Zygmunt I Stary potw. w 1514 r. Janowi i Pawłowi Jundziłom br. Mikołaja. Z kolei w 1528 r. Maciej i Mikołaj Janowicze Jundziłowie sprzedali dobra Dojlidy Aleksandrowi Chodkiewiczowi. Dobra Kożany po 1537 r. Jundziłowie odsprzedali Maciejowi Lewickiemu podsędkowi z. biel.

Sytuacja podobnie wygląda z dobrami białostockimi. Gdyby zostały nadane już ok. 1437 r. za czasów Zygmunta Kiejstutowicza, niewątpliwie zostałyby jakiekolwiek ślady źródłowe o procesach, zamianach, potwierdzeniach nadań. Tymczasem dobra Białystok na pocz. XVI w. jawią się tylko jako własn. Mikołaja Bakałarza Raczkowicza, podczas gdy np. dobra Dowspuda w pow. grodzieńskim wysłużył u króla także jego br. Stanisław. Na niezwykle istotne, niepublikowane przed 1999 r. źródło wskazuje po raz pierwszy dok. z 1514 r. przytoczony przez J. Maroszka, dotyczący ugody pomiędzy Mikołajem Bakałarzem a Aleksandrem Chodkiewiczem. Ze źródła widać wyraźnie, że Mikołaj sam najpierw kupił zachodnią część dóbr białostockich od bojarów, którzy dostali nadanie od Kazimierza Jagiellończyka a pozbywali się ich na rzecz Raczkowicza najpewniej już za czasów Aleksandra Jagiellończyka. Zaś drugą część białostockich – węgieł puszczy nadał Mikołajowi Zygmunt I Stary. Nie wykluczone, że próbował przejąć ten węgieł puszczy Aleksander Chodkiewicz, stąd wystarał się o odpowiednie dokumenty od Zygmunta I Starego. Mikołaj Bakałarz Michnowicz źródłowo na Podlasiu pojawił się po raz pierwszy w 1504 r. na dok. adoptującym Stanisława Szpaka na rzecz Mikołaja Radziwiłła star. biel.