BIELSK

1252 ѡт[ъ] Бѣл[ь]ска (Kronika hal.-woł., 329), 1288 оу Бѣл[ь]скоу (Kronika hal.-woł. s. 629, 635), в[ъ] Бѣл[ь]скоу (Kronika hal.-woł., 635), 1289 до Бѣльска, в Бѣльски, в Бѣльскии (Kronika hal.-woł. s. 644, 645), 1366 kop. 2. poł. XVIII w. Bielesk (TN 8, 247), 1373 Bolisken (niem.) (Wigand von Marburg, 380), 1375 Beliag (niem.) (Wigand von Marburg, 400), 1379 Bilse (niem.) (Wigand von Marburg, 426), 1379 Belitzk (niem.) (CDL, 53), 1390 [przeł. XV/XVI w.] Byelsk (PSRL 33, 116), 1391 Byelsko (Lub. 112), 1422 Bieliczk in Rusen (niem.) (CDL, 563), 1430 or. Bielsko (BPAU/PAN perg. 31; Vitoldiana s. 156-159; RomaniukBielsk s. 252-254; Bukowski, Michaluk, Przywileje s. 67-68), 1434 Belseke, Bilseke (niem.) (KardaszExport s. 219, 220; Romaniuk Kontakty s. 83), 1475 vam Russchen Byelsky (niem.) (KardaszExport s. 225; Romaniuk Kontakty s. 83), 1485 or. Byelsko (ADS D1, 84v), 1495 Bielsco (APB KWiD, 2345; RomaniukBielsk s. 257-260; Bukowski, Michaluk, Przywileje s. 73-75), 1502 Byelszko (Aleks.Sąs 288); 1505 Bielsk (LM 25, 275), 1507 Белескъ (LM 8, 157), 1507 Litphanicallis Byelsko (ŁawWS nr 2162), 1526 Бѣлескъ (AMCh 35, 73), 1530 Белскъ (LM 17, 105), 1530 Byelsk de parte Russie (ŁawWS nr 3887), 1539 Bilskau (niem.) (Elementa 48, 21), m., obecnie stolica powiatu, 24 km na E od Brańska.

1. XIII w./ 1. poł. XIV w. z. brzeska¹Na pierwotną przynależność B. do z. brzeskiej wskazuje tzw. „bunt” Brześcia po śmierci Włodzimierza Wasylkowicza. Książę Jerzy Lwowicz nie pogodził się z przekazaniem schedy po Włodzimierzu Mścisławowi Daniłowiczowi i w grudniu 1288 r., przy poparciu mieszkańców Brześcia, zajął z. brzeską. Wśród wymienionych wtedy grodów, obok Brześcia i Kamieńca był również B., co świadczy, że nie znajdował się wcześniej we władaniu Jerzego tak jak Drohiczyn i Mielnik (Kronika hal.-woł. 644-645). Także fundowanie przez ks. Włodzimierza Wasylkowicza cerk. w B. wskazuje, że należał do jego włości (Kronika hal.-woł. 629). Pojawiające się czasem w literaturze tezy, że B. już w XIII w. był już związany z Drohiczynem są w świetle powyższych faktów błędne. Nastąpiło to zapewne najwcześniej w 1. poł. XIV w., gdy ziemie te znalazły się w obrębie WKL (Kronika hal.-woł. s. 644, 645); 1391 i 1430 z. droh. (Lub. nr 120, BPAU/PAN perg. 31); od ok. poł. XV w. z. i pow. biel.²Problem wyodrębniania się z. biel. był procesem złożonym. Dokładniej jego opis przedstawia E. Kalinowski, Szlachta bielska, s. 35-43. Słusznie zwraca on uwagę, że w 1407 r. pojawia się już Mikita, namiestnik biel. i goniądz., ale też w czasie bitwy pod Grunwaldem wystawione były jedynie chorągwie droh. i mieln., bez biel.; → Wstęp; 1430 n. par. katolicka miejscowa, diec. łucka (BPAU/PAN perg. 31), par. prawosł. miejscowa (5 parafii → p. 5C do 5G), diec. włodzim.

2. granice: 1495 nadanie gruntów miej.: od wsi Koszele do rz. Krzywej i do strumienia Wierhuszewka³Czwarta strona gran. nie została opisana, być może wynikało to z kierunków przepływu wspomnianych cieków wodnych. . Pr. do wywozu drewna aż po Narew i rz. Dobrawoda od płd. i po wieś Burycze. Wzm. okręg podmiejski zamieszkały przez Kolenkowiczów (APB, KWiD, 2345; RomaniukBielsk s. 257-260; Bukowski, Michaluk, Przywileje s. 73-75); 1501 gran. B. od Koszeli do rz. Krzywej i do strumienia Wojtuszówka (LMAVB, f. 1-32).

1542 [?] podstar. biel. i podsędek. biel. Maciej Lewicki wymierza B. fragment puszczy (LM 52, 67)⁴Król Zygmunt August nie podaje dokładnej daty wydarzenia, ale wiadomo, że w 1542 r. wspomniany Maciej Lewicki wraz z podkom. biel. Piotrem Skwarką Gąsowskim prowadzili pomiarę gran. sąsiedniej Narwi (Kapicjana 15 s. 253-255).

1560 pomiara włóczna w B. Stanisława Skoczka Dziewiałtowskiego. Miastu odebrany fragment puszczy (LM 52, 67), wtedy też lokowanie wsi miejskich (przedmieści) B.: → Augustowo 164 wł. gruntu dobrego, → Kosczyno 29 wł. gruntu dobrego, Stanisławowo → Witułtowo 74 wł. gruntu dobrego → Piotrowo 45 wł. gruntu dobrego → Spiczki 16 wł. gruntu dobrego; 1563 ponowna pomiara Andrzeja Dybowskiego (Bielsk pomiara s. 66-70).

Drogi: 1516 w przyw. lokacyjnym Milejczyc [pow. brzeski] wzm., że miasto lokowane z powodu problemów i braku stacji król. w czasie przejazdów między Mielnikiem i B. (RIB 20, kol. 892).

1517 [wzm. 1556-57] Sigmund von Herberstein zatrzymał się w B. jadąc trasą z Lublina przez Mielnik, Narew i Krynki do Grodna oraz 1518 z Grodna przez Krynki, Narew i dalej do Brześcia; tenże 1528 trasą z Grodna i Narwi do Milejczyc i Mielnika (Herberstein 1 s. 606, 698). 1542 droga między B. a Brześciem (LM 27 s. 170-171); 1560 gościniec krak. i wil. (VUB f. 5-A41-7932); 1563 wzm. gościniec krak. i wil. (w kierunku Narwi), brań. i brzeski oraz mieln. (Bielsk Pomiara s. 4, 6, 7, 20, 29); 1566 w Milejczycach wzm. gościniec biel. (DMAMJ s. 414, 415).

2B. Topografia miasta. 1560 pomiara Andrzeja Dybowskiego. W B.: rynek i obok cerk. ś. Michała Archanioła; ul. Wielka Rynkowa idąca do Zamkowej; ul. Zalubocka na Gościńcu Krakowskim; ulica biegnąca gościńcem wil.; droga do młynów; ul. Litewska, przy której rozmierzono nowe place; ulice: Kondratowska, Knyszyńska, Zachawecka, Hryczowska, ulica od fary, ul. Kłopotowica idąca od fary, ul. przussda zamkowy [jurydyka zamkowa], za cerk. ś. Mikuły, ul. Zamkowa, place cerk. ś. Mikołaja ze stajniami król. Dalej uliczka Dziekil, ul. Stare Miasto, nowe: Dubicka i Brzeska. Folw. zamkowy w stronę młyna szpitalnego, cerk. Zmartwychwstania i ul. Krzyżowa (VUB f. 5-A41-7932; wyd. M. Sierba, Pomiara włóczna Bielska sporządzona przez Stanisława Skoczka Dziewiałtowskiego w 1560 r., „Studia Podlaskie”, 29, 2021, s. 37-38).

1563 pomiara Stanisława Skoczka Dziewiałtowskiego⁵Pomiara Andrzeja Dybowskiego z 1563 r. jest przechowywana w Muzeum Obojga Narodów w Bielsku Podlaskim. Jest to fragment większej księgi o niekonsekwentnej numeracji. Najprawdopodobniej sam tekst pomiary, gdy został włączony do wspomnianej jednostki posiadał już własną numerację. Podane tu odniesienia do stron oznaczają strony w samej pomiarze, a nie całości jednostki [zob. też plan Bielska]: rynek o kształcie kwadratu z ratuszem, domem wójt. i kramami (klathkamy); ul. Wielka: przy niej jatki miejskie i cerk. ś. Michała Archanioła → p. 5E; ul. Zalubocka (Zalubecka) „na Gościńcu Krakowskim”, przez jej środek przepływała rz. → Lubka, od niej szła uliczka w stronę Mielnika. Ul. Litewska biegła od rynku gościńcem wil. w stronę miasta → Narwi, przy niej kośc. szpitalny ś. Marcina (→ p. 5B) i szpital; od ul. Litewskiej droga do młynów szer. 1/2 pręta, dalej za tą drogą na ul. Litewskiej cerk. ś. Trójcy (→ p. 5F) ze szpitalem i chatką proskownika⁶Proskownik lub proskurnik – w Cerkwi prawosławnej osoba zajmująca się wypiekiem prosfory (proskury), pszennego pieczywa wykorzystywanego przy sakramencie Komunii Ś; od ul. Litewskiej uliczka do Hryniewicz oraz uliczka Kondratowska do kryniczy Pamuszowskiej. Potem ul. Knyszyńska na zachód i ul. Hryczowska, która prowadziła od rynku do młyna Sikinin; ulica Kłopotowska, która biegła od rynku do gościńca brań. i zaczynała się w pobliżu kośc. farnego → p. 5A i szkółki kośc. Z tą ulicą łączyła się ul. Zarynek, która biegła od skrzyżowania ul. Zalubeckiej, Wielkiej i Zamkowej do gościńca brań. Potem ulica Zamkowa, od Wielkiej do zamku, tam też place jurydyki starościńskiej (zamkowej) i cerk. ś. Mikołaja → p. 5D oraz naprzeciw stajnie król. Ul. Dziehilem od ul. Wielkiej do Zamkowej. Ulica Stare Miasto biegła do jurydyki zamkowej, skąd zaczynała się mała ulica prowadząca do stawu. Przy Starym Mieście cerk. Przeczysteńska (Narodzenia NMP → p. 5C) i z tyłu nad rz. Białą wolny ogród cerk. Nad tą rzeką młyny: walnik na grobli Kondrata Siehieniewicza o 2 kołach, młyn walnik Jakima o 2 kołach, rzadko używany oraz młyn Chwedora Lihego walnik o 2 kołach. W pobliżu młynów oznica [słodownia] zamkowa (Bielsk pomiara s. 26-27). Po prawej stronie młyn zamkowy na →Lubce, ale rzadko mielący z powodu małego poziomu wody. Za rz. Białą ul. Brzeska, ale trakt na Brześć zmieniono w kierunku ul. Orlińskiej [Orlańskiej], którą wybrukowano. Tam cerk. Zmartwychwstania Pańskiego → p. 5G. Ulica Dubicka: od niej dwie uliczki w stronę rz. Białej, a także ul. Łoknicka wytyczona 1563 w kier. Stanisławowa. Ulica „nowa” idąca od sadzawek król. do Łoknickiej. Tam słodownie zamkowe oraz glinianka [miejsce pozyskiwania gliny przez mieszczan]. Ulica Pieski, nowo wytyczona w 1563 biegnie od rz. Białej do włók → Stanisławowa (Bielsk pomiara s. 1-39).

Jurydyki: zamkowa (starościńska): 1563 przy ul. Zamkowej. Miała łącznie 36 placów o pow. 16 1/2 prętów (Bielsk pomiara s. 22-23, 40). 1576 „przy mieście na grobli rzeki Białłej albo na ulicy Zamkowej” 38 placów, 23 puste; 1 karczma i inf., że wcześniej było ich dużo [skutek pożaru 1564? → p. 6B] (LWP 1570-1576 s. 41, 42).

Jurydyka wójt.: 1563 dom wójt. w rynku oraz place i ogrody 16 1/2 pręta wolnego (Bielsk pomiara, 40).

2C. Myta i cło. 1487 król Kazimierz Jagiellończyk wydzierżawia Otaczykowi i Onatanowi Illiczyczom i Olkanowi myta z kilku miast w tym z B., za 3300 kóp gr lit. (LM 4, 45-46); 1494 wlk. ks. Aleksander Jagiellończyk daje Żydom brzeskim Howaszowi Orhonowiczowi, Isudie, Rabiejowi i Nisanowi Imszyczowi w arendę dochody z myt w Brześciu, Drohiczynie, Grodnie i B. na 3 lata za 700 kóp gr lit. rocznie. Ciż jednak zgłaszają, że król Kazimierz wziął od nich kiedyś pożyczkę i prosili, żeby zmniejszyć im arendę do 200 kóp gr lit. rocznie (LM 6, 236); 1496 wlk. ks. Aleksander Jagiellończyk oddaje wójtowi brzeskiemu Pawłowi [Czernemu z Opatkowic i Witnicy] dochody z myt z tych miast na trzy lata za 400 kóp gr lit. rocznie (LM 6, 242); 1498 tenże oddaje dochody z myt z B., Brześcia, Drohiczyna i Grodna na 3 lata Heinrichowi Karłowiczowi z Krakowa za 1400 kóp gr lit. (LM 5, 394; LM 6 s. 246-247).

