(1220 Czanstochowka i Czanstochowa [z DLb.]¹Dok. z r. 1220 bpa krak. Iwona Odrowąża dla kl. w Mstowie znany tylko z XV-wiecznej kopii w DLb. wymienia wśród miejscowości świadczących dziesięcinę wsie Częstochówka i Częstochowa. Cytowana wyżej bulla Innocentego IV z r. 1250 zatwierdzająca uposażenie kl. kan. reg. na Piasku we Wrocławiu, którego filią był kl. mstowski, wymienia tylko Częstochowę. W źródłach późniejszych do czasu wystąpienia w r. 1377 → Częstochowy m. występuje jedynie wieś o nazwie Częstochowa lub Częstochowa Stara. Wydaje się uzasadniona wątpliwość, czy dok. z r. 1220 znany tylko z kopii z XV w. nie został interpolowany po lokacji m. Częstochowy lub - co jeszcze bardziej prawdopodobne - po r. 1382, w którym został ufundowany kl. Paulinów, w celu uzurpowania przez kl. mstowki dzies. z nowo lokowanego miasta. Spory o dzies. „de utraque Częstochowa” między obu klasztorami trwały jeszcze w XVI w.; por. p. 5 oraz Częstochowa m. 1384 p. 5. Za interpolacją przemawiałby też fakt, że wg ustaleń językoznawców nazwy dzierżawcze w formie zdrobniałej nie występują w XIII w. (K. Rymut, Nazwy miejscowe północnej części dawnego województwa krakowskiego, Wr. 1967 s. 40, hasło Częstochówka), 1250 Chastochowa, 1325 Czanstocowa, Czenstacowa, 1334 Czastochowa, 1335 Zanthocowa, 1354 Cestochowa, 1382 Antiquus Czanstochow, Antiquus Cząnstochow, Antiqua Czanstochow, Antiquus Czanstochowa, Mons Antiquus Czanstochow, 1470-80 Antiqua Czanstochowa i Czansthochowka, 1493 Częstochowka, 1529 Czastochowka, Cząsthochowka), dziś teren kl. na Jasnej Górze i Częstochówka dzielnica m. Częstochowy. Por. Częstochowa klasztor.

1. 1530, 1581 pow. lel. (RP k. 60; ŹD s. 78); 1325 n. par. własna (MV 1 s. 139); 1382 n. par. Częstochowa m. (DP 12-3); 1325 n. dek. Irządze (MV 1 s. 139); 1335 n. dek. Lelów (MV 1 s. 372).

2. 1382 Cz. S. zw. też Góra Stara Częstochowa k. m. Cz. → p. 3; 1570 droga z Krakowa na Śląsk przez Olsztyn, m. Częstochowę, [Jasną] Górę, Cz. i Grabówkę (LDK s. 63-4).

3. Własn. szlach. 1356, król., a. 1370, księcia Władysława Opol. 1370, własn. kl. Paulinów w Częstochowie 1382 n., 1356 br. Leonard i Kanimir dziedzice Cz. S.; → p. 4 (DP 3); mieszkańcy nowo lokowanej wsi → Wyczerpy obow. są m. in. do 8 gr obiednego, ilekroć król przybędzie do Cz. (ASK XLVI 42 k. 70r); 1382 folwark książęcy w Cz. S. → p. 5; Władysław Opol. nadaje nowo fundowanemu kl. Paulinów w m. Częstochowie m. in. Cz. S. z folwarkiem sąsiadującym z kl. Granice tego folwarku od strony miasta biegną na południe, aż do wielkiej drogi z m. Częstochowy do kl. i stąd przecinając tę drogę w kierunku południowym, dochodzą do granic kuźnicy, gdzie się granice między kl. a m. Częstochową zamykają (DP 13); 1393 Władysław Jag. nadaje temuż kl. [→ Częstochowa klasztor] wsie król., m. in. Cz. S. z folwarkiem, którego granice określa jw. w dok. z r. → 1382 (DP 31); 1470-80 własn. kl. Paulinów z nadania Władysława Jag. Ł. kmiece (DLb. 2 s. 221; 3 s. 123, 155-6); 1493 Jan Olbr. rozstrzyga spór między Jakubem przeorem Paulinów w Częstochowie a ur. Mik. Morskim tenut. częstochowskim o pewne karczmy we wsi klaszt. Cz. S., nadanej kl. przez poprzedników Jana Olbr. Tenut. skarżył się, że karczmarze z Cz. S., działając na szkodę targu tygodniowego w m. Częstochowie, sprzedają żywność i paszę nie tylko swoim gościom, lecz i innym osobom. Król zobowiązuje przeora do przestrzegania sprzedaży żywności tylko do konsumpcji w karczmie (DP 2 maszynopis). 1529 kmiecie i karczmarze płacą klasztorowi Paulinów w Częstochowie 5 grz. 15 gr czynszu, ponadto 1 karczma płaci1 grz. 10 gr, zagrodnicy 3 grz. 12 gr (LR s. 276); 1530 pobór z 2 1/2 ł. i 2 karczem dziedz. (RP k. 60); 1532 kmiecie odrabiają kilka dni rocznie i dają owies stwu olsztyńskiemu (In. 0 2k. 10); 1564 13 kmieci na 13 ł. i 1 na półłanku. Dają po 2 korce owsa z łanu do zamku olsztyńskiego i po 1 korcu owsa na stację król. (LK 2 s. 39).

