CZĘSTOCHOWA - klasztor

(1382 monasterium in monte prope opidum ... Czanstochow, 1385 monasterium in Antiquo Cząnstachow, 1388 Clarus Mons, 1393 monasterium de Claromonte, 1414 monasterium Sante Marie in Czanstochowa, 1425 monasterium Beatae Mariae Virginis Clarimontis ante oppidum Cząnstochow, 1429 Clarus Mons prope Czanstochow, 1430 claustrum Czanstochowa alias Clarus Mons, 1463 monasterium Czanstochowiensis, 1516 [monasterium] s. Pauli de utraque Częstochowa, 1529 prioratus in Cząstochowa) kl. Ś. Pawła Eremity, od którego zakonnicy zwą się Paulinami; założony we wsi → Częstochowa Stara na wzgórzu Jasna Góra, dawniej 2 km na W od m. Częstochowy.

1382 → Częstochowa Stara p. 5 (DP 12); Władysław Opol. za zgodą bpa krak. Jana [Radlicy] i pleb. w [m.] Częstochowie Nowej Henryka [z Błeszna h. Ostoja] oddaje Paulinom na kl. kościół par. NMP na Górze Częstochowa Stara, stanowiący macierz kościoła w m. Częstochowie i uposaża ten kl. dwiema swoimi wsiami: Częstochową Starą i Kawodrzą wraz z kuźnicą, sadzawką, a także folwarkiem sąsiadującym z kl. w Częstochowie Starej [opis granic folwarku → Częstochowa Stara p. 3]. Nadaje też książę klasztorowi dziesięciny pien. z ceł swoich w m. Ostrzeszowie [ziemia wieluńska] i w m. Częstochowie oraz dziesięciny zbożowe z swoich wsi w dystr. brzeźnickim [ziemia sieradzka]: Gajęcice, Dworszowice, Dubidze, Kruplin, Brzeźnica Stara, dzies. zbożowe i słodowe z młynów w m. Częstochowie i w Żarkach, dzies. miodową z swoich wsi w pow. olsztyńskim: Przymiłowice, Przewodziszowice, Bobrowniki [par. Mstów], Nadolice, Kusięta i Biskupice [par. Przybynów] i z wsi w pow. wieluńskim: Bobrowniki [par. Działoszyn] oraz Kamion. Poddanych i sołtysów z nadanych kl. wsi, kuźnic, folwarku uwalnia książę od stacji, wszelkich danin i powinności z wyjątkiem 2 gr, 1 miary żyta, 1 miary owsa z łanu spy. Kl. i jego dobra są wolne od obowiązku goszczenia we dnie i w nocy urzędników książęcych i łowczych oraz ich psów, koni i ptaków [używanych do polowania]. Książę pozwala klasztorowi, mieszkańcom wsi klaszt., folwarku i kuźnicy brać drzewo w lasach książęcych bez czynienia szkody barciom (DP 13; DH 3 s. 419-20; DLb. 3 s. 21); tenże uposaża założony przez siebie kl. Paulinów na górze k. m. Częstochowy dziesięcinami snop., które pobierał dotąd jego kanclerz świecki [sieradzki] ze wsi: Gajęcice, Dworszowice, Dubidze, Kruplin, Brzeźnica Stara w dystr. brzeźnickim w diec. gnieźn. (DP 14); 1385 tenże nadaje Paulinom dzies. wart. 20 grz. z cła w m. Cz., przyznawanego obecnie rajcom tegoż m., w zamian za zapisaną w dok. fundacji kl. [→ 1382] dzies. z cła w Ostrzeszowie. Poleca też rajcom w razie potrzeby wypłacać kl. sumy z czynszów i dochodów miejskich, należnych księciu. Nadaje też klasztorowi dwie jatki w mieście, by mógł brać z nich łój na światło w kl., winnicę koło książęcego m. Głogowa [Śląsk] oraz wieś swoją Grabówkę z wszystkimi prawami