1523 król Zygmunt [I] nadaje Michelowi Ezofowiczowi pr. do poboru myt w miastach m.in. w B. z komory woskowej i solnej oraz tzw. myta starego na 3 lata za 3000 kóp gr lit. rocznie (LM 224 s. 95-96).

1527 król Zygmunt [I] nakazuje Olbrachtowi Gasztołdowi, żeby zaprzestano pobierania myta w B. od mieszcz. z Ciechanowca (LM 14 s. 258-359).

1529 król Zygmunt [I] nadaje Michałowi i Ahronowi Halaszowiczom pr. poboru starego myta i myta z komor solnych i woskowych w kilku miastach w tym w B. przez trzy lata za 2600 kóp gr rocznie (LM 1, 115).

1546 król Zygmunt August nadaje mieszcz. krasnystawskim [Krasnystaw, woj. ruskie] Olechnie i Iwanowi Borzobohatym pr. do poboru „starych” myt oraz myta z komór woskowych i solnych na Podlasiu, w tym w B. na trzy lata za 8700 kóp gr lit. i 300 czerw. węg. zł (TrML 217 s. 685-689).

1547 król Zygmunt August nadaje dworzaninowi Iwanowi Jermoliczowi pr. do poboru „starych” myt oraz myta z komór woskowych i solnych w Brześciu, Grodnie i na Podlasiu w tym w B. na trzy lata za 6600 kóp gr lit. i 200 czerw. węg. zł. Król wziął od Jermolicza 5 tys. kóp gr, gdy jechał do Korony i w zamian Jermolicz otrzymał już wcześniej pr. do poboru z komór i myta, ale skarżył się, że z powodu epidemii i zamarcia handlu miał straty (TrML 217 s. 726-732).

1570 król Zygmunt August nakazuje wdzie podl. i dzierżawcy biel. Mikołajowi Kiszce, żeby zaczął pobierać w B. i Narwi myto od kupców handlujących solą w bałwanach, gdyż bez tego sól drohobycka, obciążona cłem, nie znajduje nabywców (LM 52, 110).

2D. Inne obiekty: 1499 woskobojnia (BJ perg. 248, RomaniukBielsk s. 260-262; Bukowski, Michaluk, Przywileje s. 79-80); 1507 komora woskowa (LM 8, 187); 1550 rudnia zamkowa podarowana miastu przez Bonę razem z drogą i gacią prowadzącą do niej (ML 33 k. 49-49v); 1560 stajnie król., młyny (VUB, F5-A41-7932); 1563 wzm. m.in. jatki rynkowe, stajnie i sadzawki król., młyny, słodownia i glinianki → p. 2B topografia miasta; 1577 młyny o 1 kole: Sykinin i Jana Cantora (ASK I 47, 146v).

3A. Włas. monarsza [przyw. miej. też → p.4]. Gród ruski wzm. 1253, początkowo dzielił losy z. brzeskiej. Po 1340 zajęty przez WKL po wygaśnięciu Romanowiczów.

1373, 1375, 1379 rejzy krzyż. na Podlasie w tym B. (Wigand von Marburg s. 380, 400, 426); 1390 w czasie wojny z wlk. ks. Witoldem zajęty przez Mazowsze (PSRL 33, 116); 1391 król Władysław Jagiełło nadaje B. ks. maz. Januszowi [I] (Lub. s. CX-CXIII). Przed 1405 odzyskany przez ks. lit. Witolda (JaszczołtPodl., s. 74); 1440-44 we władaniu ks. maz. Bolesława [IV] (Jaszczołt, Ziemia drohicka i bielska, s. 332-333, 354).

1430 wlk. ks. Witold nadaje wójtostwo Andrzejowi → p. 4 wraz z prawem do sprowadzania osadników – Polaków i Niemców i osadzania ich tak, żeby nie naruszać pr. mieszkających już w B. Rusinów. Nowi osadnicy otrzymują 5 lat wolnizny (BPAU/PAN perg. 31; Vitoldiana s. 156-159; RomaniukBielsk s. 252-254; Bukowski, Michaluk, Przywileje s. 67-68); 1495 wlk. ks. Aleksander Jagiellończyk nadaje wójtostwo Jakubowi Hoppenowi → p. 4 oraz rozszerza jego władzę na wszystkich mieszcz., w tym ludzi „Kolyenki seu Kolyenkowicze”. Mieszcz. zostają uwolnieni od tłoki (APB, KWiD, 2345; RomaniukBielsk s. 257-260; Bukowski, Michaluk, Przywileje s. 73-75); 1499 tenże uwalnia mieszcz. B. od jurysdykcji star. biel. w zamian za opłatę 12 kóp gr lit. płatnych na Boże Narodzenie, oraz od straży nocnych na zamku, tzw. kłyk (klyk), oraz tłok. Nadaje także pr. do urządzenia woskobojni i tłoczni wosku, poboru targowego, od soli, budnego i wozowego, pozostawiając jednak obowiązek podwód (BJ perg. 248; RomaniukBielsk s. 260-262; Bukowski, Michaluk, Przywileje s. 79-80).

1507 król Zygmunt [I] nadaje królowej Helenie, wd. po wlk. ks. Aleksandrze Jagiellończyku, jako dożywotnią oprawę B., Brańsk i Suraż z wyłączeniem jednak dochodów z komory woskowej w B. (LM 8, 187; ASD 2, 6).

1522 król Zygmunt [I] zezwala Olbrachtowi Gasztołdowi na wykup B., Suraża, Brańska, Kleszczel i Narwi z rąk spadkobierców wdy wil. Mikołaja Radziwiłła (AGAD perg. 759).

1533 królowa Bona z pomocą miejscowej szl. wykupuje z. biel. z rąk Gasztołda za 5 tys. fl. węg. i 2700 kóp gr lit. a król Zygmunt [I] potw. Bonie dożywotnie jej posiadanie z pr. dziedziczenia po niej przez Zygmunta Augusta (ANK, Zb. Rusieckich, 207).

1550 królowa Bona powiadamia namiestnika biel. Piotra Konińskiego o skardze miasta B., że przy rudnicy zamkowej, podarowanej im przez nią, jest gać i droga, którą kiedyś naprawiali poddani król., a teraz tego nie robią. Star. zabrania korzystać z pola przynależnego do rudnicy, nie pozwala brać chrustu na naprawy dróg oraz bezprawnie pobiera trzeci gr od niektórych jatek, chociaż klatkowe i jatki miały należeć miastu (ML 33 k. 49-49v).

1554 królowa Bona nadaje B. 120 włók lasu rozmierzonego przez M. Lewickiego w okol. Narwi i Łoknicy (LM 52, 67; JaroszewiczBielsk, 89).

1554 przyw. ze zwolnieniem na 5 lat od wszelkich opłat i powinności tych mieszcz. biel., którzy stracili dobytek w pożarze 18 domów w Rynku (ML 36 k. 40-40v).

1559 król Zygmunt August powiadamia namiestnika biel. Piotra Konińskiego i Andrzeja Dybowskiego, że mieszcz. B. prosili go, żeby nie robić na terenie gruntów miejskich pomiary włócznej. Król nakazuje wykonać ją i zapewnić w razie potrzeby odpowiednią zamianę gruntów, nakazuje jednak pozostawić nieruszone ogrody miejskie (LM 37 s. 199-200).

1565 król Zygmunt August na prośbę wójta biel. i narewskiego Macieja Sawickiego uwalnia mieszcz. B. z płacenia 12 gr za tłokę i z obowiązku jej odrabiania. Wynikało to z przywrócenia powinności przez rewizorów podczas pomiary włócznej (BJ perg. 474; ML 258 k. 151-152v; Bukowski, Michaluk, Przywileje s. 95-97).

1569 król Zygmunt August uwalnia mieszcz. B. od płacenia prętowego przywróconego podczas pomiary włócznej (BJ perg. 174; Bukowski, Michaluk, Przywileje s. 99-101).

1569 król Zygmunt August nakazuje kan. warsz. i rewizorowi Adamowi Pilchowskiemu i leśn. biel. Stanisławowi Trojanowskiemu wymierzyć i dać miastu B. fragment puszczy. B. miał las otrzymany z pomiary Macieja Lewickiego [ok. 1542 r.] i potwierdzony przez Bonę [1554 r.], ale podczas pomiary [1560 r.] Stanisław Dziewiałtowski odebrał im go i rozdał poddanym (LM 52, 67).

1569 król Zygmunt August pisze do star. mieln., wojskiego droh. i wójta w B. i Narwi Macieja Sawickiego z poleceniem, aby po skardze mieszczan, na złe rozmierzenie wł. przez Dziewiatłowskiego, pojechał do wsi miej. → Stanisławowa i poprawił granice trzeciego pola (LM 52, 67).

1569 król Zygmunt August informuje mieszcz. wil. Romana i Fiedora Jakimowicza, że zezwala na wykupienie 7 wł. w → Puchłach, mieszcz. bielskiemu Janowi Siehieniewiczowi za 86 kóp i 40 gr lit. Grunt ten Jakimowicze mieli za dług Cimosza Ihnatowicza (LM 52 s. 74-75); tenże powiadamia o tym star. biel. Mikołaja Kiszkę (LM 52, 75).

1576 król Stefan wyznacza komisję dla wymierzenia części lasu miejskiego zgodnie z wcześniejszą decyzją Zygmunta Augusta (LetKom. Opis, nr 14, s. 30–31).

1588 król Zygmunt III konfirmuje przyw. króla Stefana z 1576, w którym tenże potw. powinności mieszcz. B. (AGAD perg. 6226).

3B. miasto i mieszkańcy⁷Ze względu na sporą liczbę wzm. o mieszczanach, jak i pojawianie się tychże mieszcz. w niektórych sprawach zbiorowo (po kilka osób), zrezygnowano z próby pełnego uporządkowania materiału na zasadzie łączenia wiadomości dotyczących poszczególnych postaci w jednym miejscu i wskazywania związków pokrewieństwa, (chyba, że w tym drugim wypadku wprost zostało to zapisane w źródle). Problemy, które pojawiłyby się przy takiej próbie, szczególnie widoczne są bardzo dobrze w wypadku rodziny Siehieniewiczów. W latach dwudziestych i trzydziestych XVI w. aktywnie działało tam trzech br.: Iwan, Tymosz i Iwon, ss. Iwana, którzy w poszczególnych sprawach występowali w różnych kombinacjach. Uporządkowanie wzmianek o nich według kryterium osobowego wymagałoby stosowania bardzo dużej liczby odnośników lub powtarzania niektórych szczegółów ze wzmianek kilkukrotnie. Dodatkowo sprawę komplikuje brak stabilności zapisu imion i nazwisk. Najlepiej widać to we wzmiance z 1505 r., gdzie w intromisji bpa Józefa Sołtana do dóbr Topilec brali udział m.in. burm. Iwan Siebeynowicz oraz Iwon i Iwan Sicheynowicz. Mamy tu zatem trzech przedstawicieli jednej rodziny: ojca Iwana i jego ss. Iwona i Iwana Siehieniewiczów. Ze wskazanych powodów zdecydowano się na zastosowanie przy podawaniu wzmianek o mieszczanach kryterium chronologicznego. Próbowano łączyć jedynie informacje, które dotyczą jednej sprawy np. procesu sądowego trwającego przez dłuższy czas: 1475 Jurgen Petersonn z B. (Jerzy Pietrzykowicz) dostarcza Lucasowi Kammermanowi w Gdańsku 31 kop gr i 3 setki dobrego drzewa z przerostów (Romaniuk Kontakty, 83; KardaszExport, 225).

1499 NN kupiec biel. dostarcza na dwór hosp. dwa kamienie pieprzu za co otrzymuje 7 kóp gr (Aleks.Sąs 60).

1505 szyper warsz. Michał Filipowicz oskarża mieszcz. biel. Lewona Rusina w sądzie ławniczym w Starej Warszawie o niezapłacenie 7 grz. sr. Tenże zobowiązuje się uregulować dług w dzień ś. Michała Archanioła (ŁawWS nr 2001).

1505 burm. Iwan Siebeynowicz [Siehieniewicz] i Masoch Kriczewicz i mieszcz. Sieliwon Mikiciel, Jurko Pyowkowicz i br. tegoż Masiuta oraz Imona !⁸Niewątpliwie tożsamy z występującym później Iwonem Siehieniewiczem i Iwanko Sicheynowicz biorą udział w intromisji prawosł. bpa smoleńskiego Józefa [Sołtana] do dóbr → Topilec (LM 25, 274).

