- poniżej zamieszczono hasła dla wszystkich kuźnic funkcjonujących w średniowieczu i tych, co do których istniało przypuszczenie, że powstały przed połową XVI w. Nie mają osobnych haseł kuźnice założone w 2-ej poł. XVI w., a także poświadczone pod koniec tego wieku, według poniższego zestawienia.

Kawka lub Kawecka pow. lel., par. Kłobuck, w stwie krzepickim - założona w r. 1566, w rękach kuźnikow Kawków, wykupiona w r. 1599 i włączona do → Kuźnicy Herbołtowskiej (Zientara → niżej, s. 269; WR k. 349v).

Kostrzyna lub Warchołowska pow. lel., par. Przystań, w stwie krzepickim - założona w 1560 r. na rz. Kostrzyni, być może na miejscu istniejącej w r. 1532 → Kuźnicy Nadolnej w l. 1560-78 w rękach Jana Warchoła, w r. 1579 wykupiona od jego spadkobierców przez Andrzeja Słupskiego mieszcz. krzepickiego, który posiadał ją do swej śmierci przed 1598 (MS 5, 2745; Księga radziecka m. Krzepice 1553-1604, AG dep. 3k. 100v-100r, 114r-114v, 171v-172r; Zientara → niżej, s. 108-9, 270, 291).

Łaziec, pow. lel., par. Częstochowa, w stwie olsztyńskim - założona w r. 1553, w rękach Konopków (Zientara → niżej, s. 270).

Masłońska lub Dąbrowica pow. lel., par. Ciągowice, własn. szlach. - poświadczona w l. 1576-98 w rękach kuźnikow Masłoniów (Zientara → niżej, s. 269; Rybarski → niżej, s. 325; Akta wizytacji → niżej, s. 42).

Okradzionowska pow. krak., par. Sławków, w kluczu sławkowskim bpów krak. założona przez Walentego Kmitę w r. 1557 nad rz. Białą Przemszą; 1564 nadana mu dziedzicznie za czynszem 12 grz. i 10 wozów żelaza; 1571 W. Kmita i jego s. Jan dostają dożywocie na tej kuźnicy (Kuraś, Materiały, 28, 30).

Poczesna lub Wały, pow. lel., par. Częstochowa, 1598 par. własna, w stwie olsztyńskim - założona ok. r. 1569 (Zientara → niżej, s. 271), w r. 1598 świeżo zbudowano przy tej kuźnicy kościół pod wezw. Ś. Trójcy z pr. parafialnymi (WR k. 325v).

Sierakowska, pow. lel., par. Przyrów, w stwie olsztyńskim, poświadczona w r. 1580 (Zientara → niżej, s. 271).

Stany lub Stanowska, pow. lel., par. Przystań, własn. szlach. → poświadczona w l. 1583-98 (Rybarski → niżej, s. 326; Zientara → niżej, s. 269; WR k. 349).

Trzcianka lub Praszczykowska, pow. lel., par. Kłobuck, w stwie krzepickim - założona w r. 1565 przez kuźników Praszczyków, w r. 1595 wykupiona przez starostę krzepickiego Mik. Wolskiego na mocy wyroku królewskiego z r. 1591, i włączona do → Kuźnicy Herbołtowskiej (Zientara → niżej, s. 270; Festnacht, Katalog, 386).

Wąsosze, pow. lel., par. Częstochowa, stwo olsztyńskie - wymieniona w r. 1589 jako nowa w rękach kuźników Konopków (Zientara → niżej, s. 271).

Własna lub Swankowska, pow. lel., par. Koziegłowy, w stwie olsztyńskim - założona w r. 1563 (MS 5, 2791), w rękach kuźników Swanków, od r. 1582 w rękach szlacheckich (Zientara → niżej, s. 271; Akta wizytacji → niżej, s. 28; AMetr., Wizytacja Załuskiego z 1748, s. 369).

Zawada, pow. lel., par. Kłobuck?, w stwie krzepickim - w r. 1569 nowozbudowana (Zientara → niżej, s. 270).

Żarki (później Myszków), pow. lel., par. Żarki, własn. szlach. - poświadczona w l. 1587-98 (Zientara → niżej, s. 269; WR k. 354).

W Słowniku zostały opracowane tylko hasła zakładów produkujących żelazo na miejscu, czyli tzw. kuźnic dymarskich. Opuszczono natomiast wszystkie zakłady zajmujące się wyłącznie obróbką żelaza i produkcją oraz ostrzeniem narzędzi, a więc hamry [hamernie], ślofarnie [szlifiernie] i fryszerki, licznie występujące w okolicach Krakowa, Nowego Sącza i Olkusza. Pominięto też miejscowości o nazwach Ruda, Rudka, Rudniki, Rudno, występujące na całym obszarze ziemi krakowskiej gdyż zostały poświadczone w źródłach średniowiecznych tylko jako wsie. Geneza wielu z nich jest zapewne podobna i można domniemywać, iż ich część, choćby Rudniki [wsie służebne], funkcjonowała pierwotnie jako osady z kopalniami rudy i kuźnicami produkującymi żelazo, nie są to jednak wystarczające podstawy do umieszczenia ich w Słowniku pod kuźnicami. Nie da się też wykluczyć, iż część

osad nosiła nazwy pochodne od rodzaju gruntu, na którym były położone lub od terenów z płytko zalegającymi złożami rudy żelaznej. Jedna tylko Ruda występowała w źródłach jako wieś i jako kuźnica, dlatego zamieszczono jej hasło w grupie kuźnic.

Skróty. W hasłach poniżej często powtarzały się te same źródła i literatura, dlatego zastosowano w nich osobne skróty:

Akta wizytacji - Akta wizytacji dekanatów bytomskiego i pszczyńskiego dokonanej w roku 1598 z polecenia Jerzego kardynała Radziwiłła, biskupa krakowskiego, wyd. ks. M. Wojtas, Katowice 1938.

Miczulski - S. Miczulski, Hutnictwo żelaza w księstwie siewierskim od średniowiecza do XVIII wieku (kuźnice dymarskie), w: Siewierz, Czeladź, Koziegłowy. Studia z dziejów Siewierza i księstwa siewierskiego, praca zbiorowa pod red. F. Kiryka, Katowice 1994, s. 467-498.

Noga, Osadnictwo - Z. Noga, Osadnictwo i stosunki własnościowe w księstwie siewierskim do 1790 roku, w: Siewierz, Czeladź, Koziegłowy → wyżej, s. 165-257.

Noga, Słownik - Słownik miejscowości księstwa siewierskiego, oprac. Z. Noga, Katowice 1994.

Rybarski - R. Rybarski, Handel i polityka handlowa Polski w XVI stuleciu, 2: Tablice i materiały statystyczne, W. 1958.

Zientara - B. Zientara, Dzieje małopolskiego hutnictwa żelaznego XVI -XVII w. W. 1954.

Podsumowanie dotychczasowych wyników badań nad hutnictwem żelaza w ziemi krak. w średniowieczu przy wykorzystaniu materiału tu zgromadzonego przedstawił J. Laberschek, Kuźnice żelazne w ziemi krakowskiej w średniowieczu, Teki Krakowskie 3, 1996, s. 97-115.