CZĘSTOCHOWA

(1370 [wzmianka z 1383 r.] Czanstochowa, 1377 Czonstochaw, 1382 Noua Czanstochowa, Czanstochow, 1384 Czastochow, 1421 Czanstochow, 1423 Czenstochow, 1425 Cząnstochow, 1427 Schczantochow, 1470 Czastochowa, 1504 Czenstochowa, 1529 Cząstochowa), miasto.

1. 1377 miasto (DP 8); 1472 n., 1581 pow. lel. (GK 19 s. 624; ŹD s. 78); 1382 n. par. własna (DP 12); 1470-80 dek. dawniej Irządze obecnie Lelów (DLb. 2 s. 220); 1529 dek. Lelów (LR s. 162).

2. 1377 Władysław Opol. nadaje br. Jaszkowi i Niczkowi dziedzicznie kuźnicę k. m. Cz. w granicach od rz. tejże kuźnicy, aż do lasów zw. Kadłubek i „Ocoraule” i po rz., gdzie mieszcz. częstochowscy na nowo wykonali drogę. Kuźnica ma się cieszyć tym pr., jakiego używa m. Cz. Kuźnicy mogą opuścić lub sprzedać kuźnicę bez przeszkód ze strony wójta lub starosty. Winni księciu dawać co tydzień żelazo na 2 pługi (DP 8); 1382 → Częstochowa Stara p. 3 i Częstochowa klasztor; 1385 cło w m. Cz. → Częstochowa klasztor (DP 18); 1388 pola, łąki i zarośla położone na gruntach kuźnicy koło m. Cz. (DP 29); 1393 → Częstochowa klasztor; 1400 Władysław Jag. postanawia, że wszyscy kupcy udający się z Wielkopolski i Wrocławia do Krakowa i z powrotem winni jechać przez Cz., a dalej przez Lelów, Pilicę, Żarnowiec (ZDM 6, 1634); 1423 do wójta m. Cz. mają należeć z 2 ł. [w Zawodziu] wykarczowane w lasach z drugiej strony rz. Warty w kierunku zamku Olsztyna i młyn na tejże rz., k. mostu, w kierunku tegoż zamku (Mp. 4, 1212); 1429 Jasna Góra koło m. Cz. (DP 96); 1470 cło; wielki staw pod m. Cz. (GK 19 s. 146); 1470-80 m. Cz. położone nad rz. Wartą (DLb. 3 s. 124); 1474 łąka Biechowska k. ról wójtostwa m. Cz. [por. Bychowiec]; pole Złota Góra koło m. Cz. [dziś wschodnia cz. miasta i wzniesienie 281 m] (DP 2 maszynopis); 1504 Aleksander Jag. na prośbę [swego br.] ks. Zygmunta tenut. Olsztyna i Cz. zezwala rajcom m. Cz. zbudować most lub groblę k. miasta i pobierać na nim po 3 den. opłaty od każdego wozu z towarem (MS 3, 1764); 1512 Zygmunt Stary pozwala rajcom Cz. pobierać tytułem mostowego 1 den. od konia i wozu przejeżdżającego z towarem przez most lub groblę k. miasta. Dochód ten ma być obrócony na naprawę mostu, na którego budowę zezwolił Aleksander Jag. w → 1504 (MS 4, 1807); 1529 przedmieście (LR s. 162); 1531 młyn przed bramą Cz. (MS 4, 16 093); 1532 granice wójtostwa częstochowskiego → p. 4; 1533 młyn królewski nad rz. Wartą. Cło mostowe 15 gr od 100 wołów i 1/2 gr od 2 koni i wozu pobierane przez stwo olsztyńskie (In. O 2 k. 10); 1550 → Dzibice; 1564 staw zarośnięty, na którym jest młyn. Cło od bydła, koni i wozów oraz od wołu, „który nie w stadzie do Śląska pędzą”. Komora celna (LK 2 s. 32-4, 134); droga z Cz. na Śląsk przez Krzepice. Komora celna (AS rps 19, s. 224, 244); 1570 droga z Krakowa na Śląsk przez Olkusz, Ogrodzieniec, Kromołów, Żarki, Olsztyn i stąd cały czas lasem do Cz. Na rz. Warcie pobierane jest mostowe (LDK s. 62-3).