1507 Katarzyna wd. po wójcie biel. Jakubie [Hoppenie] → p. 4.

1507 król Zygmunt [I] rozsądza sprawę między mieszcz. z Łowicza (pow. soch., woj. raw.) Mikołaja i Pawła Kalińskich z mieszcz. z B. Słowakiem o pr. do majątku Tuchowszczyzna. Kalińscy powoływali się na pr. bliższości, ale Słowak okazał przyw. Aleksandra Jagiellończyka na te dobra. Król każe Słowakowi zapłacić 10 zł Kalińskim i pozwala na posiadanie Tuchowszczyzny zgodnie z przyw. (RIB 20 kol. 581-582).

1510 burm. B. Iwan Siehieniewicz i jego br. [?] Iwan Rydskij świadczą na dokumencie Maksyma Kostenewicza, który zapisuje sianożęć nad rz. Supraślą monasterowi supraskiemu (VZR r. 5, ks. 4, t. 2, s. 5-6)⁹Wspominany dokument nie ma daty rocznej, jest podana indykcja 13. Wydawcy rozwiązali to jako 1505 r. Datę skorygował MaroszekSupraśl, s. 56.

1513 mieszcz. Jewchim Dziak, Koźma Czerczyk i Iwan Diak świadczą na dok. ihumena supraskiego Jony potwierdzającego pr. Maćka i Janka Popielewiczów do korzystania z drzew bartnych w lesie monasterskim (ASD 9, 32;VZR r. 5, ks. 4, t. 2, 15).

1513 król Zygmunt [I] sądzi sprawę mieszcz. biel. Iwana Siehieniewicza i jego furmana Waśka z Żydem grodzieńskim Moszejem Bohdanowiczem o kradzież sukna, do którego miało dojść w Ciechanowie. Siehieniewicz wezwany przed star., rozpoznał swoje sukna, ale nie miały znaku własn., a on sam nie chciał złożyć przysięgi. Star. oddalił pozew i uniewinnił Bohdanowicza. Wyrok potwierdza ks. maz. Anna [Radziwiłłówna] oraz król (RIB 20 kol. 831-832); 1514 Iwan Siehieniewicz pozywa przed królem Waśka, mieszcz. droh. i furmana o zgubienie jego sukien wiezionych z jarmarku poznańskiego. Waśko bronił się, że sukna mu skradziono i że odnalazły się w Łomży u Żyda grodzieńskiego Bohdanowicza. Siehieniewicz je też rozpoznał i wszczął proces. Król uniewinnia Waśka, bo powód wszczynając proces sam przyznał, że nie zostały one zgubione (RIB 20 kol. 833-834).

1514 nadanie mieszcz. Słowakowi na wolną karczmę w B. i pr. do produkcji miodu i piwa w jednym z domów (LM 9, 253).

1514 król Zygmunt [I] sądzi skargę mieszcz. Małosza Bohdanowicza na wójta biel. Rusina o znieważenie i nazwanie złodziejem. Bohdanowicz twierdził, że przez wiele lat pełnił funkcje urzędowe i okazał dok. burm. Masiuty i „innych mieszczan” z pieczęcią miej. (→ p. 8) potwierdzający nienaganne zachowanie. Wójt twierdził, że w zwyczaju było gromadzenie owsa na przyjazd króla i potem sprzedawanie pozostałych resztek a pieniądze oddawano do skrzyni miej. Miał dostać informację, że Bohdanowicz zboże i pieniądze zabrał sobie i dlatego go znieważył. Król, wobec zeznań wójta i dok. władz miasta, potw. moralność Małosza (RIB 20 kol. 831-832).

1514 król Zygmunt [I] potw. mieszcz. biel. Iwanowi Siehieniewiczowi nadanie wlk. ks. Aleksandra na źreby Studziwody i Wasilew oraz na zakup od szl. Mikołaja Petrykowskiego dwóch pustych z. Puchałowszczyzny i Hryniewszczyzny. Studziwody i Wasilew dostał przodek Iwana Protas Tyszkiewicz (LM 9, 201)¹⁰Wspomniany dok. został potw. przez Zygmunta Augusta w 1555 r. a jego odbiorcą był Wasyl Siehieniewicz, syn Iwana, określony jako ziemianin biel. Jest to ciekawy przykład rodziny pochodzenia mieszczańskiego, która zdołała przeniknąć do warstwy szlacheckiej. Edycję dokumentu z 1555 r. opublikował T. Jaszczołt, Dokument króla Zygmunta Augusta dla Wasila Siehieniewicza z 1555 roku ze zbirów Biblioteki Jagiellońskiej, „Бельскі Гостінэць. Краязнаўча-культурны зборнік”, 58, 2018, s. 2-9.

1516 opatrz. Jan Rak, mieszcz. Starej Warszawy zeznaje, że ma dług 11 kóp gr u opatrz. Jakuba Olizarowicza, mieszcz. biels. i że odda go w trzech ratach (ŁawWS nr 2782).

b.d [między 1510 a 1517] król Zygmunt [I] rozpatruje skargę mieszcz. Jakima Ożarowicza na Fedę Huczkową. Była ona wd. po Huczce, br. Jakima, z którym miała c. Ojciec Jakima, Ożar wywianował ją dając 60 czerw. zł., 19 kóp gr w dok. dłużnych, dom Nożczyński na Starym Mieście, a wnuczce 15 kóp gr, 18 1/2 kopy gr w dok. dłużnych i dom Kondratowski. Ożarowicz oskarżał Fedę, że mimo to żąda od niego udziału w ojcowiźnie dla swojej c., na co ta stwierdziła, że te pieniądze, które otrzymała od Ożara były jej wianem i że skargę rozsądził już star. Olbracht Gasztołd, który nakazał podział ojcowizny po Ożarze między Jakima i c. Fedy, uwzględniając już otrzymaną wcześniej przez nią cz. Król utrzymał wcześniejszy wyrok (RIB 20 kol. 104-106).

[między 1513 a 1521] król Zygmunt [I] rozpatruje skargę wójta biel. Rusina na Iwana Siehieniewicza o zabicie jego służącej i znieważenie go. Ż. Siehieniewicza miała pobić i wywieźć do swojego folw. służącą wójta, gdzie ta w wyniku obrażeń miała umrzeć i zostać pochowana w borze. Gdy wójt rozpoczął śledztwo, Siehieniewicz miał go dwukrotnie publicznie znieważyć. Wójt wraz z ławnikami Wojtkiem Zubowiczem, Piotr Lichoczewiczem, Janem Samoczką i Pawłem oraz dwoma wysłannikami burm. Masiuty, Miskiem i Macyną, wykopali ciało i przywieźli na oględziny do ratusza. Siehieniewicz twierdził, że służąca zmarła z powodu ciężkiej choroby, a nie pobicia i że przy ekshumacji wspomnianych ławników i przedstawicieli burm. nie było. Król nakazuje dworzaninowi Łukaszowi Wołłowiczowi zbadanie sprawy na miejscu (RIB 20 kol. 828-830)¹¹W RIB data nie jest podana. Daty skrajne wyznaczyłem na podstawie wzmianek z dok., m.in. o Olbrachcie Gasztołdzie jako star., a objął on urząd 1513 r. (s. 59). Wiemy także, że wójt Rusin sprzedał wójtostwo wdzie wil. Mikołajowi Radziwiłłowi, a tenże zmarł na przełomie 1521 i 1522 r.

1519 król Zygmunt [I] wzywa Aleksandra Chodkiewicza w sprawie skargi mieszcz. biel. Iwana Siehieniewicza o kontrakt na produkcję smoły w wyniku którego poniósł on stratę 600 kóp gr. Nakaz uregulowania należności lub stawienia się przed królem (LM 11, 79); 1524 Iwan Siehieniewicz dostaje wcześniej od Aleksandra Chodkiewicza zgodę na produkcję smoły w jego puszczy, ale urzędnik zm. wdy wil. [i star. biel.] Mikołaja Radziwiłła, Iwachno przegonił go i zabrał smołę twierdząc, że to własność monarsza. Król nakazuje wynagrodzić straty Siehieniewicza oraz w razie konieczności wezwać Iwachnę do Brześcia na sejm (LM 14 s. 276-277); 1524 król Zygmunt [I] wyzwala Aleksandra Chodkiewicza od roszczeń wójta biel. Iwana Siehieniewicza. Namiestnik biel. Iwachno z polecenia Mikołaja Radziwiłła zajął teren i spowodował przez to szkody na 200 kóp gr. Po zbadaniu sprawy na miejscu okazało się, że to jednak puszcza Chodkiewicza i król nakazuje Siehieniewiczowi dochodzić zwrotu u spadkobierców wdy wil. (LM 14 s. 192-193); 1525 tenże król powiadamia bpa wil. Jana [z Książąt Litewskich], że z powodu obowiązków star. pińskiego Iwana Michajłowicza nie może się on stawić przed sądem w sprawie z wójtem biel. Iwanem Siehieniewiczem (LM 14 s. 316-317); 1528 dekret król. w tej sprawie. Iwan Michajłowicz [Kurzeniecki], w związku z wykonywaniem polecenia star., nie może być pociągnięty do odpowiedzialności za to. Król powiadamia o tym spadkobierców zm. star. biel. Mikołaja Radziwiłła (LM 15 s. 63-64); 1541 Iwan Siehieniewicz ponownie pozywa Aleksandra Chodkiewicza o wspomniany kontrakt. Tenże odpiera zarzut, że kontrakt był zrealizowany, co potwierdziła wizja terenowa zm. star. biel. Olbrachta Gasztołda. Król uwalnia Chodkiewicza od roszczeń (LM 27 s. 75-76).

1520 król Zygmunt [I] w związku z blokadą drogi z Kowna i przekierowaniem towarów na Bug i Narew nakazuje założyć nowe komory w Ciechanowcu i Wysokim [Maz.] i przekazać je w zarząd Miklaszowi Skirwinowi i mieszcz. biel. Jonie Siehieniewiczowi. Do czasu ich utworzenia pobór ma być pobierany przez Lenarta Kosińskiego i mieszcz. Iwana Siehieniewicza mł. oraz dworzanina Ofanasa Terechowicza (LM 10 s. 66-67).

1522 sław. Iwan Sieheniewicz z B. toczy z podstar. nur. Janem Niwickim proces o zatrzymanie w Nurze 380 beczek soli pruskiej spławianych Bugiem i transportowanych z Gdańska do WKL; Sieheniewicz ma pod przysięgą podać wartość zagarniętej soli, wówczas Niwicki ma zapłacić mu tę kwotę w ciągu 2 tyg. pod sankcją kary pięćdziesiąt (Warsz. 13, 533-534; SHGLiw. 132); 1522 tenże oskarża wojskiego liw. [i star. nur.] Piotra Zaliwskiego o to, że jego ludzie, w tym podstar. nur. Jan Niwicki siłą zagarnęli mu wspomnianą sól; Zaliwski odpiera zarzuty i ma złożyć przysięgę, że ani on ani jego urzędnicy („urządowniki”) nie zabrali tego towaru; sędziowie, po odebraniu od Sieheniewicza przysięgi, że 1 beczka soli pruskiej jest warta 40 gr w półgr, orzekają, że Zaliwski ma zadośćuczynić mu za 150 beczek soli; Sieheniewicz kwituje przyjęcie zapłaty za 149 beczek (Warsz. 13, 534-538; SHG Liw. 241).

1524 król Zygmunt [I] uwalnia wójta biel. Iwana Siehieniewicza od egzekucji długów do czasu aż zakończy toczone sprawy ze swoimi dłużnikami (LM 14, 193).

1524 List króla Zygmunta [I] do wójta, burm. i rajców Brześcia w sprawie skargi wójta biels. Iwana Siehieniewicza o dom, który wchodził w skład dóbr macierzystych jego ż. Bohdan Markowicz dał go pod zastaw 50 kóp gr, ale nie chce oddać długu ani wydać nieruchomości (LM 14, 135); 1524 król Zygmunt August nakazuje radzie miej. Brześcia rozsądzenie sprawy między tymże wójtem B. a burm. brzeskim Bohdanem Markowiczem o zabranie mienia o wartości 50 kóp gr po śmierci jego teściowej Oleksinowej. Markowicz bronił się, że rzeczy nie zabrał, tylko zrobiły to jego dzieci i równocześnie wnuczęta Oleksinowej, zgodnie z zapisem jej testamentu, co podważał Siehieniewicz. Król kazał odnaleźć testament w „skrzyni miejskiej” i w księgach i rozsądzić sprawę (LM 224, 129); 1524 tenże po zeznaniu Ławryna Waskowicza (wnuka Oleksinowej i syna Bohdana Markowicza), że to on zabrał rzeczy po babce, nakazuje rajcom Brześcia, żeby sprawę rozpatrywali między Ławrynem Waskowiczem i Iwanem Siehieniewiczem (LM 224, 130).

