2A. Zamek. Początkowo gród wczesnośredniow. Później zastąpiony zamkiem o nieustalonej ostatecznie lokalizacji (→ Bielsk, p. 8), wzm. m.in. 1373, 1376 i 1379, gdy był atakowany w czasie rejz krzyż. (Wigand s. 380, 401, 426); 1501 wlk. ks. lit. Aleksander Jagiellończyk nadaje przyw. potwierdzający stosowanie w z. biel. pr. polskiego, na mocy którego każdego tygodnia 10 szlachciców ma sprawować straż na zamku (tekst łac. LM 25 s. 57-61; tekst rus. Zbiór praw litewskich s. 82-91); 1517 wzm. przez posła cesarskiego Zygmunta Herbersteina (Herberstein 1, 606)¹Zapis o zamku biel. znajduje się w niemieckojęzycznej wersji jego wspomnień – „Bielsco Schlos”. W wersji łacińskiej takiej informacji nie ma (Herberstein 1, 606); 1539 król Zygmunt [I] na prośbę królowej Bony i sprawcy stwa biel. nakazuje szlachcie z. biel. utrzymywać zamek i parkan w Bielsku i [kierować] do prac remontowych jednego [człowieka] od 10 wystawianych [na popis] koni (Tr.ML 208 s. 41-42).

1563 jurydyka zamkowa: 36 placów o pow. 37 prętów i 16 1/2 pręta ogrodów przy ul. Zamkowej i uliczce, która szła od Starego Miasta oraz ul. Hrebelnej (Bielsk pomiara s. 23-25, 40); 1564 VI pożar i całkowite zniszczenie zamku → Bielsk Podlaski: p. 6; siedziba star. przeniesiona do → Hołowieska → p.

2B; 1571 karczmy na grobli pod zamkiem (ML 55, 39).

2B. Folwarki star.: 1576 3 folw.: 1. → Hołowiesk. Po 1564 siedziba star. biel., 13 wł. gruntu dobrego pod miastem, sad owocowy 2 mr. i 15 prętów. Do ogr. 40 mr., ale te puste i zostały rozdane mieszkańcom wsi → Piliki i → Hredele; tymże dano także 3 wł. gruntu. 2. Folw. → Huzyki, 1 milę od Bielska, 1576 ma 23 wł. 29 mr i 18 prętów gruntu dobrego, 22 ogr. po 6 mr. każdy. 3. Folw. → Stołowacz, 1 milę od Bielska, ma 24 1/2 wł. gruntu dobrego, sad 1 mr., 20 ogr. po 1 mr. każdy (LWP 1570-1576 s. 34, 37, 39, 40).