3. Własn. król. w stwie olsztyńskim. 1370 → niżej Tenuta; 1377 → p. 2; mieszcz. częstochowscy: Hanko Gerlach, Janek Kaym, Mik. Kalisz, Staszek Płachta, Francz Franec, br. Bolesław i Stanisław (DP 8); 1382 młyn w Cz.; → Częstochowa klasztor (DP 13); 1385 → Częstochowa klasztor; 1388 Franczek mieszcz. z Cz. (DP 29); 1393 Władysław Jag. zapisuje klasztorowi w Cz. m. in. 4 grz. czynszu dotąd płaconego królowi przez mieszczan oraz 2 jatki (DP 31); 1402-3 Brygida z Cz. (KSN 1167, 1183, 1193, 1226, 1253); 1470-80 m. król. Wójtostwo. Łany mieszczan i wójta (DLb. 2 s. 220); 1508 Zygmunt Stary ustanawia w m. Cz. przynależnym do zamku olsztyńskiego targ w każdy poniedziałek, a jarmark w pierwszą niedzielę Wielkiego Postu (MS 4, 226); 1512 Piotr Slapa młynarz w Cz. (MS 4, 10 359); 1519 Zygmunt Stary zwalnia m. Cz. zniszczone niedawnym pożarem na 12 lat od podatku, ceł, czopowego i targowego (MS 4, 12 231, 12 236); 1529 role przymiarkowe na przedmieściu, karczma i 1 zagrodnik plebana na przedmieściu (LR s. 162); 1530 Cz. wolna jest od poboru; por. wyż 1519 (RP k. 60, 65); 1531 Zygmunt Stary stwierdza, że Jan Chojtko mieszcz. częstochowski kupił u Piotra Szlapy młyn przed bramą Cz. (MS 4, 16 093); 1532 → p. 4; m. przynależne do stwa. olsztyńskiego. Mieszcz. płacą ogółem 38 zł i dają 21 kamieni łoju. Młyn nad rz. Wartą; 1533 uprawiają 73 ł., 25 przymiarków, 11 niw i 108 ogrodów (In. O 2 k. 9v-10, 215); 1564 m. król. w stwie olsztyńskim. Mieszcz. płacą czynsz z łanów, niw i przymiarków, z 166 łąk miejskich, 108 ogrodów, z 218 domów, 14 jatek rzeźniczych, od 19 piekarzy, 23 szewców, 10 garncarzy, 7 prasołów. Folusz i 3 sukienników. Młyn o 4 kołach, 3 barcie, 5 komorników; 4 jarmarki: 1 wolny, 3 płacące targowe. Mieszcz. płacą stację i są obow. do wozu wojennego (LK 2 s. 32-4).

Tenuta. 1370 [wzmianka pod r. 1383] Ludwik Węg. nadał Władysławowi Opol. m. in. zamkami i miastami Cz. (MPH 2 s. 735); 1384 sędzia [dworski] ks. Władysława Opol. w Cz. (SP 8, 2556); 1388 star. częstochowski [dworski]; podsędek [dworski] z Cz. (SP 8, 4748, 4835-6, uw. 110/3); 1423 dwór król.; → p. 4. (Mp. 4, 1212); 1439 Władysław [Warn.] zapisuje podkanclerzowi Piotrowi ze Szczekocin 400 grz. na zamku w Olsztynie z miastami Cz. i Przyrów oraz wszystkimi wsiami do zamku przynależnymi; 1440 tenże zapisuje ww. Piotrowi 400 grz. na zamku w Olsztynie z Cz. i innymi przynależnościami jw.; 1443 tenże zapisuje temuż Piotrowi 200 grz. na zamku Olsztynie z przynależnościami jw. (Mp. 4, 1356, 1371, 1437); 1470 Paweł ze Szczekocin tenut. olsztyński zastawia za 350 fl. węg. Janowi Trepce z Obrazowic [dziś Obrażejowice] m. Cz. z młynami, cłem, wielkim stawem pod miastem, z Biskupicami [par. Przybynów] i Mykanowem1Mykanów był własn. kl. Ś. Andrzeja w Krakowie, świadczył robociznę dla zamku w Olsztynie (LK 2 s. 37-8) [ziemia wieluńska]; 1472 tenże Paweł zastawia za 400 fl. Mikołajowi zw. też Miklaszem Czarnym z Podola [par. własna] m. Cz. i wsie Zrębice i Biskupice (GK 19 s. 146, 644); 1492 Paweł Olsztyński ze Szczekocin tenut, w Olsztynie zastawia za 150 fl. węg. Mik. Czarnemu z Podola i Jawczyc połowę m. Cz. (GK 23 s. 815); 1493 → Częstochowa Stara p. 3; 1499 Jan Olbr. zaświadcza, że Jan Trnka z Raciborzan hetman koronny, star. sądec., ośw. i olsztyński darowuje swej ż. Katarzynie z Pok [dziś Słowacja] 4000 fl. węg., które ma zapisane na zamku olsztyńskim i miastach Cz., Przyrów wraz z wsiami (MS 2, 1350); 1502 → p. 4; 1504 → p. 2.