1524 król Zygmunt [I] powiadamia star. biel. Olbrachta Gasztołda o skardze burm. biels. Tymosza Siehieniewiecza na mytnika Michela Ezofowicza, którego sługa Bohdan, gdy razem z Siehieniewiczem zarządzali komorą woskową i solną w B. źle prowadził rachunki, co spowodowało straty tegoż (LM 14, 279); 1525 tenże król nakazuje Michałowi Ezofowiczowi przysłanie sługi Bohdana, żeby ten był śwd. złożenia przysięgi przez Tymosza Siehieniewicza (LM 224 s. 183-184); 1525 król nakazuje star. biel. Obrachtowi Gasztołdowi rozsądzenie sprawy między Tymoszem Siehieniewiczem a sługą mytnika Michela Ezofowicza Bohdanem, który miał się stawić, ale w drodze z Pińska ciężko zachorował i nie dotarł na rozprawę (LM 224, 185); 1527 dekret w tejże sprawie, zarzuty Tymosza nie potwierdziły się; to on miał dług 736 kóp gr za arendę komory woskowej w Tykocinie, a Bohdan zeznał, że nie brał żadnych pieniędzy. Ezofowicz zostaje uwolniony od zarzutów (LM 14 s. 109-111).

1524 mieszcz. Chwedor Rusin z B. jest wspomniany w testamencie sław. Macieja Wilkonoskiego z Wilna, któremu był winien za kamienicę w tym mieście 106 kóp gr (LM 12, 575).

1525 król Zygmunt [I] powiadamia podskarbiego lit. Bohusza [Bohowitynowicza], że mieszcz. biel. Tymosz Siehieniewicz miał sprawę z Michelem Ezofowiczem o przemyt i przejął na rzecz króla 3 postawy sukna lejdzkiego i 22 colchesterskiego oraz 30 funtów szafranu. Król na prośbę Siehieniewicza wstrzymał wykonanie wyroku do czasu swojego powrotu do WKL (LM 14, 230); po 1525 król Zygmunt [I] nakazuje Michałowi Ezofowiczowi wypłacenie temuż burm. biel. zasądzonych wcześniej pieniędzy (LM 14, 322); 1527 Michał Ezofowicz pozywa tegoż Tymosza o wzajemne rozliczenie długów. Siehieniewicz wiózł do Poznania wosk i miał opłacić myto przy powrocie, ale wymienił towary (m.in. sukna i szafran) i ominął Drohiczyn. Wzm. mieszczanie z B. Pilecki i Oleksa (LM 14 s. 111-113).

1525 król Zygmunt [I] powiadamia star. droh. Piotra Kiszkę, że zezwolił Iwanowi Siehieniewiczowi na zajęcie w Drohiczynie towarów kupców maz. Siehieniewiczowi zatrzymano na Mazowszu jego towary, w tym pieniądze i wosk, a ks. maz. nie chce rozpatrzyć sprawy (LM 14, 212).

1525 skarga wójta biel. Iwana Siehieniewicza na star. pińskiego Iwachnę Michajłowicza [Kurzenieckiego], że ten będąc sługą Elżbiety Mikołajowej Radziwiłłowej, zatrzymał cztery barki oraz jego towary w Tykocinie o wartości 26 kóp gr lit. i spowodował dalsze straty 150 kóp gr. Kurzeniecki broni się, że uczynił tak na polecenie Mikołaja Radziwiłła, a pieniądze oddał do skarbu. Król nakazuje w liście do star. żmudzkiego Jana Radziwiłła, żeby zrobić dokładne rozliczenie (LM 14 s. 316-317).

1526 mieszcz. biel. Jan Szyenyewicz [Siehieniewicz?] pozywa Annę, wd. po mieszcz. Starej Warszawy Janie Żukowskim, o oddanie 90 kóp gr w półgr, które jej mąż był mu winien. Anna żądała rozpatrzenia sprawy przed sądem książęcym (ŁawWS nr 3636); 1526 sprawa zawieszona do osiągnięcia lat sprawczych przez dzieci Anny (ŁawWS nr 3638).

1528 król Zygmunt August nakazuje wd. po Mikołaju Radziwille, Elżbiecie wypłacenie 25 kóp gr lit. mieszcz. biel. Iwanowi Siehieniewiczowi za smołę, którą jego ludzie wyrobili w lasach goniądz. i sprzedali w Gdańsku. Siehieniewicz miał umowę z Mikołajem Radziwiłłem i mieli podzielić się zyskiem z transakcji (LM 224 s. 245-246).

1529 król Zygmunt August rozsądza sprawę między mieszcz. Iwanem i Tymoszem Siehieniewiczami a podskarbim Michałem Ezofowiczem o zatrzymanie sztuki wosku w Myszy (woj. nowogródzkie, WKL) pod zarzutem nieopłacenia myta. Ezofowicz udowodnił, że zawsze tam pobierano myto (LM 224, 310).

1530 mieszcz. B. Iwon Siehieniewicz i z Brześcia Michno Hresznikowicz oskarżają przed królem mytników z B. Jeskę Szylnia i Szachnę Holaszewicza o zajęcie im 9 szt. wosku, oskarżenie ich o przemyt i publiczne znieważenie¹²„злодейми их назвали” (LM 224, 350).

1530 mieszcz. Iwon, Iwan i Tymosz Siehieniewicze poręczają za ziemianina biel. Fedora Wydblianina, pod zastaw jego dóbr Fedorowo, dług 300 kóp gr pol., który miał u kupca gdańskiego Hanusa Pelca [Peltze?]. Wydblianin miał tez dług u rajcy krak. Stanisława Cypsara i Siehieniewicze prosili króla o niewwiązywanie go do tego majątku aż oni nie odbiorą długu (LM 231, 382).

1532 Skarga Jana Jesmana na Iwana Siehienowicza o zastaw 4 ludzi na Puchłowszyźnie i Studziwodach za 20 kóp gr. Siehieniewicz twierdził, że zastawił tylko poddanych bez ziemi, ale król Zygmunt [I] po obejrzeniu listu zastawnego przyznaje rację Jesmanowi (LM 17 s. 261-262).

1536 Mieszcz. biel. Iwan Siehieniewicz oskarża przed królem Pawła Sapiehę, że ten wziął od niego 50 kóp gr za arendę części jego puszczy, w której miał produkować wańczos i klepki, a potem sprzedał tę puszczę Michelowi [Ezofowiczowi?]. Król nakazuje zwrócić zaliczkę (LM 19 s. 146-147).

1536 król Zygmunt August nadaje doktorowi Maciejowi Lisowi grunt w B. Brykowszczyznę, którą miał kiedyś mieszcz. Bryk (LM 19, 239).

1541 wojski kamieniecki Fedor Wahanowski pozywa przed królem Fryderyka Sapiehę o najazd na jego dom w B., pobicie 12 sług i zagrabienie mienia (LM 231 s. 122-123); 1541 mieszcz. Hryćko i Tomek powołani przez króla na śwd. w sprawie najazdu Fryderyka Sapiehy na dwór Fedora Wahanowskiego w → Szeszyłach i mieli zeznać o przynależności własnościowej dworu (LM 231, 124).

1542 królowa Bona rozsądza spór między wójtem a rajcami B. (ML 33 k. 21-23v).

1542 dekret sądu król. w sprawie Hanusa Pelka z Żydem biel. Jeskiem Szlomiczem. Sługa Pelki, Melchior, w poprzednim roku został napadnięty na drodze między B. a Brześciem i okradziony z 500 kóp gr, a jego konia zabito. Jednego ze sprawców, Kulkę, złapano, osądzono w B. i skazano na śmierć. Tenże przed egzekucją wskazał Szlomicza jako zleceniodawcę napadu. Szlomicz bronił się, że to pomówienia. Sąd nakazuje mu złożenie przysięgi cielesnej na Torę w szkole w Trokach, co uczynił i został uniewinniony (LM 27 s. 170-171)¹³W literaturze obowiązuje pogląd, że wspomniany dok. jest świadectwem istnienia w Bielsku synagogi m.in. A. Leszczyński, Żydzi ziemi bielskiej od połowy XVII do 1795 r. (studium osadnicze, prawne i ekonomiczne), Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1980, s. 236. Wynika to z zapisu w pracy S. A. Berszadzkiego, Документы и регесты к истории Литовских евреев, cz. 1, Санкт Петербург 1882, s. 311-312. Podaje on tam zapis również z 27 księgi zapisów ML, ale jest on sporządzony w jęz. łac. i różni się pewnymi szczegółami m.in. wspomniany Szlomicz przysięgę miał złożyć nie w szkole a w swojej synagodze bez podanego miejsca. Wzmianka ta została uznana za potwierdzenie istnienia synagogi w Bielsku. Jak widać po powyższym wpisie, nie ma dowodów na jej istnienie w tym roku.

1549 statut cechu szewskiego (VUB, f.5(A24)4369).

1555 Apelacja w sprawie między mieszcz. B. Janem Senkowskim a Adamem Hlinką. Hlinka miał znieważyć Senkowskiego słownie i odwołał się od wyroku sądu radzieckiego. Królowa Bona podtrzymała wyrok, a Hlinka poprosił o nie rozpatrywanie sprawy i przeprosił Senkowskiego (ML 36 k. 78-78v).

1555 królowa Bona potwierdza dekret sądu zamkowego w sprawie między mieszcz. z B. Sakiem Pilipowiczem a wójtem z Pilik Sakiem i jego ż. Maruszą o ćwierć włóki ziemi na terenie gruntów miej. Prawa do tego gruntu przyznane Sakowi i Maruszy (ML 36 k. 85v-86v).

1555 miesz. z B. Jakim Ożarowicz sądzi się z Zofią Turochą o dom i browar w Brańsku przy ul. Ruskiej (ML 36 k. 92-92v).

1557 lub 1558 2 wł., które miał na czynszu mieszcz. Szczęsny Skorka [Skórka?] nadane strzelcowi biel. Adamowi Hlince, a 2 wł., które miał Jakim Ożarowicz¹⁴Jakim Ożarowicz nie został tu określony jako mieszcz. biel., ale był nim niewątpliwie, gdyż w tym samym roku występuje tak podpisany w sprawie w Brańsku (ML 36 k. 85v-86) w zaścianku włók miejskich, nadane na strzelectwo Nieściorowi Bańkowskiemu (MWKL 42, 49).

1563 pomiara włóczna B. Burm. Jan (Bielsk pomiara, 1)¹⁵Rejestr pomiary B. z 1563 r. zawiera dokładny imienny wykaz właścicieli gruntów. Ze względu na fakt, że lista ta byłaby niesamowicie obszerna (w mieście było ówcześnie 789 placów o pow. 6880 1/2 pręta i dodatkowo ogrody i wł. miej.) oraz fakt, że wspomniany rejestr doczekał się niedawno wydania drukiem (D. Fionik, Obraz Bielska w lustracji z 1563 roku, „Бельскі Гостінэць. Краязнаўча-культурны зборнік”, 64, 2021, s. 147-171) zrezygnowano z wymieniania tu wszystkich mieszkańców ograniczając się jedynie do osób pełniących jakieś funkcje (np. duchownych).

1569 burm. Jan Sękowski oraz Stanisław Żdżarski składają w imieniu miasta przysięgę na wierność Koronie (AU 227).

1569 król Zygmunt August informuje mieszcz. wil. Romana i Fiedora Jakimowicza, że zezwala na wykupienie 7 wł. w → Puchłach, mieszcz. biel. Janowi Siehieniewiczowi za 86 kóp i 40 gr lit. Grunt ten Jakimowicze mieli za dług Cimosza Ihnatowicza (LM 52 s. 74-75); tenże powiadamia o tym star. biel. Mikołaja Kiszkę (LM 52, 75).

1577 sław. Jan Sekowicz¹⁶Niemal na pewno tożsamy z burm. Janem Sękowskim z lat 1563-69 płaci szos z B. → p. 3C (ASK I 47, 300).

3C. targi i jarmarki w B.: 1499 wlk. ks. Aleksander Jagiellończyk nadaje miastu pr. do poboru targowego, budnego i wozowego podczas targów (BJ perg. 248). 1501 tenże nadaje wójtom biel. prawo do trzeciego denara z targowego, soli i dochodów z targów (LMAVB f. 1-32); 1563 dwa targi w tygodniu w poniedziałek i czwartek (Bielsk pomiara 1).

3D. Podatki i in. świadczenia mieszcz., areał.

1486 król Kazimierz Jagiellończyk daje z dochodów z karczem biel.: Stanisławowi Bartoszewiczowi 15 kóp gr, 4 kopy Olechnie Zołotce, 6 kóp gr Девятому [Dziewiątemu] i 6 kóp jego brat. Taszłykowi; koniuchowi Kaspaszczce 2 ruble z kar sądowych z B. ze sprawy Mikołaja Radziwiłłowicza; z karczem b.: Rafałowi Jankowiczowi 6 kóp gr, sędziemu ziem. droh. [Stanisławowi] Zawiszy 6 kóp gr, Jerzemu Niecieckiemu 6 kóp gr (LM 4 s. 28, 30, 32, 49); 1488 krajczemu Mikołajowi Mikołajewiczowi Radziwiłłowi 20 kóp gr, Stanisławowi Bartoszewiczowi 15 kóp gr z karczem biel.; Biernackiemu 3 kopy gr z opłat sądowych z B.; Jankowi Cybulce 6 kop gr z karczem biel. (LM 4 s. 55, 63, 68).

1499 mieszcz. B. zostają zwolnieni ze stróży i tłok, ale mają dostarczać podwody konne w czasie pobytów króla. Zwolnienie z podwód wozowych (BJ perg. 248).

