(1368 magna Chelm, Chelm, 1564 Wielgi Helm), dziś Chełm Wielki lub Śląski i Chełm Mały, 8 km na NW od Oświęcimia.

1. 1368, 1391, 1434 ks. raciborskie, dystr. pszczyński (KK 2, 266, 381-2; ZDM 2, 469); 1570 Ch. W. w ks. sławkowskim albo siewierskim (LDK s. 20); 1470-80 n. par. Lędziny [Śląsk] (DLb. 1 s. 79; 2 s. 228); 1550 kaplica (SG 1 s. 559); 1598 kościół ma kształt parafialnego, wymieniony w par. Lędziny w dek. Pszczyna, → też p. 5 (WR k. 378).

2. 1368 rybnik → p. 3; 1434 sędziowie polubowni rozsądzają spór o szkody pomiędzy książętami śląskimi z jednej strony, a z drugiej bpem krak. Zbigniewem i Krystynem z Koziegłów kaszt. sądec. w ten sposób, że wyznaczają komisję reprezentującą Królestwo i Śląsk, która uda się do wsi Gołowiec, Ściernie i Lędziny w ks. raciborskim i wsi Ch. również w tym księstwie, należącej do bpa krak., celem ustalenia granic wsi Ch. Bp krak. ma przedstawić komisji przywileje na te dobra w ks. raciborskim, a także ma objaśnić stare granice i kopce (ZDM 2, 469); 1501 droga publiczna przez wieś, rz. Zimna Woda, lasy: Olszyna, Lisica, Barej, rola zw. Działy → p. 3; 1529 rzeka, stawy → p. 3; 1541 staw zw. Gamrath [dziś Gamrot, na NE przy Ch. ―MAd.] w miejscu zw. Ługi (Lugi) → p. 3; 1564 granice między W. H. bpa krak. a Kopciowicami poczynają się od ról tej wsi i prowadzą kopcami nad Łęgiem do smugu pod Łaziska, dalej do drogi z Kopciowic do H., stąd podle lasu alias smugu i Borkiem Kopciowskim do „Stawków sadich”, które należą do H. W., i blisko grobli stawku szadego do wierzchowin stawu Karczowego i dochodzą do końca jego grobli i dalej aż do stawu Wydymacza (Widymacz). Staw Karcz został kupiony przez bpa i włączony do H. (ZK 406 s. 27-30); 1570 → Chełmek p. 2.

3. Własn. książęca, od 1391 bpów krak. w kluczu lipowieckim. 1368 Jan ks. opawski i raciborski nadaje Klemensowi i Andrzejowi ss. Janoty wolny łan we wsi Wielki Ch. z rolami i łąkami, pastwiskami i rybnikiem z pr. połowu ryb. Uwalnia ich od ciężarów pr. książęcego, a ci obow. do obrony ziemi raciborskiej konno z kuszą (KK 2, 226); 1391 Jan ks. opawski i raciborski nadaje bpowi krak. Janowi wsie Ch., Jemielin [dziś Imielin] i Kosztowy w dystr. pszczyńskim z pr. książęcym jako rekompensatę za zniszczenie bpowi dwu terytoriów, czyli kasztelanii sławkowskiej i lipowieckiej (KK 2, 381); tenże książę poświadcza, że odebrał od bpa Jana 500 grz. za wsie Ch., Jemielin i Kosztowy w ks. raciborskim i dystr. pszczyńskim, które nadał bpowi za szkody wyrządzone w kasztelaniach sławkowskiej i lipowieckiej (KK 2, 382); 1434 własn. bpa krak. → p. 2; 1470-80 własn. bpa krak., 22 ł. kmiece (DLb. 1 s. 79; 2 s. 228); 1501 Fryderyk [Jag.] kardynał i bp krak. potwierdza Szymonowi zw. Rupta posiadanie karczmy we wsi bpiej Ch. w kluczu lipowieckim, położonej k. drogi publicznej, prowadzącej przez wieś, i przyłącza do niej siedlisko oraz łąki: k. rz. Zimnej Wody, pod lasem zw. Olszyna, pod lasem zw. Lisica, za sadzawką karczmarza. Otrzymuje on też 3 sadzawki pod lasem zw. Barej oraz 4 części roli zw. Działy, leżącej między rolami kmiecymi, a także ogród za karczmą (AKapKrak. Liber privilegiorum 6 k. 51v); 1529 Ch. w kluczu lipowieckim, bp krak. pobiera tu czynsz: pierwszą ratę łącznie z Jemielinem 13 grz. i 16 gr, drugą ratę w Ch. z karczmą 15 grz. i 10 gr, czynsz rzeczny 30 gr i ze stawów 2 1/2 grz., leśne w Jemielinie i Ch. 8 grz. (LR s. 13); 1541 Piotr [Gamrat] arcbp gnieźn. i bp krak. w poprzednim roku założył we wsi Ch., przynależnej do zamku lipowieckiego, staw zw. Gamrat w miejscu Ługi, na który przeznaczył 1000 fl. (KUJ 4, 373); 1564 → p. 2.

5. 1470-80 dzies. snop. i kon. z łanów kmiecych wart. 20 grz. scholasterii krak., ponadto kmiecie są obow. płacić sep plebanowi w Lędzinach (DLb. 1 s. 79; 2 s. 228); 1529 meszne w owsie i życie miary pszczyńskiej plebanowi w Lędzinach, dzies. snop. łącznie z innymi wsiami scholasterii krak. (LR s. 165, 294); 1598 Ch. wymieniony jeszcze w par. Lędziny, w Ch. kościół Ś. Trójcy na kształt parafialnego, a do par. mają należeć wsie Ch. i Jemielin (WR k. 378).

Uw. Do końca XVIII w. nie było właściwie wiadomo, czy Ch. leżał w granicach Królestwa (tak na MWK), czy już na terenie Śląska ― por. obszerną uwagę na ten temat w Mat. do MWK s. 82-3 przy wsi Jemielin, z którą była podobna sytuacja. Ok. r. 1765 (Tabele podatku gruntowego i ludności wsi śląskich z około 1765 roku, Wr. 1975, s. 58, 62) zalecono zbadać, czy wieś Ch. ma płacić podatek, czy też nie. Po zajęciu Śląska przez Prusy toczył się spór o przynależność państwową tzw. włości jemielnickiej, zakończony po trzecim rozbiorze Polski włączeniem spornych dóbr do Śląska.