(1325 Novum forum, Nuenmargt, Nuwenmarkt, Newenmarckt, Nuwemargt, Nuwenmarket, Nüwmarkt, Neuwmark, Nawe marck, Newen marck, Newenmarck, Nove civitatis, Nuwen Marckte, Newmarckt, Nuwen Merckteren, Newmarcktt, Nuwemarkt, Newenmark, Neugemarckt, 1466 Novum forum alias Neuenmergk, 1468 Nowemyastho, Newenmerket, Newenmarkt, 1535 Nowemyasto) miasto pow. nad Drwęcą.

1325 civitas (SRP 1, 193, 280, 608; 3, 591); 1343 Petrus de Muro advocatus in N. (PrU 3/2, nr 615); 1338-1343 siedziba wójt. (Mülverstedt 8, 38¹Później siedzibę wójt. przeniesiono do Bratianu); 1570 pow. mich., par. N. (ŹD 24, 308; Bi. 56, 80).

1414-38 m. płaciło 38 grz. i 1 fl. czynszu Zak. (GZ 24); 1436 w. m. Paweł Russdorf nadaje m. 5 ł. i 10 morgów ziemi należących poprzednio do zamku w Bratianie za roczny czynsz 10 kur (SeB 9-11; SeE 15); 1437 m. płaciło 36 grz. i 1 fl. czynszu Zak. (GZ 86); 1444 w. m. Konrad v. Erlichshausen odnawia i poszerza przyw. lok. nadany m. w 1384 przez w. m. Konrada Zöllnera, m. otrzymało 21 ł. na pr. chełm., położonych między posiadłościami Zak. a dotychczasowymi dobrami N., 30 ł. w Kamionce, z których 7 przeznaczono dla sędziego i zakątek k. mostu, na którym znajduje się już łaźnia, dla wybudowania słodowni; pr. łowienia ryb w Drwęcy od Bratiana do N., czynsz z ław piekarskich, sukienniczych i szewskich, dochody ze słodowni i łaźni, z wyjątkiem 16 ław rzeźniczych i chmielnika, które Zak. zachował dla siebie; m. daje po 6 den. czynszu od domu – 26 grz. dochodu rocznego, 7 kamieni łoju od ław rzeźniczych, 11 1/2 grz. czynszu rocznego z 23 ł. w Kamionce, po korcu żyta i pszenicy oraz po 4 wiard. i wartowe z 6 pługów w Kamionce; sołtys z Kamionki otrzymał 1/3, a Zak. 2/3 dochodu z kar (SeB 3-9); 1453 w. m. Ludwik v. Erlichshausen potwierdza nadanie swojego wuja Konrada z 1444, wspominając o 30 ł. w Kamionce i 21 ł. koło N., z których Zak. będzie pobierał 19 grz. podwyższonego czynszu oraz 40 kamieni łoju z 16 ław rzeźniczych; m. otrzymało pr. corocznego wyboru burmistrza, rajców, ławników i sędziego-sołtysa, oraz pr. karania w granicach posiadłości miejskich (SeB 4-8).

Po 15 VII 1410 N. przejściowo w rękach polskich (BK 2, 666); 1414 straty woj. w zabudowaniach stojących przed m. na 2000 grz., w innych dobrach na 2500 grz.; 10 zabitych i 2 uprowadzonych; straty ludności, która schroniła się w N. na 2000 grz. (Br. 155; SRP 3, 346); 1440 N. w dokumencie erekcyjnym Związku Pruskiego (AST 2, 175); II 1454 m. opanowane przez Związek Pruski (AST 4, 302); 28 V 1454 m, składa przysięgę wierności Kazimierzowi Jag. w Toruniu (AST 4, 413); 24 IX 1454 N. Ponownie pod władzą Zak. (SRP 4, 139, 140, 143, 509, 512, 518); 19 X 1466 traktat tor. przyznaje N. Polsce (Stv. 2, 268); do 27 III 1469 Zak. ma oddać Polsce N. za Nidzicę (Stv. 3, 24); 1521-25 N. zajęte przejściowo przez Zak. (SRP 5, 339, 512; SeB 23, 24).

Kościół par. Ś. Tomasza Apostoła: prezbiterium z ok. 1330, korpus bazylikowy z ok. 1350, polichromia got. z 2. poł. XIV w. i częściowo barokowa z l. 1638-42 (BK 2, 665-90; Spis 325; J. Z. Łoziński, A. Miłobędzki, Atlas zab. 146).

Mury miejskie: po 1343, zachowane fragmentarycznie; bramy: Kurzętnicka-Brodnicka i Łąkowska-Lubawska (BK 2, 665-90; Spis 325; J. Z. Łoziński, A. Miłobędzki, Atlas zab. 146).

Nowe Miasto. Z dziejów miasta i powiatu, Olsztyn 1963; SGKP 7.