([1065-1155] Seprch, Seprcz, Syeprcz, Seprcze, Szeprcz, Scheprcz, Szyeprcz, Syeprzcz, Syeprscz, Sieprcz) m. nad rz. Sierpienicą, 34 km na N od Płocka.

1. [1065-1155] n. gród (K nr 22); 1375 par. S. (PG 2, 135); 1437 n. miasto S. (MK 336, 70v); 1439 n. distr. płoc. (MK 336, 59v); 1471 n. ziemia płoc. (MK 5, 3v); 1506 dek. sierp. (MD); 1542 n. S. stolicą pow. (PG 8, 97); 1578 pow. sierp., par. S. (ŹD 38, 45).

2. 1497 folusz w S. na rz. Sierpienicy (PG 2, 134v-135v); 1509 mieszczanie łomżyńscy wracając z Gniezna przebywają lasy sierpeckie między S. i Radzanowem (PT 1, 55v); 1542 gościniec rozdzielający pow. sierp. od pow. rac. biegnie od m. Drobina do m. Bieżuń (PG 8, 97); 1549 płosa w Białoskórach od drogi sierpeckiej do granic Białyszewa (PG 14, 404v); 1572 płosa w Mańkowie od drogi idącej do m. S. aż do miejsca zw. smug, na zewnątrz fosy (PG 55, 116); płosa w Żukach od drogi sierpskiej w miejscu zw. Ryk do granic Żabickich w dobrach Żuki (PG 55, 202v); zagony w Kurówku od granic Lisic do gościńca [sierpeckiego] (PG 55, 244v); 1575 pole w Żabikach od drogi sierpeckiej do granic [Żółtowa-]Myszewa (PG 61, 257v); 1581 pole [zw.] Górki w Smoszewie od gościńca sierpeckiego do granic Myszewa obok drogi myszewskiej-kościelnej; pole [zw. Górki] w Smoszewie od gościńca sierpeckiego aż do drogi romatowskiej; płosa w Smoszewie od granic Kozic do gościńca sierpeckiego (PG 75, 129v, 131); 1594 pole w Kęsicach pod Grąbcem, przez które w miejscu [zw.] Kępa przechodzi gościniec sierpecki (PG 96, 760v-761); w Mańkowie w polu pod Chabowem płosa od drogi wiodącej do m. S. do pola zw. Górki (PG 96, 669); 1595 siedlisko w Gródkowie Sędzicowym od granic Dziembakowa do gościńca sierpeckiego (PG 98, 188-189); 1596 ogród w Gródkowie Sędzicowym od gościńca wiodącego z Gródkowa do S. (PG 98, 326); przez przecz w Czachowie biegnie gościniec z Płocka do m. S. (PG 98, 257); w Krajewicach Małych zagon od drogi sierpeckiej do granicy krajewskiej (PG 98, 762); w polu pod Kurowem płosy obok drogi sierpeckiej (PG 98, 407).

3. Włas. ks., następnie duch. [?], następnie szlach.; [1065-1155] gród S. wymieniony w rzekomym nadaniu Bolesława Śmiałego dla klasztoru benedyktynów w Mogilnie (K nr 22); 1322 ks. Wacław dokonuje z bpem płoc. zamiany pewnych wsi i gruntów w celu rozbudowy m. Płocka, oddając mu wzamian m. in. wieś S. z pr. zbudowania w S. zamku i lokowania miasta na pr. średzkim (L nr 57; ZDP nr 20)¹Akt ten został unieważniony, na co zwrócił uwagę T. Żebrowski (Stolica książąt mazowieckich i płockich w latach 1138-1493 [w:] Dzieje Płocka, Płock 1973, s. 86). Wg ustaleń dokonanych w ostatnich latach przez T. Żebrowskiego i K. Pacuskiego akt nie został unieważniony, lecz po prostu nie zrealizowany; 1350 bp płoc. rozsądza spór między Janem z Łysakowa kaszt. sierp. a Wojciechem, Pawłem i Borzysławem, jego bratankami, o prawo patronatu kościoła par. w Bonisławiu (Maz. II nr 305); 1369-1399 Jaśko zw. Pylik dz. z S., syn Andrzeja h. Rogala, star. ryczywolski, 1375 podstoli gost., 1380 odbył pielgrzymkę do Composteli, po 1389 wojewoda czers., poległ w bitwie nad Worsklą (ZDP nr 50 oraz przypis tamże nr 10; ZDP nr 53, 54; L nr 106; Z 20, 43v; Z 19, 88v; L nr 111); 1375 ks. Siemowit IV nadaje młyn w S. discr. Teodorykowi na zasadzie obopólnych powinności (PG 2, 134v-135); 1389 Jakub z S. kanonik płoc. (L nr 116); 1402 Marcin z S. (Pł. nr 176); 1435 Małgorzata wd. po Sasinie z S. z c. Anną procesują się z Andrzejem z Zakrzewa i jego braćmi Mikołajem z Brzozowa i Piotrem z Gulczewa (MK 335, 84); Mikołaj z Niedarzyna kaszt. sierp. (MK 335, 31v); 1437 Andrzej z Zakrzewa kanclerz płoc. posiada 1/2 miasta S. z młynem, na dobrach tych zabezpiecza Piotrowi z Gulczewa 200 kóp gr (MK 336, 70v); 1439 Małgorzata wd. po Sasinie kwituje stryjów: Andrzeja z Zakrzewa [Kościelnego] kanclerza płoc., Mikołaja z Brzozowa pkom. gost. i Piotra z Gulczewa z zadośćuczynienia za dobra dziedziczone, zrzekając się na ich rzecz ojcowizny w S., Dąbrówkach, Śniedzanowie (MK 336, 59v); to samo czyni Anna c. Sasina, która otrzymawszy 1000 grzywien krakowskich posagu, pokwitowanych przez teścia Jana Głowacza [h. Nałęcz] z Leżenic woj. mazowieckiego, zrzeka się na rzecz wzmiankowanych stryjów wsi Blizne i Szczutowo w z. dobrz. (MK 335, 124);