2C. Zasięg. Obszar stwa biel. zmniejszał się wraz z nadaniami monarszymi dla osób prywatnych, miast (→ Bielsk, → Narew), czy przez wyodrębnienie dzierżawy kleszczelowskiej (→ Kleszczele – dzierżawa). 1576 w skład stwa biel. wchodziły wsie: podporządkowane folw. w Hołowiesku: → Piliki 46 wł. gruntu średniego, w tym 2 wójt., → Hredele 33 wł. gruntu średniego, Grabowiec 50 wł. gruntu dobrego, w tym 5 wójt. Na terenie wsi miej. Bielska, → Młodzianowa 7 wł. gruntu podłego, w tym 3 wolne na bednarstwo. Folw. Stołowacz: → Haczki 30 wł. gruntu średniego, w tym 2 wójt. i 1 wolna kowalska, → Proniewicze 30 wł. gruntu dobrego; → Chraboły 15 wł. gruntu podłego, 1 wolna na ciesielstwo, z braku obowiązków przeniesiona na czynsz, → Rajsk 51 wł. gruntu średniego, w tym wójt. 2, cerk. 1 wł. i na karła Michała, → Orechowicze 34 wł. gruntu dobrego, → Płoski, 60 wł. gruntu podłego, w tym na 2 wł wójt. i 2 na ciesielstwo, → Deniski 32 wł. gruntu „nader podłego”, → Plutycze 64 wł. gruntu „nader podłego”, w tym 2 wójt., nadano mu 2 w Nałogach, ale te jako płatne i wójt ich nie chce, → Łyse 5 wł. gruntu „nader podłego”, w tym 1 na ciesielstwo, zmieniona na zwykłą, → Ihnatki 17 wł. gruntu średniego, z czego 8 wł. bojarów putnych, zaścianek 45 mr. 18 prętów, → Stecewicze 12 wł. gruntu dobrego, zaścianek 13 mr. gruntu dobrego, → Husakowo 15 wł. gruntu nader podłego, z czego 8 wł. wolnych z powodu bagna, → Nałogi 20 wł. gruntu średniego, z czego 2 wł. wójta plucickiego, → Antonowicze 86 wł. gruntu średniego, w tym 2 wł. wójt., miernicze 2 wł., cerk. 2 wł., zaścianek 78 mr. i 26 prętów, → Wojśnie 46 wł. gruntu średniego, → Pawłowicze 66 wł. gruntu nader podłego, w tym wójt. 2, → Rybołowy 17 wł. gruntu nader podłego, z czego 4 na rybactwo, pierwotnie wolne, 1576 przeniesione na czynsz, → Święciciele 24 wł. gruntu nader podłego, w tym cerk. 2 wł., → Trościanica 74 wł. gruntu podłego, w tym 2 wł. wójt., → Socze 46 wł. gruntu podłego, → Biełki 30 wł. gruntu podłego. Do fowarku Hużyki: → Hołody 60 wł. gruntu średniego w tym 2 wójt., → Kotły 30 wł. gruntu średniego, → Saki 10 wł. gruntu średniego, na bojarów putnych 6 wł. wolnych, 1 na piwowara i 1 na słodownika na czynszu, → Krzywiatycze 40 wł. gruntu podłego, → Pasynki 46 wł. gruntu średniego, w tym na cerk. 1 wł., ciesielska 1 wł. przeniesiona na czynsz, → Rakowicze 25 wł. gruntu średniego, → Zubowo 50 wł. gruntu dobrego, w tym 2 wójt. oraz [zaścianek] 100 mr gruntu nader podłego, → Knorozy 44 wł. gruntu podłego, → Podrzecze 30 wł. gruntu dobrego, → Zygmuntowo 150 wł. gruntu średniego, w tym 2 wójt., 2 cerk. i 13 wł. plebana z Narwi, zaścianek 2 mr. i 20 prętów, → Hukowicze 6 wł. gruntu nader podłego, → Trzeszczotki 4 wł. gruntu średniego, → Koźliki 5 wł. gruntu nader podłego i zaścianek 64 mr, → Kaczały 4 wł. gruntu nader podłego i zaścianek 9 mr. gruntu nader podłego, → Janowo 16 wł. gruntu nader podłego, Łoknica in. → Porzecze 24 wł. gruntu podłego, 1 garncarska na czynszu (LWP 1570-1576 s. 41-58).

2D. Młyny: 1563 młyny star. w Bielsku: walnik Kondrata Siehieniewicza na grobli k. zamku o 2 kołach, tamże młyn walnik Jakima o 2 kołach, rzadko używany oraz młyn Chwedora Lihego walnik o 2 kołach. W pobliżu młynów oznica [słodownia] zamkowa. Po prawej stronie młyn zamkowy na → Lubce, ale rzadko mielący z powodu niskiego poziomu wody (Bielsk pomiara s. 26-28); 1576 młyn k. Antonowicz → Ryboły, na Narwi o 2 kołach należący do wójta antonowskiego; przy Wojśniach młyn o 1 kole na Narwi Chwiedka Momotowicza i młyn o 1 kole Radkowiczów; młyn w Pawłowiczach na rz. Czarnej o 3 kołach miejscowego wójta, drugi na tejże rzece o 1 kole Waśka Sawczycza, tamże na Narwi młyn Anchima Koscziuniewicza; w Święcicielach młyn puchłowski (→ Puchły); w Rybołowach młyn na rz. Czarnej o 1 kole Tyszkowicza; w Trościanicy 2 młyny na rz. Trościanicy, w tym wójt. rudny; w Soczach młyn o 1 kole Sawki; w Chrabołach 4 młyny Minki, Łukiana, drugiego Minki i Sacza Minka; w Pluciczach na Narwi młyn wd. Ichnatowej, tamże na rz. Strabli młyn Jaczewiczów i dwa pola młyńskie 5 mr. i 45 mr.; w Płoskach młyn o 2 kołach i drugi młyn bez podanej ilości kół; w Deniskach 2 młyny: na rz. Narwi o 2 kołach, ale dawno pusty, drugi ze stawem również pusty; koło Stupnik na rz. Łoknicy młyn o 2 kołach i folusz z 48 mr gruntu nader podłego; koło Użyk na rz. Orlance; koło Zubowa młyn o 2 kołach na rz. Łoknicy włas. wójta zubowskiego; koło Zygmuntowa młyn na Łoknicy Tymosza i drugi o 2 kołach Leszczyńskiego, tamże przy naddatkach wsi 3 młyn; koło Hukowicz młyn na Łoknicy Szczecha Rudnika; przy Trzeszczotkach 1 młyn, przy Łoknicy na rz. Łoknicy 2 młyny; przy Czyżewie młyn ze stawikiem Chwiedka Oksiutica, na Turowszczyźnie młyn i folusz obok rudni; na rz. Białej opust. młyn z powodu „wielkiej wody” wraz zaściankami 10 mr i 39 mr. Młyny w Bielsku: Jacka Szypliwego, Łukasza Ożarowicza, Okuły Jazykowicza przekazane pod jurysdykcję wójta i to on ma z nich opłacać → zob. Bielsk p. 2. Młyn Sykinin ze słodownią i szpitalny → Bielsk p. 5B. Młyn na rz. Orli k. Hołowieska. Miał być młyn starościński w Młodzianowie, przygotowano 5 mr. na zalanie, ale nie powstał. Rewizorzy dają zgodę Iwaśkowi i Omelianowi na budowę młyna na rz. Łoknicy w ok. Pilipek/Porzecza. Łączny dochód z młynów 134 kopy 8 gr i 7 szelągów lit, tj. 335 zł 10 gr i 13 szelągów pol. (LWP 1570-1576 s. 59-62).