książęcymi, zatrzymując w niej dla siebie tylko sep. Na prośbę klasztoru zamienia książę dzies. miodową z swoich wsi po drugiej stronie Warty, w dystryktach olsztyńskim, brzeźnickim i wieluńskim [→ wyżej 1382] na dzies. dającą 6 pokow miodu ze wsi książęcej Rększowice w dystr. olsztyńskim (DP 18); 1388 duchowny Jan s. zm. Mateusza Mędrzysza i jego macocha Gertruda zrzekają się na rzecz Jakuba przeora i kl. na Jasnej Górze reszty ról, łąk i zarośli położonych na gruntach kuźnicy k. m. Częstochowy (DP 29); 1393 Władysław Jag. nadaje kl. Paulinów na Jasnej Górze swoje wsie: Częstochowa Stara, Kawodrza, Grabówka, Szarlejka, Lgota [par. Kłobuck] oraz kąt bartny zw. Jamiska, położony między granicami ww. wsi, k. rz. Żarnowa [k. Szarlejki], należący przedtem do chłopów wsi król. Zakrzew k. m. Kłobucka, a także kuźnicę, sadzawkę i folwark. Granice tego folwarku opisane jak w dok. z 1382 [→ Częstochowa Stara p. 3]. Otrzymuje też kl. 4 grz. czynszu od mieszczan w Częstochowie, należne dotąd królowi, sołtysi, kmiecie i inni poddani nadanych wsi, folwarku i kuźnicy wolni są od wszelkich powinności dla króla, z wyjątkiem 1 miary owsa z łanu. Kl. i jego dobra są też wolne od obowiązku podejmowania urzędników, łowczych i sokolników król. Kl., jego wsi, folwark i kuźnica mogą korzystać z drzewa w lasach król., nie czyniąc szkody barciom oraz z rudy żelaznej (DP 31; DH 3 s. 504, DLb. 3 s. 122); 1396 kard. Franciszek [penitencjarz papieski] nakazuje prepozytom bożogrobców w Miechowie i kan. regularnych w Mstowie przyjąć do jednego z tych klasztorów brata Marcina, s. Jana z Wielunia, paulina z kl. w Częstochowie, który popadł w zatarg z Mik. zw. Schurgost przeorem prowincjalnym paulinów w Polsce (DP 41); 1413 Mikołaj przeor prowincjalny kl. Paulinów na Jasnej Górze (DP 61); 1414 Władysław Jag. nadaje temuż kl. wieś swoją Kalej w dystr. krzepickim (DP 65); 1425 abp gnieźn. Wojciech [Jastrzębiec] nadaje nawiedzającym kl. NMP na Jasnej Górze 40 dni odpustu pod zwykłymi warunkami i pod warunkiem przyczynienia się do naprawy i ozdoby kl. (DP 87); 1429 sąd ziemski krak., rozstrzygając spór między Mikuszem z Lgoty [par. Kłobuck] a Aleksym zakonnikiem [przeorem?] kl. na Jasnej Górze o 3 zagrody i łąkę w Lgocie, przysądza je temuż Mikuszowi (DP 93); [a. 1429] Władysław Jag. w suplice do pap. [Marcina V] popiera prośbę paulinów z Jasnej Góry o udzielenie odpustów i innych przywilejów swoim szczególnym nabożeństwem do tegoż kościoła od czasu przyjęcia chrztu i korony Królestwa, a także tym, że kl. jest miejscem cudów i utrzymuje się wyłącznie z jałmużny pielgrzymów, przybywających tu w nadziei zbawienia i uzyskania odpustów; 1429 pap. Marcin [V] pragnąc dopomóc w szczęśliwym zakończeniu zaczętej budowy kościoła i kl. NMP na Jasnej Górze, udziela odpustu w określone święta i dni tym wszystkim, którzy nawiedzą kościół, spełniając warunki odpustu i złożą jałmużnę (DP 95-6); 