1443 Mikołaj z S. sprzedaje 2 1/2 wł. i 1 wł. wójtostwa w Rostkach (MK 3, 292); 1445 Anna żona Dominika z Gniewkowa i Małgorzata żona Andrzeja z S., córki Dobrogosta z Worowic, kwitują br. Jana z Worowic z zadośćuczynienia za wszystkie dobra (MK 3, 322v); 1447 w podziale dóbr dziedzicznych między braćmi, Andrzejem z Zakrzewa kanclerzem płoc. i Piotrem z Gulczewa, Andrzej otrzymuje 1/2 m. S. i wieś Śniedzanowo po śmierci Sasina i 500 kóp gr w półgr. za wieś Dziarnowo po śmierci Aleksandra, a Piotr otrzymuje 1/2 m. S. z dworem, wieś Dąbrówki po śmierci Sasina i m. Bieżuń z wsiami Seroki, Obrąb, Dąbrówki, Strzeszewo, Zimolza po śmierci Aleksandra; Andrzej zw. Szczubioł, szwagier wymienionych, upomina się o 150 kóp gr posagu po bratanicy tychże, Katarzynie (MK 336, 14-14v); 1455 Anna żona ur. Sędziwoja z Leżenic kwituje stryjów Andrzeja i Piotra ze S. za dobra po stryju Aleksandrze (MK 335, 123v); 1458 Andrzej kanclerz płoc. i Piotr, dziedzice S., procesują się z Pietrzykiem z Bobrowa (MK 335, 153); ok. 1469 ks. [Anna] reguluje rachunki z Mikołajem Drużbicem z Zastowa [wojskim warcz.] po jego powrocie ze Śląska; sumy pożyczone przez Drużbica były zabezpieczone na S. (MK 5, 85); 1470 Zuzanna c. zm. Andrzeja z Zakrzewa kanclerza płoc., żona Jana Żernickiego, sprzedaje br. stryjecznemu Andrzejowi z Gulczewa swój posag, zabezpieczony na 1/4 m. S., 1/4 wsi Wielkie i Małe Włóki, 1/2 wsi Kisielewo, Śniedzanowo i dwóch wsiach Okalewo (MK 341, 14v); 1471 taż Zuzanna kwituje tegoż br. stryjecznego z zadośćuczynienia za 1/4 miasta S. i za wsie Kisielewo, Śniedzanowo i dwa Okalewa (MK 5, 3v); Mikołaj s. Jana z S. student Uniwersytetu Krakowskiego (Album I, 205); 1475 Katarzyna c. Andrzeja z Zakrzewa kancl. płoc., żona Mikołaja z Oporowa kaszt. kruszwickiego, oddaje br. stryjecznemu Andrzejowi z Gulczewa 1/4 miasta S. wzamian za 1/2 wsi Kisielewo, Śniedzanowo i Okalewo (MK 5, 53v); 1484 ks. Janusz II pożycza z sum ofiarowanych na erekcję kaplicy Wniebowzięcia NMP w S. 180 kóp gr w półgr., 185 kóp gr w szelągach oraz 224 fl. węgierskie, zabezpieczając pożyczkę na przewozie w Płocku (AG perg. 925; ZDP nr 227); tenże książę pożycza z sum ofiarowanych na erekcję kaplicy Wniebowzięcia NMP w S. 500 kóp gr, zabezpieczając faktorom tej kaplicy, Dziersławowi z Karnic scholastykowi płoc., Jakubowi z Łaszewa pkom. płoc. i Feliksowi z Gulczewa rzeczoną sumę na wsiach książęcych Biała i Dziarnowo (AG perg. 898; L nr 251; ZDP nr 228); 1486-1518 ur. Feliks z Gulczewa współwłaściciel m. S., tenutariusz Nowej Wsi, pkom. płoc., patron kościoła par. w S. (Ep. 10, 466; LP LXVIII; Ep. 16, 215v); 1488 ur. Feliks i Prokop, bracia, synowie Andrzeja z Gulczewa, dziedzice S. zawierają ugodę z Bobrowskimi w sprawie kaplicy czyli kościoła zbudowanego i erygowanego przez Sierpeckich w Bobrowie, pod wezwaniem Wniebowzięcia NMP, którego budowa naraziła Bobrowskich na stratę do 2000 fl.; Feliks i Prokop mają mieć od strony Bobrowskich spokój, lecz ciż ostatni mają mieć pr. wolnego pochówka w tymże kościele, podobnie jak w kościele Ś. Wita w S.; poza tym Feliks i Prokop zapłacą Bobrowskim 40 kóp gr w ciągu 1 roku, a granice między dobrami w S. i Bobrowie mają być zachowane wg dawnych układów (Ep. 10, 612-613); 1489 → p. 4; 1497 król Jan Olbracht daje Stanisławowi Rościszewskiemu skonfiskowane dobra m. in. Wojciecha prepozyta Ś. Ducha w S. (MS II nr 965); Feliks pkom. płoc. i Prokop, bracia, dziedzice z S., uzyskują odnowienie przywileju z 1375 na młyn wodny (PG 2, 134v-135v); szl. Jakub ze Studzieńca jest śwd. dziedziców S. w sprawie o młyn tamże (PG 2, 134v-135v); 1509 Feliks Sierpski z Gulczewa pkom. płoc. zabezpiecza żonie Zofii, c. zm. Jana z Oporowa wojewody brzeskiego, 3000 fl. węg. tytułem wiana na połowie swych dóbr w ziemiach płoc., dobrzyńskiej i gost. (MS IV/1 nr 875); 1509 – zm. 1514 Prokop z Gulczewa i S. starosta i chor. płoc.; po jego śmierci wd. Elżbieta trzyma starostwo płoc. (Bon. VI, 178-9; MS IV/1 nr 547; WS 231, 269, 282); 1515-1529 Jan Sierpski z Gulczewa kanonik płoc. (Kap. P. 50, 124v, 126v; UP 79); 1518 król Zygmunt I oddaje w zastaw Wawrzyńcowi Prażmowskiemu kaszt. zakr. m. in. cło ziemskie w S. (ZDP nr 322); król Zygmunt potwierdza Elżbiecie Sierpskiej z Gaju posiadanie m. in. cła ziemskiego w S. (ZDP nr 325); 1518 – zm. 1572 Andrzej Sierpski z G. pkom. płoc., 1544 wojewoda rawski, 1554-1572 star. płoc., 1565 star. pyzdrski (LP XXIX; ZDP nr 154; MS IV/1 nr 7455); 1531: pierwsza rata szosu – 48 fl.; przed zapłaceniem drugiej raty miasto zostało spalone i zwolnione przez króla z opłat (RP 41, 97).