2E. Inne obiekty: 1563 słodownie król. (Bielsk pomiara, 37).

1576 most w Wojśniach przy młynie, uszkodony, decyzja o naprawie. Koło folw. Użyki przy młynie na Orlance staw spustny zbudowany na polecenie Zygmunta Augusta. Koło Hukowicz rudnica Szczecha Rudnika; druga na Turowszczyźnie, która została zlikwidowana z powodu braku rudy i drewna do wypalania (LWP 1570-1576 s. 59-60).

Karczmy: 1576 w stwie. biel. 55 karczm (LWP 1570-1576, 63).

3. Włas. monarsza, 1507 król Zygmunt [I] nadaje król. Helenie, wd. po Aleksandrze, jako oprawę w dożywotnie posiadanie włości: B., Suraż i Brańsk (LM 8, 187; ASD 2, 6). Po śmierci tejże, stwo biel. zastawione wdzie wil. Mikołajowi Mikołajowiczowi Radziwiłłowi (RomaniukBrańsk, 132); 1522 król Zygmunt [I] zezwala Olbrachtowi Gasztołdowi na wykup z rąk spadkobierców tegoż wdy Bielska, Suraża, Brańska, Kleszczel i Narwi (AGAD perg. 759); 1533 królowa Bona wykupuje z rąk Olbrachta Gasztołda wspomniane dobra za 5 tys. fl. węgierskich i 2760 kóp gr lit. i Zygmunt [I] potw. jej dożywotnie ich posiadanie z prawem dziedziczenia po niej przez Zygmunta Augusta (ANK, Zb. Rusieckich, 207).

1543 star. biel. Maciej Lewicki oddaje do skarbu król. 1026 solanek owsa po 4 gr każda oraz łącznie z całego stwa 285 kóp 1 gr i 5 denarów lit. czyli 712 zł 16 gr i 3 denary pol. (ŽygSąsk 1544, 10).

1550 król Zygmunt August powiadamia namiestnika biel. Piotra Konińskiego o skardze miasta Bielska, że przy rudzie zamkowej podarowanej miastu przez Bonę, jest gać i droga, którą naprawiali poddani król., teraz tego nie robią, a star. zabrania mieszczanom korzystać z pola przynależnego do rudy, brać chrustu na naprawy dróg i bezprawnie pobiera trzeci grosz od niektórych jatek (ML 33 k. 49-49v).

1552 zwolnienie → Puszczy Zabłudowskiej Grzegorza Chodkiewicza od wchodów poddanych z włości biel. i sur., które mieli od dawna (drzewa bartne i sianożęci oraz daninę miodową do zamku biel. 37 wiader miodu przaśnego rocznie). Chodkiewicz i jego potomkowie mieli dawać od teraz co roku 15 kóp gr lit. (ML 33 k. 125v-127); 1576 informacja, że od 1571 dań miodowa nie jest płacona przez Chodkiewicza twierdzącego, że z powodu epidemii poddani, którzy mu dostarczali miód [oddawali] zmarli (LWP 1570-1576, 62).