1430 łotrzykowie ze Śląska, Czech i Moraw, ściągnięci wieścią o bogactwach kl. nawiedzanego licznie przez pielgrzymów z całego Królestwa Polskiego, Śląska, Moraw, Prus i Węgier, napadli pod wodzą husytów polskiego pochodzenia kl., obrabowali go, a sam obraz zniszczyli cięciem miecza (DH 4 s. 399-400); bp krak. Zbigniew [Oleśnicki] mając na uwadze obrabowanie kl. udziela odpustu tym wszystkim, którzy przyczynią się do ozdobienia kościoła lub w inny sposób go wspomogą (DP 99); 1436 tenże na prośbę przeora kl. Paulinów w Cz. Andrzeja transumuje przywileje Władysława Jag. dla kl. z → 1393 i 1414 (DP 109); 1450 tenże nadaje pielgrzymom nawiedzającym kl. w określone święta i dni odpust pod zwykłymi warunkami i pod warunkiem złożenia jałmużny na budowę kl. (DP 133); 1462 Kazimierz Jag. na prośbę Macieja przeora częstochowskiego zezwala zgodnie ze starym zwyczajem, dla wygody pielgrzymów znużonych drogą, na handel żywnością i paszą w określone święta, k. kościoła klaszt. (DP 151); 1463 Hieronim abp kreteński, nuncjusz do Królestwa Polskiego udziela odpustu tym, którzy przyczynią się do budowy i naprawy kl., do wyposażenia go w księgi, szaty i naczynia liturgiczne; tenże udziela kl. zezwolenia na pewne nabożeństwa i odpusty (DP 153-4); abp gnieźn. Jan [ze Sprowy] udziela odpustu nawiedzającym w pewne święta kościół kl. Paulinów w Cz. zbudowany i poświęcony czci NMP i Ś. Krzyża (DP 155); 1466 bp krak. Jan Lutkowic z Brzezia udziela odpustu pielgrzymom, którzy w określone dni nawiedzą na Jasnej Górze: kościół większy (ecclesia maior) NMP, kaplicę w której znajduje się obraz, kaplicę Ś. Pawła Eremity, kościół pierwszej fundacji kl. i cmentarz tegoż kościoła (K. Szafraniec, Z dziejów Jasnej Góry, W. 1980 s. 10, 58-69 regest); → Częstochowa m. p. 6; abp gnieźn. Jan [Gruszczyński] udziela odpustu nawiedzającym kościół klaszt. (DP maszynopis); 1470-80 za czasów Długosza w miejsce drewn. kościoła par. z belek sosnowych zbudowano z kamienia kościół z budynkami klaszt. W północnej ścianie kościoła znajduje się kaplica z obrazem NMP ofiarowanym przez ks. Władysława Opol. Kl. posiada folwark nadany przez Władysława Jag. [→ 1393], podzielony na 4 pola i z niego dzies. snop. wart. 1 grz. Do kl. należą wsie: → Częstochowa Stara, → Kawodrza, → Grabówka, → Szarlejówka, → Lgota, oraz lasy zw. → Jamiska, oraz kuźnica → Gnaszyn z sadzawką, 2 jatki w m. Częstochowie (DLb. 2 s. 220; 3 s. 120-5); 1474 Kazimierz Jag. poświadcza, że pleb. w m. Częstochowie Piotr z Chorzenic [woj. sieradzkie] ustępuje na rzecz Macieja przeora kl. na Jasnej Górze z kościoła par. pozostającego pod patronatem król. (DP maszynopis; DLb. 3 s. 122); bp krak. Jan z Rzeszowa [ziemia przemyska] poświadcza, że Kazimierz Jag. patron i kollator kościoła par. pod wezw. Ś. Zygmunta w m. Częstochowie przekazał ten kościół spod zarządu pleb. świeckiego pod zarząd przeora kl. Paulinów, oddając im także