Mieszczanie. 1427 ks. Trojden II prosi Wielkiego Mistrza Zakonu Niemieckiego o zarządzenie zwrotu długu zaciągniętego u mieszczan Szymona z Płocka i Janusza Rogali z S. przez Grzegorza z Nowego Miasta, za którego poręczył Florian z Grudziądza (ZDP nr 109); 1430 Jan i Michał rajcy w S. (Consist. P. nr 219, 92v); 1472 Jakub z S. z s. Mikołajem, młynarze z S., sprzedają młyn na rz. Skrwie we wsi bpiej Biskupice Marcinowi Noochowi tkaczowi mieszczaninowi płoc. za 26 kóp gr (Ep. 10, 43; ZDP nr 196); 1484 ucz. Wawrzyniec kołodziej mieszcz. sierp. (Ep. 10, 332); 1488 uczciwi Jan Sowik i Mik. Cegła z S. skazani przez bpa płoc. na zapłacenie 4 beczek miodu i 2 beczek soli ucz. Stanisławowi Wierzchowicowi z S. (Ep. 10, 569); 1495 uczciwi Tomasz Kapinos i Jurga, mieszczanie sierp. (Ep. 15, 264); 1496 Jakub prepozyt Szpitala Ś. Ducha, Tomasz Kapinos, Jerzy Jurga, wszyscy z S., wykonawcy testamentu zm. discr. Mikołaja z Orszymowa lektora z S. (Ep. 15, 266); 1509 na prośbę Feliksa Sierpskiego pkom. płoc. król Zygmunt I zezwala sukiennikom miasta S. wyrabiać sukno o takiej szerokości i długości, jak w m. Płocku, i kłaść na sukno cechę z literą S, z koroną u góry a lwem u spodu, i postawy z tym znakiem w całym kraju swobodnie sprzedawać (MS IV/1 nr 876); 1515 krawiec z S. (K ław. nr 503).