4. 1356 Kazimierz W. zezwala br. Leonardowi i Kanimirowi dziedzicom lokować dwie wsie na pr. niem. średz.: jedną na starym miejscu, na którym dotąd znajdowała się wspomniana wieś Cz., nadal tak się nazywać mająca, drugą [Kawodrzę] w dąbrowie należącej do dziedzictwa Cz., nad rz. zw. Rybna [dziś Stradomka] ,,in territorio Cracouiensi”. Kanimir i Leonard oraz kmiecie i sołtysi lokowanych wsi otrzymują imm. sąd. oraz 20 lat wolnizny (DP 3); 1393 Władysław Jag. [por. p. 3] zwalnia sołtysów, kmieci i innych mieszkańców wsi nadanych kl. Paulinów w Częstochowie, m. in. Cz. S., od wszelkich danin i powinności na rzecz króla z wyjątkiem 1 miary owsa z łanu (DP 31).

5. 1220 Iwo [Odrowąż] bp krak. potwierdza kl. kan. reg. w Mstowie posiadanie dzies., m. in. w Cz.¹Dok. z r. 1220 bpa krak. Iwona Odrowąża dla kl. w Mstowie znany tylko z XV-wiecznej kopii w DLb. wymienia wśród miejscowości świadczących dziesięcinę wsie Częstochówka i Częstochowa. Cytowana wyżej bulla Innocentego IV z r. 1250 zatwierdzająca uposażenie kl. kan. reg. na Piasku we Wrocławiu, którego filią był kl. mstowski, wymienia tylko Częstochowę. W źródłach późniejszych do czasu wystąpienia w r. 1377 → Częstochowy m. występuje jedynie wieś o nazwie Częstochowa lub Częstochowa Stara. Wydaje się uzasadniona wątpliwość, czy dok. z r. 1220 znany tylko z kopii z XV w. nie został interpolowany po lokacji m. Częstochowy lub - co jeszcze bardziej prawdopodobne - po r. 1382, w którym został ufundowany kl. Paulinów, w celu uzurpowania przez kl. mstowki dzies. z nowo lokowanego miasta. Spory o dzies. „de utraque Częstochowa” między obu klasztorami trwały jeszcze w XVI w.; por. p. 5 oraz Częstochowa m. 1384 p. 5. Za interpolacją przemawiałby też fakt, że wg ustaleń językoznawców nazwy dzierżawcze w formie zdrobniałej nie występują w XIII w. (K. Rymut, Nazwy miejscowe północnej części dawnego województwa krakowskiego, Wr. 1967 s. 40, hasło Częstochówka) (Mp. 2, 385; DLb. 3 s. 157-8); 1250 pap. Innocenty [IV] potwierdza uposażenie kl. na Piasku we Wrocławiu [kl. w Mstowie był jego filią], m. in. dzies. z wsi „Chastochowa” (Häusler, Urkundensammlung zur Gesch. des Fürstenthums Oels 51); 1325-7 pleb. Bogufał. Par. oszacowana na 1 grz.; 1335-7, 1346-58 świętop. 3 sk. (MV 1-2 wg indeksu); 1374 świętop. 3 sk. (Rejestr Świętop.); 1382 Władysław Opol. zaświadcza, że Henryk Biel z Błeszna h. Ostoja pleban w [m.] Częstochowie Nowej, kan. krak. i gnieźn. składa rezygnację z kościoła par. pod wezw. NMP w Częstochowie Starej (in Antiquo Czanstochowa), będącego macierzą dla filialnego kościoła tegoż Henryka w [m.] Częstochowie Nowej oraz z dziesięciny z folwarku książęcego w Częstochowie Starej i całego uposażenia na rzecz kl. Paulinów w Częstochowie; Władysław Opol. za zgodą Jana [Radlicy] bpa krak. i tegoż pleb. Henryka oddaje Paulinom na kl. kościół par. NMP na Górze Częstochowa Stara (in monte Antiquo Czanstochow), stanowiący macierz kościoła w m. Częstochowie, wraz z wsią Częstochowa Stara; → Częstochowa klasztor (DP 12-3; DLb. 3 s. 120-1); 1470-80 dzies. pien. 8 gr z łanu z wszystkich łanów kmiec. klasztorowi w Mstowie oraz 6 gr mesznego z łanu klasztorowi w Częstochowie (DLb. 2 s. 221; 3 s. 123, 155-6); 1516 → Częstochowa klasztor (DP 2 maszynopis); 1529 dzies. pien. należy do kl. w Mstowie (LR s. 345).

6. 1354 Kazimierz W. wystawia dok. w Cz. (ASK XLVI 42 k. 92v).

7. K. Pieradzka, Fundacja klasztoru jasnogórskiego w Częstochowie w 1382 r., Kr. 1939 s. 24-6; S. Krakowski, Stara Częstochowa. Studia nad genezą, ustrojem i strukturą ludnościową i gospodarczą, 1220-1655, Częstochowa 1948 oraz rec. S. Herbst i S. Szymański, „PH”, 46 (1950), s. 292-4; S. Krakowski, Przyczynek do roli archiwów kościelnych w badaniach regionalnych. Archiwalia parafii staromiejskiej w Częstochowie, „Rocznik Łódzki”, 4(1961), s. 51-64; J. Braun, Częstochowa. Urbanistyka i architektura, W. 1977 s. 13-18; K. Szafraniec, Z dziejów Jasnej Góry, W. 1980.

8. Domniemana osada wczesnośredn. (Żaki s. 517). Wydaje się, że Żaki zaliczył Częstochowę do osad wczesnośredn. na podstawie wczesnych wzmianek w źródłach pisanych, brak bowiem informacji w literaturze o wczesnośredn. znaleziskach. - Odkryte resztki gotyckiego kościoła (J. Golonka, Okres przedfundacyjny, W: Jasnogórska Bogurodzica, W. 1983 s. 29-34).