1499 B. wpłaca do skarbu hosp. 100 zł (Aleks.Sąs 42).1501 B. ma dostarczyć w ramach ordyńszczyzny 2 postawy sukna tryckiego (LM 5, 286); 1512 B. ma na wojnę wystawić 50 koni, ale za brak wezwania pobrano 50 kóp gr lit. (LM 8 s. 463, 464); 1529 zarządzenie pobrania srebrszczyzny i list w tej sprawie do B. (LM 15, 286); 1530 B. ma zapłacić 30 kóp gr lit. ordyńszczyzny (LM 7, 620); 1534 król Zygmunt August nakazuje miastom WKL wypłatę srebrszczyzny, w tym B. 100 kóp gr lit. (LM 231, 137); 1551 B. ma płacić do skarbu 100 kóp gr lit. (MWKL 28, 181); 1552 król Zygmunt August zarządza pobór srebrszczyzny i wysyła list do B. (LM 37, 125); 1552 B. ma wystawiać na wojnę 50 koni lub płacić 50 kóp gr (LM 37, 126).

1559 B. ma 353 1/2 wł. ziemi (LM 37, 299).

1561 król Zygmunt August przedłuża Izaakowi Brodawce i Jakubowi Szęsnowiczowi na 5 lat arendę kapszczyzny, młynów i słodowni w B., Narwi i Kleszczelach (LM 37 s. 470-471).

1566 król Zygmunt August pisze do podskarbiego lit. Mikołaja Naruszewicza, że zlecił Bazyliusowi Drywińskiemu wyjazd na sejm lubelski i kazał dać na ten cel 100 kóp gr z części dochodów miej. biel. i narewskich oraz nakazuje zwrócić tę kwotę ze skarbu ziem. (ML 47 k. 106v-107).

1569 król Zygmunt August nakazuje władzom B., aby nie odmawiali zapłacenia małego poboru od szynków, młynowego i pożarnego, brali słody i gorzałki zgodnie z dawnymi przywilejami i nie znieważali i nie grozili poborcom Izaakowi Brodawce i Jakubowi Szczęsnowicowi i ich sługom. Król wysyła komor. Wojciecha Wolskiego, aby wykrył sprawców „takowego swawoleństwa” i reguluje sprawę opłaty czopowego (LM 52, 92); 1571 list król. w sprawie arendy karczm miodowych, gorzałczanych i piwnych oraz słodowni i browarów w miastach B., Narwi i Kleszczelach i ich włościach. Zostały one przez króla wyarendowane na 5 lat (do 1575) Maciejowi Sawickiemu i Izakowi Brodawce. Brodawka na poborcę wyznaczył Żyda Jakuba Sczanowicza, który miał pobierać opłaty wg własnej woli, a nie zgodnie z ustawą król. Mieszcz. prosili, aby im przekazać pr. do arendy. Król nakazuje kan. warsz. Adamowi Pilchowskiemu jechać do B. i rozsądzić sprawę, a także przekazuje mu pr. do arendy słodowni, browarów, młynów, foluszów w miastach i całym stwie, karczem gorzałczanych, miodowych i piwnych na trzy lata (od 1 I 1572 do 1575). Pozostawiono w rękach star. karczmy na grobli pod zamkiem w B. (ML 55 k. 37v-38).

1572 król Zygmunt August nakazuje wdzie podl., star. droh. i biel. Mikołajowi Kiszce, aby zgodnie ze starym przyw. danym mieszcz. biel. i narewskim pozwalającym im na samodzielne wybieranie podatków, także pozostające do tej pory przy zamku wybieranie podwodowego, zostało przekazane wójtom i mieszcz. sami mogli je zbierać (ML 55 k. 12v-13).

1574 król Henryk [Walezy] uwalnia mieszcz. bielskich poszkodowanych w pożarze na cztery lata od opłaty szosu, podwód, ceł, stacji i innych ciężarów (MK 112 k. 166–166v).

1576 król Stefan [Batory] uwalnia mieszcz. B. od opłat wymaganych wedle starego obyczaju lit., a wbrew pr. koronnym i przyw. z. podl. (Lit.Kom., Opis, 31, nr 15).

1576 król Stefan [Batory] potw. przyw. ks. Witolda i króla Zygmunta I dotyczące powinności mieszcz. (Lit.Kom., Opis, 31, nr 16); 1588 tenże przyw. potw. przez króla Zygmunta III (AGAD perg. 6226).

1576 król Stefan [Batory] powiadamia władze miej. B., że zatwierdził wyznaczony przez sejm pobór szosu (wzm. Lit.Kom., Opis, 31, nr 17).

1577-91 pobór: 1577 od wł. miej. 164 zł pol., szos 100 zł (ASK I 47, 300); 1578 z B. zapłacono [razem z czopowym i szosem] 962 zł 22 gr (ASK I 47, 480v); 1580 dano szosu 100 zł. Rzem. w B.: 12 kuśnierzy, 1 złotnik, 1 postrzygacz, 9 kramarzy, 1 stelmach, 3 zdunów, 9 słodowników, 54 dubotłuków¹⁷Od ruskiego дуботолкъ – rzem. rozdrabniający korę dębową używaną potem w procesie garbowania skór – Словарь русского языка ХI-XVII вв., t. 4, Москва 1977, s. 370. Jest to ciekawy przykład wzajemnego przenikania się na terenie Podlasia kultury Zachodu i Wschodu: wspomniany rejestr poborowy jest spisany w języku pol, 62 szewców, 11 kowali, 2 rymarzy, 3 bednarzy, 1 kaletnik, 18 piekarzy, 21 rzeźników, 4 krupników, solnicy i przekupnie [bez ich podanej liczby] dali 29 zł 24 gr, śledziownicy i przekupnie rybni [także bez podanej liczby] dali 13 zł i 24 1/2 gr. Razem za rzem. i za 8 kotłów gorzałczanych zapłacono 259 zł 24 gr. Pobór z wł. miej. i wsi miej.: 597 zł 26 gr (ASK I 47 k. 650-651); 1591 dali 30 zł z „nędznych domków”, bo miasto spaliło się, z 22 wł. wsi miej. dano 110 zł, od nędznych rzem. 40 zł. Nie opłacono ze 120 pogorzałych wł. i wstrzymano pobór szosu (ASK I 47, 787); pleb. biel. zapłacił od 10 wł. os. (ASK I 47, 796).

4A. pr. niem. i wójtostwo¹⁸Przywileje też w Bielsk pomiara s. 73-74, wzmianki o nich są lakoniczne i nieprzydatne badawczo. 1430 wlk. ks. Witold nadaje wójtostwo w B. Andrzejowi dając mu w uposażeniu 2 wł. i pr. do budowy młyna (BPAN/BPAU perg. 31; Vitoldiana s. 157-159; RomaniukBielsk s. 252-254; Bukowski, Michaluk, Przywileje s. 67-69); 1434 tenże wójt B. sprzedaje w Gdańsku Hansowi Negelerowi trzy tratwy (szkuty) wańczosu, przerośniętego drewna i drewna na poszycie statków (KardaszExport s. 219, Romaniuk Kontakty s. 83); tenże Andrzej sprzedaje Pawłowi Paske 31 setek wańczosu i 100 szt. drewna z przerostów (KardaszExport, s. 220; Romaniuk Kontakty s. 83).

1435 wójt Goworek z Brześci oraz 1464 Piotr Polak (Romaniuk, Nowe Źr., 50).

1494 NN wójt biel. daje wlk. ks. Aleksandrowi Jagiellończykowi 100 zł w gr (Aleks.Sąs 2).

1495 wlk. ks. Aleksander nadaje B. pr. miej. wg wzoru pr. magd. oraz nadaje wójtostwo mieszcz. gdańskiemu Jakubowi Hoppenowi. Rozszerza także władzę wójta na wszystkich mieszkańców (w tym Kolenkowiczów) i powiększa uposażenie o pr. do trzeciego denara od poborów i opłat sądowych, pr. do budowy młyna, sadzawki, jatek mięsnych z prawem do trzeciego kamienia łoju, łaźni miejskiej, karczmy do wolnego wyszynku i pr. wskazania trzech rajców (APB, KWiD, 2345, RomaniukBielsk s. 257-260; Bukowski, Michaluk, Przywileje s. 73-75); 1498 tenże wójt płaci królowi 25 grz. w monecie [srebrnej] (Aleks.Sąs 26); 1499 tenże otrzymuje od wlk. księcia 6 zł za służbę (Aleks.Sąs 30); 1501 wlk. ks. Aleksander Jagiellończyk potw. pr. magd. B. i wójta Jakuba Hoppena oraz określa uposażenie wójt. (LMAVB, f.1-32; Bukowski, Michaluk, Przywileje s. 73-76); 1507 król Zygmunt [I] potw. Katarzynie, wd. po J. Hoppenie, pr. do wójtostwa i uposażenie 360 kóp gr (Inv. Ryk., 361; RomaniukBielsk, 268).

po 1513 wójt Rusin oskarża przed królem Iwana Siehieniewicza, że ż. tegoż zamęczyła, uprowadziła i zabiła jego służącą → p. 3B (RIB 20 kol. 828-830); 1514 tenże oskarżony przez Małosza Bohdanowicza o znieważenie → p. 3B (RIB 20, kol. 831); przed 1522 tenże Rusin sprzedaje wójtostwo Mikołajowi Radziwiłłowi (LM 12, 477)¹⁹Datę wydarzenia wyznacza śmierć Mikołaja Radziwiłła w 1522 r. Wzmianka o posiadaniu przez niego wójtostwa pochodzi z 1525 r., gdy miał je już jego syn Jan.

1516 pr. magd. B. wzorem dla lokacji Milejczyc [pow. brzeslit.] (RIB 20, kol. 892).

1522 - przed 1525 Jan Mikołajowicz Radziwiłł, odziedziczył wójtostwo po Mikołaju Radziwile. Tenże Jan sprzedaje je Iwanowi Siehieniewiczowi, który wwiązał się w nie, ale nie zapłacił (LM 12, 477; Bukowski, Michaluk, Przywileje s. 91-93); Siehieniewicz wzm. jako wójt biel. w 1525, gdy składa skargę na star. pińskiego Iwachnę Michajłowicza [Kurzenieckiego] → p. 3B (LM 14 s. 316-317).

1526 król Zygmunt I zezwala mieszcz. B. na wykup wójtostwa po sporze o obsadę urzędu między Janem Mikołajowiczem Radziwiłłem a mieszcz. biel. Iwanowi Siehieniewiczowi, który nie zapłacił za nie i odzyskał je J. Radziwiłł (LM 12, 477; Bukowski, Michaluk, Przywileje, s. 91-93).

1533 Zygmunt I nadaje wójtostwo B. Fedkowi Iwanowiczowi Siehienewiczowi pod zastaw 450 kóp gr lit. (JaroszewiczBielsk, 91).

1542 królowa Bona rozsądza spór między wójtem Florianem Lazurem a rajcami B. (ML 33 k. 21-23v).

1549 wójt Walenty Żdżarski występuje w statucie cechu szewców (VUB, F5-A24-4396); 1550 królowa Bona nakazuje burm. i rajcom B., aby oddawali temuż wójtowi (Żczarski) 10 kóp gr rocznie łazebszczyny przeznaczonej na funkcjonowanie wójtostwa. Mieszcz. odmówili oddania jej w tym roku (ML 33 k. 48v-49).

1559 król Zygmunt August nadaje wójtostwo w B. i Narwi Maciejowi Sawickiemu i 1569 potw. ten przyw. (MK 105 k. 167v-171). 1563 tenże wójt ma dom w rynku z placem 5 prętów i 5 prętów ogrodowych wolnych (Bielsk pomiara, 1).

1563 dodatkowo jako uposażenie wójtów 6 wł. w → Stanisławowie (Bielsk pomiara, 65).

1563 wzm. wójt zamkowy biel. Jarosz, który ma plac 1 1/2 pręta na ul. Hrebelnej (Bielsk pomiara, 26)²⁰Materiały z 2. poł. XVII w. (m.in. NGABGr f. 877-2-2) wskazują, że w B. istniały de facto trzy odrębne wójtostwa. Obok „zwykłego” miej. istnieli także wójtowie w jurydykach zamkowej i plebańskiej (poświęcińskiej). Wzm. z 1563 wskazuje, że ten system funkcjonował już co najmniej w początkach 2. poł. XVI w.

1572 wzm. lantwójt biel. Jakub Pawłowicz (ML 55, 37).

4B. władze miej., 1495 wlk. ks. Aleksander ustala coroczne wybory rajców, z których wójt ma wybierać trzech, a mieszcz. dwóch (BJ perg. 248).

1505 „burmistrzy bielskie” Iwan Siebeynowicz [Siehieniewicz] i Masoch Kriczewicz biorą udział w intromisji bpa smoleńskiego Józefa do dóbr Topilec (LM 25, 274). 1510 burm. Iwan Siehieniewicz i jego br. [?] Iwan Rydskij świadczą na dok. Maksima Kostenewicza, który zapisuje sianożęć nad rz. Supraślą monasterowi supraskiemu. Siehieniewicz przywiesił swoją pieczęć (VZR r. 5, ks. 4, t. 2 s. 5-6).