1555 Bona nadaje jurgielt 50 zł rocz. z dochodów stwa biel. Piotrowi Dremlikowi do woli hospod. (ML 36, 103v).

[1566] król Zygmunt August zezwala star. biel. Jerzemu Chodkiewiczowi na wzięcie 600 kóp gr z pogłównego ze stwa biel., z przeznaczeniem na wyprawę Chodkiewicza jako posła do Moskwy (ML 47, 10v).

1575 dokładne uściślenie powinności ciążących na poddanych w stwie biel. i terminów jej pobierania (ASK I 47 k. 30-32).

1580 król Stefan [Batory] nadaje królowej Annie Jagiellonce, w dożywotne posiadanie i użytkowanie m.in. stwa biel., tykoc., rajgrod. i august. (AGAD perg. 4673).

Dochody i pobór: 1576 dochody ze stwa biel.: z miasta B. i wł. miej. 403 kopy 32 gr i 1 den. lit., z folw. 775 kóp 37 gr 2 1/2 den. lit., ze wsi 1917 kóp i 3 1/2 gr oraz 4 den. lit., z rzeźni biel. 3 kopy gr lit., z młynów 134 kopy 8 gr i 7 den. lit., z karczem 54 kopy 40 gr lit. Razem: 3303 kopy i 2 gr lit. (LWP 1570-1576, 63).

1577-80 pobór: 1577 szl. Łazarz Rydzewski, sługa [star. biel.] Mikołaja Kiszki Ciechanowieckiego oddaje 910 zł 14 gr (ASK I 47, 301); 1578: ze stwa 850 zł pol., z miasta 962 zł i 22 gr (ASK I 47 k. 480v-481) l 1580 z tego stwa to jest z Bielskiej wolosczi i Narewskiej oddano 1060 zł (ASK I 47, 666).

3C. Starostowie i podstarościowe: → Bielsk – ziemia i terytorium.

5. 1560 król Zygmunt August zapisuje kośc. w B. dzisięciny z 2 folw. starościńskich: Stołowacza i „Pod Zamkiem” (LM 37 s. 378-379). 1577 król Stefan Batory nakazuje star. biel. Mikołajowi Kiszce oddać pleb. biel. zaległą dzies. z Grabowca i dwóch innych folw. starościńskich (Beszta-Borowski, Bielsk, 156).

6. 1509 król Zygmunt [I] nakazuje wypłacić z opłat sądowych z Bielska [= stwa biel.]: Michnie i Piotrowi Dzierżkom po 15 kóp gr, kniaziowi Iwanowi Połubińskiemu 20 kóp gr, Iwanowi Moskwitynowi 12 kóp gr, Mikołajowi Jurewiczowi Sołłohubowi 20 kóp gr, Woronie 10 kóp gr, Michnie Chrebtowiczowi 14 kóp gr, Waśkowi Worotyniczowi 14 kóp gr, Packowi Petryszczowiczowi 12 kóp gr, Bohdanowi Saczkowiczowi 12 kóp, Wasylowi Fedkowiczowi 8 kóp gr, Fedkowi Suzinie 10 kóp gr, Jerzemu Illiniczowi 30 kóp gr, [Marcinowi?] Turowi 10 kóp gr, panu Bohuszowi [Bohowitynowiczowi] 30 kóp gr, Sasinowi 10 kóp gr (LM 8 s. 407-413).

7. Literatura: Lustracje województwa podlaskiego 1570 i 1576, wyd. J. Topolski, J. Wiśniewski, Wrocław–Warszawa 1959; Lustracja Bielska i starostwa bielskiego 1602 r., oprac. Z. Romaniuk, [w:] Bielsk Podlaski. Studia i materiały do dziejów miasta, red. Z. Romaniuk, Bielsk Podlaski 1999, s. 273-279; Fragment lustracji starostwa bielskiego z 1560 roku, „Bielski Almanach Historyczny”, 1, 2004, s. 157-158; Lustracja województwa podlaskiego 1602 roku, wyd. M. Sierba, Warszawa 2017; M. Sierba, Pomiara włóczna Bielska sporządzona przez Stanisława Skoczka Dziewiałtowskiego w 1560 r., „Studia Podlaskie”, 29, 2021, s. 29-43.