4. 1377 wójt → p. 2 (DP 8); 1385 rajcy → p. 2 (DP 18); 1388 Susko podwójci Cz. (DP 29); 1414 Piechna c. Wita z Cz., wd. po Szymonie niegdyś wójcie Cz. zeznaje, że na wójtostwie w Cz. miała zapisane przez Szymona 70 grz. wiana i sprzedała je: Katarzynie, Małgorzacie, Mikołajowi i Janowi dzieciom Mik. Twardego i Katarzyny siostry tejże Piechny (KSN 3398); 1423 Władysław Jag. nadaje Zygfrydowi Barutowi swemu łożniczemu wójtostwo w m. Cz. z 2 ł., które może wykarczować w lasach z drugiej strony Warty, w kierunku zamku w Olsztynie [dziś Zawodzie cz. Cz.] oraz z 4 wolnymi łąkami z dawnego karczunku, z wolnym młynem nad rz. Wartą, k. mostu, w kierunku tegoż zamku. Król zastrzega, że inny młyn nigdy nie może być zbudowany nad tą rz. Wójt otrzymuje pr. połowu ryb na Warcie dla swego stołu i pr. założenia sadzawki, nie czyniąc szkody innym sadzawkom. Mają należeć do niego: łąki z wyznaczonymi granicami, trzecia cz. dochodów z ogrodów wokół m., z kramów: rzeźniczych, krawieckich, prasołów, piekarzy, z wyjątkiem kramów postrzygaczy sukna, trzeci denar z kar. Może zbudować łaźnię i dwór dla siebie k. dworu król. Wójt jest obowiązany do wyprawy wojennej z jedną włócznią (DP 84; Mp. 4, 1212; MS 4 S 568); 1474 role wójtostwa w m. Cz. położone k. łąki Biechowskiej; por. Częstochowa klasztor (DP 2 maszynopis); 1502 Aleksander Jag. na prośbę królewicza Zygmunta (tenut. częstochowskiego] nadaje Cz. pr. niem. magd., którego używa Kraków (MS 3, 333); 1530 Zygmunt Stary na prośbę Mik. Szydłowieckiego kaszt. sand. i skarbnika król. potwierdza ww. przyw. z 1423 na prośbę szl. Jana Klizińskiego wójta w Cz., który kupił to wójtostwo u zm. Mikołaja z Szydłowca [pow. rad.] kaszt. sand. za 400 fl. Granice wójtostwa idą lasem od drogi ze wsi kl. [Paulinów] Kawodrzy, aż do granicy wsi król. Dzbów i dalej poniżej kuźnicy Konopiska do granicy wsi Błeszno kuźników, a stąd do sadzawki król. [na Warcie]. Z drugiej strony granica wójtostwa dochodzi do sadzawki klaszt., nad którą jest piła kl. częstochowskiego. Między tymi sadzawkami znajduje się las wójtowski, w którym wójt osadził 1 kmiecia. Wójtostwo posiada też: 4 ł. pod Wyczerpami od rz. [Warty], aż do granic Kiedrzyna, niwę pod górą w → Bychowcu, łąki wraz z rz. Wartą poniżej mostu oraz pr. wolnego połowu ryb na Warcie w kierunku wsi król. Mirów, 2 ł. na Złotej Górze, niwę nowo wykarczowaną w lesie w kierunku Olsztyna, młyn k. mostu na rz. Warcie z łąkami i ogrodem w stronę piły klaszt. i z łąką w Olszynkach (Olssinki), k. łąk mieszczan. Dla wójta jest zastrzeżony: wolny wybór 1 rajcy i 3 ławników, z racji targowego opłata od 3/4 bydła wszelkiego rodzaju sprzedawanego na wolnym targu czyli na sochaczkach, a od 1/4 bydła, zw. łopatki trzeci denar, opłata od trzeciej jatki i trzeciego kramu szewców i piekarzy. Obowiązki ma wójt takie, jak zm. kaszt. sand. (MS 4, 6192; DP 2 maszynopis); 1533 wójtostwo z 6 ł., łaźnią, młynem, z 1/3 opłat od szewców, prasołów, piekarzy, rzeźników (In. O 2 k. 9v-10); 1564 wójt okazuje przyw. Władysława Jag. z → 1423 z konfirmacją Zygmunta Starego z → 1530 (LK 2 s. 32-3).