1514 burm. Masiuta wystawił dok. mieszcz. Małoszowi Bohdanowiczowi → p. 3B (RIB 20, kol. 831); między 1513 a 1521 wzm. tenże burm. oraz ławnicy Wojtek Zubowicz, Piotr Lichoczewicz, Jan Samoczka i Paweł → p. 3B (RIB 20 kol. 828-830).

Po 1524 i po 1525²¹Dok. nie mają dokładnej daty. Ich datację wydawcy Metryki zrekonstruowali na podstawie innych wpisów burm. Tymosz Siehieniewicz sądzi się z podskarbim Michałem Ezofowiczem o poniesione straty → p. 3B (LM 14 s. 279, 322).

1549 burm. Szczęsny Radomierski i Bogusz Ostrożyc, rajcy: złotnik Jan Sękowski, Serafin Wyszkowski, Tymosz Kurowic, Ostapko Kunicowicz wymienieni w statucie cechu szewskiego (VUB, F5-A24-4396).

1562-69 burm. Jan Sękowski (Bielsk pomiara s. 1, 43); tenże w 1562 dostaje od Adama Pilchowskiego zgodę na dzierżawę zaścianka w Augustowie (Bielsk pomiara 56); 1569 tenże razem ze Stanisławem Żdżarskim składa w imieniu mieszcz. biel. przysięgę na wierność Koronie (AU 227).

1571 burm. Herman Michnowicz (ML 55 k. 37v-38v); 1577 burm. tenże oraz Wojciech Bartłomiejewicz potwierdzają opłaty czopowego (ASK I 47 k. 149-152); 1577 burm. Jakub Pawłowicz i Herman opł. szos → p. 3C (ASK I 47, 300).

5A. Kośc. par. ś. Mikołaja, przy ul. Kłopotowskiej (Bielsk pomiara, 20), o niezn. data fund.²²Występująca w literaturze wzmianki o fundacji Władysława Jagiełły w 1386 r. nie mają potwierdzenia źródłowego. Pochodzą one ze ZZG 680, s. 37. W zapisie z końca XVIII w. podano tę datę, jednak wyraźnie zaznaczono tam, że jest to informacja wg panującej opinii i że nie ma na to dowodów źródłowych, 1430 wlk. ks. Witold nadaje wójtowi Andrzejowi pr. do sprowadzania osadników wyznania katolickiego → p. 4.

1445 lub 1446 pleb.? [каплану] Hieronim. Tenże otrzymuje od wlk. ks. Kazimierza Jagiellończyka [świadczenia od] dwóch poddanych: Hanusa i jego br. oraz corocznie 2 wiadra miodu przaśnego (LM 3, 28).

1457 pleb. Falisław świad. na dokumencie fundacyjnym kośc. w Piórkowie (ob. Wyszki) (ADS D 149, 249; LietuvosKat. nr 431).

1470-73 pleb. Klemens (LietuvosKat. nr 1110; ADS D 1 k. 6v, 28v).

1471-74 wikary Maciej tożsamy z późn. pleb. → zob. niżej.

1477-85 pleb. Stanisław. Tenże toczy spór o dzies. ze szl. Piotrem Borowym i Tomaszem Leśnym z Niwina (ADS D 1, 84v; LietuvosKat. nr 2164).

1492-1507 pleb. Maciej: 1471-1474 tenże wzm. jako wikary, 1474 komendarz, 1492 pleb. (LietuvosKat. nr 1670); 1492 wlk. ks. Witold na prośbę tegoż ponawia pr. i uposażenie kośc. w B. (Jaszczołt, Par. Bielsk s. 411-413); 1493 tenże władca zapisuje kośc. w B. młyn na rz. Żabiej w dobrach Pulsze (Jaszczołt, Par. Bielsk s. 414-415); 1498 pleb. Maciej świadczy na akcie fundacyjnym kośc. w Rudołtowie → Łubin (ADS D 156, 61v); 1507 tenże występuje przed sądem ławn. Starej Warszawy w sprawie Katarzyny wd. po Jakubie Hoppenie z mieszcz. warsz. Marcinem Rolą (ŁawSW, 413).

1512-21 pleb. Maciej z Dusznik, dr medycyny, kan. wil. (LietuvosKat. nr 1272): 1512 król Zygmunt I na prośbę tegoż potwierdza przyw. kośc. biel. oraz nadaje dwie karczmy w B. z których dochody mają być przeznaczane na utrzymanie świątyni (AAB perg. 2.1.2a; Jaszczołt, Par. Bielsk s. 416-418; Wróbel Kolekcja s. 670-671); 1512 król Zygmunt I na prośbę tegoż nadaje kośc. w B. nieosiadłą ziemię koło Malinowa i zezwala na osadzenia tam kmieci (AAB perg. 2.1.2; Romaniuk Przywileje, Jaszczołt, Par. Bielsk s. 417-418, Wróbel Kolekcja, 671),

1522-34 pleb. Łukasz z Księżopola: 1522 Zygmunt I sądzi sprawę między tymże a pleb. wyszkowskim Stanisławem z Mazowsza o kmieci i młyn w Kołbach i przyznaje pr. do nich pleb. biel. (AAB, Akta Archidiakonatu Białostockiego 2.1.3; Jaszczołt, Par. Bielsk s. 420-422; Wróbel Kolekcja, 672); 1528 abp gnieźn. Jan Łaski rozsądza spór między pleb. z B. a pleb. z Wyszek o dzies. z Borowych i Leśnych i potwierdza pr. do niej kośc. w B. (AAB Akta Archidiakonatu Białostockiego 2.1.6; Wróbel Kolekcja, 673); 1530 król Zygmunt I potw. dekret komisarski z rozgraniczeniem dóbr pleb. Pulsze i Kołby od szl. wsi Niwino Popławy (AAB Akta Archidiakonatu Białostockiego 2.1.4; Jaszczołt, Par. Bielsk s. 422-428; Wróbel Kolekcja, 672); 1534 tenże Łukasz przeniósł się do Rozbitego Kamienia (LietuvosKat nr 1212).

1535 pleb. Florian Czuryło → zob. niżej

1535-36 pleb. Sebastian Branicki, kanclerz gnieźn., kan. krak.: 1535 bp łucki Paweł Holszański zatwierdza fund. królowej Bony i eryguje przy kośc. w B. prepozyturę i mianuje go prep., po śmierci poprzedniego pleb. Floriana Czuryły (ADS D 152, 45v; Jaszczołt, Par. Bielsk s. 428-431); 1536 tenże Branicki nominowany na bpstwo kam. i jako pleb. biel. i nominat kam. występuje w sporze o przebieg gran. dóbr pleb. z Maciejem Lisem z Buzun (Beszta-Borowski, Bielsk, 154; LietuvosKat. nr 2059).

1535 królowa Bona mianuje wiceprepozytem Stefana „de Miele”²³LietuvosKat 1, 398 przypuszczają, że może chodzić o Mielec w woj. sand. Błędnie także zakwalifikowali wspomnianego Stefana jako wiceprepozyta brań, a na mansjonarzy Urbana, Szymona i Jakuba. Na ich utrzymanie przeznacza dochody, które mieli wik. oraz dzies. z Pietrzykowa-Wyszek, Zawad i Rybałt (ADS D 152, 45v; Jaszczołt, Par. Bielsk s. 428-431) → zob. wyżej

1540-57 prep. Jakub Uchański, kan. krak., ref. król. (ZZG 18, 2; LietuvosKat. nr 607); 1551 mimo nominacji na bpa chełmskiego pozostał prep. biel; 1557 przeniesienie na bpstwo kujawskie (Beszta-Borowski, Bielsk, 155).

1542 komendarz Maciej Tyborowski (LietuvosKat. nr 1763).

1545-46 komendarz Paweł Olszewski (LietuvosKat. nr 1914); 1547 br. tegoż, Mikołaj zgłasza jego zabójstwo, Paweł wzm. wtedy jako mansjonarz (ADS D 5 k. 124-125).

1547-60 mansjonarz Tomasz (LietuvosKat. nr 2460; LietuvosKat. 2, nr 2460*), tożsamy prawdop. z późniejszym wik. wzm. w l. 1570-72 (LietuvosKat. nr 2466).

1550 kapelan zamkowy Tomasz sądzi się ze Stanisławem pleb. z Łubina (ADS D 7 k. 60v-61)²⁴S.C. Rowell przypuszcza, że może on być też tożsamy z mansjonarzem Tomaszem z l. 1547-60 (por. LietuvosKat 2, s. 147).

1549 komendarz Andrzej (LietuvosKat. nr 252).

1554 wiceprepozyt Andrzej zostaje uwolniony w konsystorzu janowskim od zarzutów w sprawie z Pawłem Malinowskim (ADS D 9, 57v; LietuvosKat. nr 268).

1554-70 mansjonarz Szymon, 1554 wraz z mansjonarzem Tomaszem toczy spór z Augustynem Pietrzykowskim o dzies. snopową (ADS D 9, 57v); 1570 obaj toczą spór ze szl. z Niwina Popław (ADS D 13, 31; LietuvosKat nr 2110).

1558-77 prep. Jan Pikarski, kan. wil., dziekan warsz. (LietuvosKat. nr 918); 1558 król Zygmunt August zezwala temuż pleb. na pobieranie drewna z → Puszczy Bielskiej na budowy oraz drewna powalonego na potrzeby gospodarskie jemu i jego ludziom (LM 37 s. 252-253); 1561 tenże pleb. zamienia z królem część gruntów pleb. na wieś Samułki (ZZG 680, 29); 1563 król Zymunt August potwierdza kośc. w B. pr. do dzies. z folw. Grabowca i zwalnia dobra pleb. z podatków (ZZG 680, 33); 1563 tenże wzm. w pomiarze B. (Bielsk pomiara 50) → niżej; 1565 Jan Pikarski wzm. jako kan. wil., prep. w B. i Liwie (MS 5/1 nr 3151, 3152; SHG Liw, 100); 1575 tenże pozywa w konsystorzu janowskim szl. z Bolest i Skrzypek o nieoddanie dzies. snop. (ADS D 14, k. 18v-19). 1577 król Stefan Batory nakazuje star. biel. Mikołajowi Kiszce oddać zaległą dzies. z folw. starościńskich pleb. Janowi Pikarskiemu (Beszta-Borowski, Bielsk, 156).

1560 król Zygmunt August zapisuje kośc. w B. dzies. z 2 folw. starościńskich: Stołowacza i „Pod Zamkiem” (LM 37 s. 378-379).

Pobór i podatki pleb. → p. 3D.

1561 komendarz Hieronim Kozieradzki (LietuvosKat. nr 544).

1563 wzm. poddani pleb. na morgach miej. przy drodze do Plutycz, na marginesie adnotacja, że pleb. zasiedlił i nie wiadomo jakim pr. przyłączył sobie te grunty (Bielsk pomiara, 44); 2 wł. kośc. we wsi miej. → Augustowie (Bielsk pomiara, 50).

1570-72 wik. Tomasz, być może tożsamy z mansjonarzem Tomaszem (LietuvosKat. nr 2466).

1572-84 Marcin Osmolski, 1572 komendarz, 1584 wiceprepozyt (LietuvosKat. nr 1300) → p. 5B.

1572 wik. biel. Andrzej ze Zwoli w imieniu swoim i komendarza Marcina Osmolskiego oskarża w konsystorzu janowskim Piotra Rybałtowskiego o znieważenie (ADS D 13, 156).

5B. kaplica i szpital ś. Marcina, przy ulicy Litewskiej (Bielsk pomiara, 46); między 1506 i 1521 król Zygmunt [I] funduje szpital i zapisuje mu młyn zwany Koszczyno i 1 wł. tzw. Wachowszczyzną (ADS D 152, 52); 1563 młyn szpitalny i 5 mr. gruntu młyn., na szpital 3 wł. w Stanisławowie (Bielsk pomiara, 61).

1521 legat papieski Zachariasz Ferreri nadaje szpitalowi odpusty na Wielki Czwartek, drugi dzień Zielonych Świątek, ś. Jana Chrzciciela i ś. Michała Archanioła na 10 lat i 10 kwadrygen (BesztaBor, 71; Jaszczołt, Par. Bielsk s. 419-420).

1545 król Zygmunt August poleca wiceprepozytom biel. pełnienie fukcji prep. szpitalnych (Beszta-Borowski, Bielsk, 338).

1550 Tomasz, prawdop. tożsamy z mansjonarzem Tomaszem → zob. p. 5A.

1565 prep. szpitalny Kasper (LietuvosKat. nr 1095). 1565 Marcin Osmolski wskazany przez prep. Jana Pikarskiego jako następca zm. poprzednika (LietuvosKat. nr 1300; ADS D 12, 64v) → p. 5A.

1575 nuncjusz bp Montis Regalis Wincenty Laureo zatwierdza powiększony przez króla Zygmunta Augusta fundusz szpitala w B. i zobowiązuje wiceprezpozyta biel. do stałego rezydowania przy nim (AAB, Akta Archidiakonatu Białostockiego 2.1.6; Wróbel Kolekcja, 673; Beszta-Borowski, Bielsk s. 72-73).