uposażenie par. (tamże); kopia tegoż dok. z dopisanym następującym uposażeniem: dzies. z ról wójtostwa w m. Częstochowie, położonych k. łąki Biechowskiej, z niwy k. ról Jasnej Góry, wsi Błeszno Jakuba Trepki, od kmieci i sołtysa we Wrzosowej, od sołtysów we wsiach: Wierzchowisko, Grabówka, Wyczerpy, Kiedrzyn, Rększowice i Dzbów, od młynarzy w Wyczerpach i Mirowie, z folwarku ryc. w Mirowie, z folwarku Jakuba Mosińskiego w Konopiskach, od Wolnego w Konopiskach, od pana Politańskiego k. wsi król. Wierzchowisko (AJG kopiarz z XVI-XVII w.); a. 1480 Częstochowa zw. też Jasną Górą od kl. w niej położonego i kościoła NMP nad nią wzniesionego. W kościele znajduje się obraz NMP albo malowany przez ś. Łukasza Ewangelistę albo powstały na wzór obrazu ś. Łukasza1O legendzie i kulcie obrazu ob. K. Pieradzka, Fundacja klasztoru jasnogórskiego w Częstochowie w 1382 r., Kr. 1939, s. 41 - 66 i K. Szafraniec, Z dziejów Jasnej Góry, W. 1980, s. 62-8 (DHn. 1 s. 102); 1493 → Częstochowa Stara p. 3; 1494 Jan Olbr. na prośbę przeora prowincjalnego Jakuba potwierdza kl. wszystkie prawa, wolności i przywileje (MS 2, 382); 1510 Zygmunt Stary zapisuje kl. 4 bałwany soli wielickiej rocznie (MS 4, 9500); 1516 spór między przeorem mstowskim a Maciejem prowincjałem, Janem Kokoszką przeorem kl. Paulinów z Częstochowy i Częstochowy Starej (de utraque Częstochowa) i Stefanem wikarym ze Skałki o dzies. pien. z m. Częstochowy i wsi: Częstochowa Stara, Grabówka, Kawodrza, Kiedrzyn, Wyczerpy Wielkie i Małe i obydwa Wierzchowiska [Wielkie i Małe] zostaje zakończony przysądzeniem tych dzies. kl. mstowskiemu (DP 2 maszynopis); 1523 w związku ze sprawą „raptus et violationis sacrae imaginis per nefarios homines” Zygmunt Stary nakazuje Grzegorzowi z Kurozwęk [pow. wiśl.] przeorowi prowincjonalnemu kl. częstochowskiego i temuż kl., by nie ośmielali się wywozić pod jakimkolwiek pretekstem gdziekolwiek z Królestwa Polskiego cokolwiek z rzeczy lub pieniędzy, które składają hojnie wierni w tym kl. i na Skałce w Krakowie i aby nie ośmielali się czynić jakiekolwiek darowizny na rzecz obcych, którzy nawiedzają kl. Nikt [z kl.] nie może też podlegać innemu przełożonemu, lecz tylko ww. Grzegorzowi ,,sub poena collationis loci et monasterii fratribus alterius ordinis” (MS 4, 13 539); 1529 przeor prowincjalny Maciej? Mateusz? z Wojsławic. Kl. pobiera czynsze w swoich wsiach: 5 grz. 15 gr od kmieci i karczmarza, 3 grz. 12 gr od zagrodników oraz 1 grz. 10 gr z innej karczmy w Częstochowie Starej, 9 grz. 14 gr [od kmieci], 4 grz. z młyna w Kawodrzy, 1 1/2 grz. w Kaleji, 4 grz. w Lgocie, 2 1/2 grz. 6 gr w Grabówce, 7 1/2 grz. 4 gr w Szarlejce (LR s. 276); 1532 → Częstochowa m. p. 4.

Literatura → Częstochowa Stara p. 7.

1 O legendzie i kulcie obrazu ob. K. Pieradzka, Fundacja klasztoru jasnogórskiego w Częstochowie w 1382 r., Kr. 1939, s. 41 - 66 i K. Szafraniec, Z dziejów Jasnej Góry, W. 1980, s. 62-8.