5. 1382 → Częstochowa Stara p. 5 i Częstochowa klasztor; 1382-1424 Henryk Biel z Błeszna pleban w Cz., kan. gnieźn. i krak. (J. Korytkowski, Prałaci i kanonicy katedry metropolitalnej w Gnieźnie, Gniezno 1883, 1 s. 119-20); 1384 Bartłomiej bp Lucery audytor apostolski w piśmie do Jana [Radlicy] bpa krak. przytacza skargę wniesioną przez prep. kl. mstowskiego, opactwa NMP na Piasku za murami Wrocławia i przez rolników m. Cz. w sprawie dzies. z nowizn w obrębie m. Cz., stanowiących przedmiot sporu między bpem krak. a prep. mstowskim i nakazuje, by w sprawie tych dzies. każda ze stron zachowywała stan dotychczasowy (ZDK 1, 88); 1460 przed sądem komisarycznym oficjalatu krak. zostaje zawarta ugoda między prep. kl. mstowskiego a pleb. Cz. w sporze o dzies. pien. i zajęcie ł. pustych w Wierzchowisku Małym, o ł. kmiecy, który zajął szl. Mik. Kokoszka i nie płaci z niego dzies. na szkodę kl. mstowskiego oraz o dzies. od szl. Jaroszów z Wierzchowiska Małego. Sąd rozstrzyga, że dzies. z wszystkich ról, także i tych, które szl. Jaroszowie obrócili na folwark w Wierzchowisku Małym oraz dzies. snop. z Wyczerp Mik. Krokocza [por. wyżej] należą do kl. mstowskiego (OK 25 s. 109-11); 1470-80 miasto posiada kościół par. pod wezw. Ś. Zygmunta w r. 1474 inkorporowany do kl. Do par. należą: Konopiska, Raciejowice, Dzbów, Wrzosowa, Błeszno, Kiedrzyn, Wierzchowisko, Wyczerpy, Kawodrza, Grabówka, Częstochówka [czyli Częstochowa Stara], kuźnica w Błesznie, kuźnica w Gnaszynie. Pleb. pobiera dzies. snop. z ról szkolnych w Wierzchowisku, dzies. pien. po 6 gr z łanów mieszczan i z łanów wójtostwa w Cz., meszne z Konopisk, Wyczerp i Cz. (DLb. 2 s. 220-2; 3 s. 122-4); 1474 pleb. Piotr z Chorzenic [ziemia sieradzka] → Częstochowa klasztor (DP 2 maszynopis,; DLb. 3 s. 122); 1516 → Częstochowa klasztor; 1529 do pleb. należy dzies. snop. wart.: 7 grz. z całej wsi Błeszno, 3 grz. z całej wsi Wrzosowa, 3 grz. z ról przymiarkowych na przedmieściu Cz., 1 grz. z 2 sołectw w Grabówce, 1 grz. od 1 sołtysa w Wierzchowisku, 12 gr od sołtysa w Wyczerpach oraz meszne wart. 4 1/2 grz. z wszystkich wsi par. Do pleb. należy też karczma na przedmieściu z czynszem 1 1/2 grz. i 1 zagrodnik z czynszem 24 gr (LR s. 162).

6. Przyjęci do pr. miejskiego w Krakowie: 1414 Wierzbięta z Cz.; 1427 Paszak z Cz.; 1464 Marek z Cz.; 1496 Jan Częstochowski (Kacz. 2589, 4009, 6797, 8813).

Studenci Ak. Krak.: 1421 Paweł s. Wawrzyńca z Cz.; 1442 Piotr s. Macieja z Cz.; 1447 Piotr s. Jarosza z Cz.; 1473 Maciej s. Marcina z Cz. (Ind. s. 191, 241, 248, 251).

1438 Władysław [Warn.] przed wyprawą na Śląsk wyznacza Cz. na miejsce zebrania się wojsk (DH 4 s. 591); 1456 Cz. wraz z Mstowem wystawia w czasie wojny 6 pieszych, 1 wóz, 2 działa i przyłącza się do starosty w Olsztynie (Mp. 5 C 75); 1466 Czesi pod wodzą Ścibora Towaczowskiego przekroczyli granice Polski i obrabowali m. Cz. z kl. i kilkoma wsiami; 1474 w czasie wojny z Maciejem Korwinem i związanej z tym wyprawy śląskiej Kazimierz Jag. przebywa w Cz., koncentrując w jej okolicy wojsko (DH 5 s. 446, 610); 1519 pożar m. Cz., → p. 3. (MS 4, 12 231).

7. → Częstochowa Stara.

1 Mykanów był własn. kl. Ś. Andrzeja w Krakowie, świadczył robociznę dla zamku w Olsztynie (LK 2 s. 37-8).