5C. Cerk. Narodzenia NMP (Preczysteńska). Przed 1289 fund. przez ks. Włodzimierza Wasylkowicza (Kronika hal.- woł., 629)²⁵Dokładna data fundacji nie jest znana. We wspomnianym źródle nie ma też podanego wezwania cerk., ale to właśnie cerk. NMP pełniła funkcję cerk. zamkowej i w 1. poł. XVI w. zwyczajowo jej kapłan otrzymywał tytuł protopopa; 1507 [fals.!] rzekome przeniesienie cerk. z zamku do miasta (ASD 1, 7); 1560 [1561?] nadanie popowi Eufemijowi 2 wł. w Młodzianowie²⁶Tekst dok. opublikował J. Maroszek, Katolicy-Unici w Bielsku, s. 72-73. Wspomn. przyw., na podstawie datacji, uznaje on za podrobiony. Widnieje na nim data 16 XII 1560 r. i Łomża jako miejsce wystawienia, podczas gdy król przebywał wtedy w Wilnie. W Łomży był jednak w kolejnym roku, stąd propozycja przesunięcia daty na rok później. Dok. oddaje także stan uposażenia zgodny z późniejszym. Niemniej należy wspomn. dok. uznawać co najmniej za podejrzany, gdyż pojawia się w nim pop Lewon z cerk. ś. Michała Archanioła, choć ze źródeł z pomiary włócznej jest wzm., że w 1560 i 1563 był nim Hleb (Maroszek, Katolicy-Unici s. 72-73); 1562 prawdop. rzeczywista data przeniesienia cerk. z zamku (Bukowski, Michaluk, Bielsk s. 18-20)²⁷Szersze omówienie dyskusji na temat translokacji cerkwi Narodzenia NMP zob. Bukowski, Michaluk, Bielsk s. 18-20; 1563 cerkiew przy ul. Stare Miasto i z tyłu nad rz. → Białą wolny ogród cerkiewny, razem 11 prętów; wzm. pop Jakim; cerk. miała 2 wł. w Młodzianowie i 4 wł. w → Augustowie²⁸Włóki w Augustowie nie są określone jako wolne. Mówimy tu raczej o wzięciu gruntu na czynsz przez jej kapłana niż o części uposażenia beneficjum (Bielsk pomiara, 52, 53, 58).

5D. Cerk. i monaster ś. Mikołaja. 1527 ihumen Cyryl bierze udział w odpuście w Jabłecznej (MironowiczOśrodki s. 200-201); 1560 „cerkiew mikulińska” (VUB, F5-(A41)-7932); 1563 cerk. przy ul. Zamkowej, naprzeciw stajni król. oraz plac proskurnicy tej cerk.; wzm. również pop mikuliński Lewon (Bielsk pomiara s. 23, 24) i jego ż., która ma plac na ul. Dubienieckiej (Bielsk pomiara, 34)²⁹Podane w pomiarze dane o istnieniu popa i jego ż. (co oznacza, że jest to przedstawiciel duchowieństwa świeckiego a nie zakonnego), jak i fakt istnienia proskurnicy wskazują wyraźnie, że cerk. ś. Mikołaja nie była tylko cerk. monasterską, ale pełniła również funkcję cerk. par. W B. było więc 5 par. prawosł; 2 wł. cerk. w Młodzianowie (Bielsk pomiara, 58).

5E. Cerkiew ś. Michała Archanioła i Przemienienia Pańskiego (Spaska)³⁰Cerk. miała pierwotnie wezwanie Michała Archanioła i pod takim występuje w 1560 i 1563 r. W ostatniej ćwierci XVI w. zaczęło przeważać wezwanie Przemienienia Pańskiego, choć w końcu XVIII w. znowu zaczęto też używać wezwania ś. Michała Archanioła (np. w 1784 – LVIA, f. 634, op. 1, nr 51, 40v), wzm. 1560 i pop Hleb (VUB, F5-A41-7932); 1560[1561?] król Zygmunt August nadaje popowi Lewonowi 2 wł. w Młodzianowie (Maroszek, Katolicy-Unici s. 72-73); 1563 cerk. przy ul. Wielkiej, wzm. pop Hleb (Bielsk pomiara, 153); tenże miał 2 wł. w Augustowie obciążone powinnościami oraz 2 wł. wolne w Młodzianowie (Bielsk pomiara s. 52, 59); 1594 przy cerk. założone bractwo cerk. [pierwsze na Podlasiu] (AZR 4, 70).

5F. Cerk. ś. Trójcy (Troicka); 1560 [1561?] król Zygmunt August nadaje popowi Semenowi 2 wł. w Młodzianowie (Maroszek, Katolicy-Unici s. 72-73); 1563 stała przy ul. Litewskiej, przy niej szpital oraz plac należący do proskownicy (Bielsk pomiara, 8). Pop troicki Siemion, miał też plac przy ul. Pieski („Zeinow pop Troicki”) oraz 2 wł. w Młodzianowie oraz 3 wł. w Stanisławowie (Bielsk pomiara s. 58, 64).

5G. Cerk. Zmartwychwstania Pańskiego (Woskresieńska). Wg tradycji z XVIII w. fundacja królowej Bony (BukowskiMichaluk Bielsk, 81)³¹Informacja pochodzi z raportu, który władze B. w 1798 r. złożyły do Landratu B. O wspomnianej tradycji fundacji nie wspominają jednak w ogóle wizytacje cerk. z XVIII w. Także we wspomnianej relacji jest parę nieścisłości np. podano, że 1560 r. prowadzono pomiarę w ekonomii biel. Ekonomie jako dobra król. utworzono dopiero w 1588 i 1589 r., a stwo biel. nigdy nie było przekształcone w ekonomię. Oczywiście nie można odrzucić całkowicie tego przekazu, ale pojawiające się nieścisłości nakazują zachować ostrożność odnośnie do tej wiadomości. W literaturze pojawiają się też sugestie, że według tradycji pierwotnie cer. mogła znajdować się w Lewkach i potem zostać przeniesiona do Bielska. Ta informacja nie ma żadnego potwierdzenia w źródłach; wzm. 1560 (VUB, F5-(A41)-7932); 1560[1561?] król Zygmunt August nadaje popowi Wasylowi 2 wł. w Młodzianowie (Maroszek, Katolicy-Unici s. 72-73); 1563 cerkiew przy ul. Brzeskiej, pop Waśko Arcisz miał plac na ul. Litewskiej, 2 wł. wolne w Młodzianowie (Bielsk pomiara s. 17, 52, 58). Wzm. Chwieda, popadia [żona kapłana], która miała plac na ul. Litewskiej oraz proskurnica, która miała plac koło cerk. (Bielsk pomiara, s. 13, 29).

6A. Pobyty królów polskich i wielkich książąt litewskich oraz innych władców w B.

Władysław Jagiełło przebywa w B.: 1412 ok. XI-XII (ItinWład.Jag. s. 77).

1410-22 wlk. ks. lit. Witold przebywa w B.: 1410 21 VI razem z wojskiem zmierzającym na wojnę z Zakonem (Polechow, Itinerarium s. 59), 1422 przed 26 VI (Polechow, Itinerarium s. 78).

1440-86 król Kazimierz Jagiellończyk przebywa w B.: 1440 po 20 V do okresu przed 29 VI, 1468 21 III, 1486 między 29 XI a XII (ItinKaz.Jag. s. 60, 217, 327).

1494-1505 wlk. ks. lit. i od 1501 król Aleksander Jagiellończyk: 1494 IX b.d. (LM 6, 73), 1496 28-29 IX (ItinAleksJag., s. 61; LM 6 s. 152, 243), 1500 13-16 I, 1501 9-14 IX, 1503 15 X, 1505 14-15 XI (ItinAleksJag., s. 61).

1506-44 król Zygmunt I Stary przebywa w B.: 1506 29 VIII (Účty 609), 1506 16 XII (Účty 637), 1508 24 II (LM 9, 347-348), 1509 22-25 II (ItinZygm. s. 259; LM 7, 150), 1512 XII 15 (LM 25, 115), 1515 16-18 I (RIB 20 kol. 206, 222), 1517 14-15 XII (LM 9 s. 381-382), 1522 23 I (ItinZygm. s. 263), 1527 5 XII (LM 14 s. 109-110), 1529 16-19 XI (ItinZygm. s. 265) i 12 XII (LM 19 s. 83-86), 1533 27 VI (ItinZygm. s. 265), 1535 22 X (ItinZygm. s. 266), 1544 13 VI (ItinZygm. s. 267).

1507 królowa Helena przebywa w B.³²Prawdop. królowa Helena w B. przebywała przez większość czasu. Tu wskazano jedynie te daty wyraźnie potwierdzone w źródłach: 1507 12 VII (LM 25, 180), 1511? (MPH 5, 306)³³Wzmianka w Kronice Jana z Komorowa. Wspomina on o spotkaniu królowej Heleny z posłem moskiewskim, a potem wspomina o jej próbie wyjazdu z WKL do Moskwy, która miała miejsce w 1511 r.

1517 ks. maz. Anna [Radziwiłłówna] przebywa w B. razem z synami Stanisławem i Januszem 1517 7 VII (OBA nr 21422, cyt. za M. Piber-Zbieranowska, Księżna mazowiecka Anna Radziwiłłówna i jej regencja na Mazowszu (1503-1518), Warszawa 2019, rozprawa doktorska, s. 299, 530).

1552-66 król Zygmunt August przebywa w B.: 1552 11 I (ItinZygm. s. 269), 1553 9 I (ItinZygm. s. 269), 1554 9 V (ItinZygm. s. 269), 1564 26 V – 5 VII (ItinZygm., 271; Elementa 9, 42-43), 1566 29-30 III (LM 49 s. 11-12; ItinZygm. s. 272).

1579-84 król Stefan [Batory] przebywa w B.: 1579 7 II, 1580 23 II, 1581 od 31 III do 1 IV, 1582 1 VIII, 1584 [8]-9 VIII (M. Wrede, Itinerarium króla Stefana Batorego 1576-1586, Warszawa 2010, s. 97, 102, 109, 119, 127).

1589 król Zygmunt III przebywa w B.: 1589 21 II (M. Wrede, Itinerarium króla Zygmunta III 1587-1632, Warszawa 2019, s. 94).

6B. Wydarzenia: 1499 do naprawy zamku w Łucku z B. wysłano 150 ludzi (LM 6, 346)³⁴Prawdop. pod określeniem Bielsk jest rozumiany cały teren włości/stwa, choć pewną grupę ludzi musiało też zapewne wystawić miasto.

1517 22 II i 1518 4 I poseł cesarza niem. Zygmunt Herberstein przebywa w B. W czasie drugiego pobytu spotyka się z wdą wil. Mikołajem Radziwiłłem, od którego otrzymuje konie i kilka złotych dukatów węgierskich (Herberstein 1 s. 606, 634). 1527 między 1 a 4 I tenże poseł ponownie przebywa w B. wracając z Moskwy (Herberstein 1, 698).

1554 pożar miasta 14 XI, spłonęło 18 domów przy rynku (ML 36 k. 40-40v).

1555 tumult w mieście z dzwonieniem dzwonami w nieokreślonej cerk. w czasie pobytu w B. kan. warsz. Adama Pilchowskiego. Jakim Olizarowicz oskarżony o wywołanie go i zabicie sługi Pilchowskiego Marcina Golęckiego (ML 36 k. 54-54v).

1564 1 VI – 10 VII obrady sejmu w Bielsku, na którym 1 VII wydano przyw. biel. (A. Zakrzewski, Wielkie Księstwo Litewskie (XVI-XVIII w.) Prawo-ustrój-społeczeństwo, Warszawa 2013, s. 181, 217).

1564 20 V pożar miasta, kompletne spalenie zamku po uderzeniu pioruna (ZZG 15, 45); → Białystok, p. 6: kalendarz Piotra Wiesiołowskiego młodszego³⁵Do tej pory na podstawie kroniki Marcina Bielskiego uważano, że do pożaru zamku doszło 22 VII 1564 r. (Bielski, Kronika s. 561). Wzmianka ta trafiła do literatury (ostatnio: Karpiński Pożary, 284). Relacja Bielskiego mówiła jednak, że pożarowi przyglądał się osobiście król Zygmunt August, co jednak nie było zgodne z jego itinerarium. W notatkach Piotra Wiesiołowskiego młodszego, który wpisywał je do kalendarza astronomicznego, jest zapis, że do pożaru doszło po Zielonych Świątkach w czasie jego pobytu na sejmie (czyli między 1 VI a 10 VII).

1574 pożar miasta; król Henryk [Walezy] zwalnia poszkodowanych mieszcz. od opłaty szosu, podwód, ceł, stacji i innych ciężarów na cztery lata (MK 112 k. 166–166v).

1590 ogromny pożar w mieście; w roku kolejnym nie oddano poboru z 120 wł. → p. 3D (ASK I 47, 786, 787).

6C. Osoby pochodzące z B.: ihumen Pafnucy Siehień, pierwszy ihumen i jeden z głównych fundatorów monasteru w Supraślu, 1513-21 prawosł. bp włodzimersko-brzeski.

Ihumen supraski Jona 1513-16; 1516-21 prawosł. bp pińsko-turowski, po 1522 włodzimiersko-brzeski, tożsamy niemal na pewno z Iwanem Siehieniewiczem (starszym) (obaj: T. Jaszczołt, Dokument króla Zygmunta Augusta dla Wasila Siehieniewicza z 1555 roku ze zbiorów Biblioteki Jagiellońskiej, „Бельскі Гостінэць. Краязнаўча-культурны зборнік”, 58, 2018, s. 4).

6D. 1519 więźniowie moskiewscy przebywający w B. z „wielkiej bitwy”³⁶Zapewne chodzi o bitwę pod Orszą słudzy bojarscy: słudzy Czeladnina Kozieł syn Olifierewa i Fedor syn Małacha; sługa Starodubowskiego Miczpia/Mikita syn Elina, sługa Kisielew, Trietiak syn Wasila, sługa Tretiaka Safon syn Ostafieja. Dostają wyżywienia po dwa bochny chleba. Ponadto pojmani pod Wielkimi Łukami: Iwan Boczkin ziemianin łucki [z Wielkich Łuk, Wielkie Ks. Moskiewskie], piszczelnicy³⁷Strzelcy posługujący się piszczelami – rodz. broni palnej zbliżonej do samopału: Sienko syn Iwana, Samson syn Wasyla, Iwan syn Popkowa, wszyscy dostają bochen chleba dziennie. Kupcy: Iwan syn Fedora Krzywego, Grygory syn Omeliana obaj z Pskowa, Hawryło syn Iwana Pleszownika z Zubców, Grygory syn Tymofieja Moskwityna, Fedor syn Oleszy Czortowa, Iwan Koniaczyn syn Krywoka ze Starycy, Mikita syn Ignata z Wiaźmy, dostają na dwa tygodnie ćwierć mąki. Ósmy kupiec zmarł, a jeden moskwicin uciekł, ale go złapano i zabito, co ocaliło resztę (LM 7, 637); 1525 jak poprzednio 3 piszczelników Sienkę, Samsona i Iwana odprowadzono do Brańska i Suraża, a Iwan Boczkin i kupiec Iwan Koniaczyn zmarli (LM 7, 631).

1569 wzm., że w B. i Narwi w przeszłości była sprawa o oskarżenie Żydów o mord rytualny (LM 51 s. 42-45).

7. Bielsk Podlaski. Studia i materiały do dziejów miasta, pod red. Z. Romaniuk, Bielsk Podlaski 1999; J. Zieleniewski, Powstanie i rozwój układu przestrzennego Bielska Podlaskiego w XIV-XVIII wieku, „Studia Podlaskie”, t. 1, 1990, s. 47-70 + 4 plany: Bielsk Podlaski. Układ przestrzenny w 1563 roku, Bielsk Podlaski. Układ przestrzenny w XVIII wieku; Najdawniejsze przywileje królewskiego miasta Bielska z XV i XVI wieku, oprac. W. Bukowski, D. Michaluk, Ciechanowiec-Warszawa 2018 (Lokacje Miast Podlaskich t. 1); J. Jaroszewicz, Miasto Bielsk, wstęp B. Białokozowicz, tłum. J. Ostapkowicz, Bielsk Podlaski 2007; M. Sierba, Bielsk, w: Województwo podlaskie w drugiej połowie XVI wieku, cz. 1-2 red. M. Gochna i B. Szady, oprac. K. Boroda, A. Buczyło, M. Gochna, P. Guzowski, T. Jaszczołt, M. Liedke, T. Panecki, M. Sierba, J. Suproniuk, P. Swoboda, B. Szady, Warszawa 2021 (Atlas Historyczny Polski. Mapy szczegółowe XVI wieku, t. 8), Warszawa 2021, s. + plan miasta; M. Sierba, Pomiara włóczna Bielska sporządzona przez Stanisława Skoczka Dziewiałtowskiego w 1560 r., „Studia Podlaskie” 29, 2021, s. 29-43; D. Fionik, H. Semianczuk, Біе҇л’скі Сойм Велікі Року Божого 1564/Bielski Sejm Wielki Anno Domini 1564, Bielsk Podlaski-Studziwody 2014; D. Fionik, Obraz Bielska w lustracji z 1563 roku, „Бельскі Гостінэць. Краязнаўча-культурны зборнік”, 64, 2021, s. 147-171; K. Mazuruk, Stanowiska archeologiczne Bielska Podlaskiego na tle historiografii, „BZH” 21, 2004, s. 133-148; L. Pawlata, Badania archeologiczne na starym mieście w Bielsku Podlaskim na tle wyników dotychczasowych badań, BKWP, 21, s. 245-279.

8. Pieczęć miejska. 1514 najstarsza pewna wzmianka o użyciu: przywieszona do dok. spisanego po łac. wystawionego przez burm. Masiutę (RIB 20, kol. 831)³⁸W przywileju z 1499 wlk. ks. Aleksander daje miastu pr. założenia woskowni i oznaczania wosku „własnym znakiem”. E. Rimša traktuje to jako potwierdzenie istnienia już pieczęci miejskiej (Rimša, s. 307). W. Bukowski i D. Michaluk słusznie zauważają, że jest twierdzenie zbyt daleko idące i wspomniany znak nie musiał być pieczęcią (Bukowski, Michaluk, Przywileje, 58). Autorzy ci postawili tezę, że pieczęć mogła powstać dopiero w końcu 1. ćw. XVI w. i najprawdopodobniej miało to związek z wykupem wójtostwa z rąk Jana Radziwiłła przez miasto. Odnaleziona wzm. wskazuje, że pieczęć miej. B. istniała jednak już wcześniej. Najstarszy zachowany odcisk: 1577, na tarczy tur w lewą stronę heraldyczną. Herb otoczony falistą wstęgą z majuskułowym, protorenesansowym pismem S(IGILLUM) CIVITATIS [B]IEL(SC)ENSIS. Odcisk ma wymiar 34 mm (BCz, MNK 550)³⁹E. Rimša datuje ją na l. 1499-1501 (Rimša, s. 307-308). D. Michaluk i W. Bukowski zwrócili uwagę, że protorenesansowy kształt tarczy oraz krój liter wskazują raczej na przełom 1. i 2. ćw. XVI w. Bukowski, Michaluk, Bielsk, s. 58.

Badania archeologiczne. Na terenie miasta prowadzono dotąd wiele prac archeologicznych o różnym charakterze i zakresie oraz zlokalizowano kilkadziesiąt stanowisk archeologicznych: znanych z archiwaliów, poddanych badaniom wykopaliskowym, powierzchniowym lub nadzorom podczas inwestycji budowlanych; zarejestrowano też rozmaite, luźne zabytki ruchome (K. Mazuruk, Stanowiska archeologiczne Bielska Podlaskiego na tle historiografii, „BZH”, 21, 2004, s. 133-148; L. Pawlata, Badania archeologiczne na starym mieście w Bielsku Podlaskim na tle wyników dotychczasowych badań, BKWP 21, 2015, s. 245-279; w obu pracach dalsza literatura).

Na niewielkim wzniesieniu w rozwidleniu rz. Lubki i Białej odkryto m.in. ślady średniowiecznego grodziska zwanego Górą Zamkową. Poddano je pracom sondażowym, a datowanie grodziska określono na XII-XIII w. Stwierdzono tam też ślady osadnictwa późnośredniowiecznego i nowożytnego.

Obok grodu usytuowane było podgrodzie zwane Podzamcze, które stanowiło zaczątek średniowiecznej osady rozwijającej się po zachodniej stronie rzeki. Przeprowadzono tu badania archeologiczne, odsłaniając pozostałości wczesnośredniowiecznej zabudowy oraz znajdując zabytki z początku X-XII w. Potwierdzono użytkowanie tego terenu także później – u schyłku średniowiecza i w nowożytności. Tereny sąsiadujące z osadą zagospodarowano dopiero w okresie nowożytnym.

W XV i XVI w. w Bielsku istniał drewniany zamek spalony w 1564 r. Koncepcje co do jego umiejscowienia są różne (głównie w miejscu grodziska, także wraz z częścią podgrodzia, bądź pomiędzy dzisiejszymi ulicami Mickiewicza, Poniatowskiego i Narutowicza), lecz – jak dotąd – jego lokalizacja nie została w pełni udokumentowana, gdyż badania archeologiczne nie dostarczyły rozstrzygających świadectw – reliktów zabudowy, a jedynie fragmentów ceramiki z XIV-XVI w.

Prawdop.przed rokiem 1430 na terenie ośrodka były świątynie katolicka i prawosł.; najstarszą wiąże się z zamkiem. Cerkiew Preczystoj Bogorodicy (pierwotnie prawosł., od końca XVI w. do 1839 r. unicką, następnie ponownie prawosł.) ok. 1562 r. przeniesiono z zamku na teren „Miasta Ruskiego”. Z kolei miejscowy kościół par. wzniesiono najpóźniej ok. połowy XV w. w obrębie jurydyki Poświątne, w rejonie dzisiejszej ul. Kościuszki/Kłopotowskiej. Po zniszczeniach w latach 1492 i 1674 farę odbudowywano, aż do 2. poł. XVIII w. funkcjonowała jako budowla drewniana.

Układ miasta z XV i XVI w. przetrwał prawie w niezmienionej formie do współczesności. Utworzony w XVI w. przy kośc. parafialnym rynek z ratuszem stał się centrum ośrodka lokacyjnego rozwijającego się w stronę obecnej ul. Mickiewicza (wcześniej Wielkiej, Szerokiej i Rynkowej). Intensywność zasiedlenia wzdłuż tej drogi potwierdziły prace terenowe i odkrycia: ślady bruków, warstwy polepy, fragmenty fundamentu oraz części różnych przedmiotów, w tym ułamki naczyń ceramicznych datowanych od XV w.

W obrębie jurydyki Poświątne, wydzielonej w 1430 r. a funkcjonującej do XVIII w., od XVI w. osadzano ludność różnych wyznań. W toku prac archeologicznych o niewielkim zakresie i prowadzonych na skraju osadnictwa historycznego nie zidentyfikowano śladów odnoszących się do późnego średniowiecza, lecz dopiero od XVIII-XIX w.

Najstarsze ślady średniowiecznego osadnictwa zarejestrowano w obrębie historycznej wsi Kłopoty, w północnej części dzisiejszej ul. Kościuszki oraz w sąsiedztwie strefy kościelnej i historycznego placu rynkowego. Świadczą o tym znaleziska ceramiki z 2. poł. XIV i z XV w. W zbliżonym czasie użytkowana była też ruska, południowo-wschodnia i wschodnia część miasta; potwierdziły to fragmenty wyrobów glinianych o cechach XV-wiecznych. Na południowych peryferiach tej osady znaleziono ceramikę starszą, potwierdzającą ciągłość miejscowego osadnictwa. Podobną metrykę ma też osada Dubicze, obecnie to część miasta na prawym brzegu rz. Białej.

Na obszarze miasta, w pobliżu historycznych świątyń rzymskokatolickich oraz prawosł. funkcjonowały cmentarze, a w wyniku badań archeologicznych odkryto też kolejne miejsca pochówków, w tym: cmentarz pokarmelicki, nowożytny żydowski i dworski, a także znajdujący się obok świątyni przy ul. Kościuszki oraz w rejonie ulic Zamkowej, Kopernika i Warzywnej.

Uwagi: 5. Cerk. prawosławne w B.: w Kronice bernardyna Jana z Komorowa jest wzmianka o cer. w Bielsku z ok. 1511 r., która znajdowała się poza zamkiem i gdzie królowa Helena spotkała się z posłem moskiewskim. Nie da się jednak ustalić o którą ze świątyń chodzi (MPH 5, 306).

W rejestrze pomiary włócznej miasta z 1563 r. pojawiają się jeszcze informacje o duchownych prawosł. i członkach ich rodzin, których nie da się jednoznacznie powiązać z konkretną cer.: Waśko Arsicz (Bielsk pomiara, 12), Waśko Łahodicz (Bielsk pomiara, 32) popadia Orisa (Bielsk pomiara, 39), pop Waśko (Bielsk pomiara, 44), pop Pichna (Bielsk pomiara, 58), pop Waśko w Młodzianowie 1 wł. na czynszu z czego 1/2 wł. „starodawna” (Bielsk pomiara 57). Jeden ze wspomnianych Waśków to na pewno pop cer. Zmartwychwstania Pańskiego (przy zbiorczym opisie wł. cer. w Młodzianowie jest podane jego imię), niestety nie da się wskazać który. Nie można też odrzucać tezy, może to być po prostu jedna osoba zapisana z nazwiskiem lub przydomkiem⁴⁰D. Fionik, Obraz Bielska w lustracji z 1563 roku, „Бельскі Гостінэць. Краязнаўча-культурны зборнік”, 64, 2021, s. 151 przyjmuje, że Waśko Arsicz był popem przy cerk. Zmartwychwstania Pańskiego, a pop Pichna – ś. Trójcy.