4. 1322 → p. 3; 1356 król Kazimierz nadaje S., po spaleniu, pr. magdeburskie (GP 228); 1389 świeccy dziedzice części S. uzyskują od króla Władysława Jagiełły przywilej pr. niem. (SG X, 594); 1430 → p. 3, Mieszczanie; 1450 ks. Włodzisław I nadaje miastu S. pr. odbywania corocznych jarmarków na Ś. Wita (MK 336, 50v); 1471 ks. Kazimierz III rozszerza ur. Andrzejowi z Gulczewa pr. wolnego handlu dla mieszczan w S. (MK 5, 1); 1489 ks. Janusz II nadaje Feliksowi i Prokopowi z Gulczewa pr. do jarmarków w S., co rok na Ś. Łucję (MK 6, 219a); 1496 rajcy miasta S. skazują na wygnanie niewiastę żyjącą z Błażejem mansjonarzem w kościele NMP (Ep. 15, 53v); 1496-1499 Stefan burmistrz S. (K ław. nr 70, 101); 1517 Paweł Karcz burmistrz, Mik. Kurek, Szczepan Naważymasło, Maciej Wełna – rajcy m. S. (Ep. 2, 279).

5. 1375 → p. 1; 1381 pleban w S. (ZDP nr 47, 48); 1430 Paweł nauczyciel szkoły par. w S. (Consist. P. nr 219, 92v); 1449 Mik. Durmak rektor szkoły par. w S. z Jakubem Szolną z S. i z Białoskórskim zabijają discr. Jakuba Gidnika z Płocka (Ep. 5, 30); 1484 → p. 3; Dziersław z Karnic doktor obojga praw, scholastyk płoc. i kanonik krakowski oraz Rafał opat czerw. zostają wysłani dla sprawdzenia cudów i znaków w mieście S. (Kap. P 50, 33); kapituła płoc. ustanawia, gdzie ma być wybudowany nowy kościół w S. (Kap. P 50, 34); bp płoc. rozstrzyga spór między Janem Parzniewskim plebanem kościoła par. w S. z jednej, a rajcami miasta S. witrykami tegoż kościoła z drugiej strony, w sprawie przeznaczenia ofiar z ołtarza Ś. Krzyża: połowa tychże ofiar ma być przeznaczona na reperację kościoła par., druga połowa na budowę nowego kościoła (Ep. 10, 354); 1486 → p. 3; 1487 kapituła płoc. rozporządza w sprawie darowanych rzeczy i pieniędzy na kaplicę Wniebowzięcia NMP w S. (Kap. P 50, 38v); 1488 → p. 3; Jan z Parzniewa proboszcz par. Ś. Wita w S. oświadczył, że bp płoc. wydał przywilej dla 6 mansjonarzy, których osadzono w S., wyznaczając im siedliska na budowę domów i ogrody w miejscu zalesionym i bagnistym, przy kościele Wniebowzięcia NMP, zbudowanym w 1483 ze składek dla pomieszczenia cudownie zjawionego obrazu Matki Boskiej (Ep. 16, 214v-215v); 1489 kapituła płoc. poleca podjąć 100 kóp gr z pieniędzy przeznaczonych na kościółek Wniebowzięcia NMP na budowę kościoła katedralnego w Płocku (Kap. P 50, 40v-41); 1497 Feliks i Prokop, bracia dziedzice z S., dają 2 wł. w Wielkich Włókach na uposażenie kościoła Wniebowzięcia NMP (Ep. 2, 403-404); 1498 król Jan Olbracht przenosi zapis sum pożyczonych z funduszów kościoła Wniebowzięcia NMP w S., zabezpieczonych na Dziarnowie, Białej i przewozie płoc., na Nową Wieś w pow. mław. (MS II nr 1168); 1516 pleban w S. patron i kolator mansjonarzy kościoła Wniebowzięcia NMP w S. (Ep. 2, 154).

6. Ante 1356 S. uległ spaleniu (Pazyra 190); 1531 król Zygmunt I zwalnia m. S. od wszelkich świadczeń na przeciąg 8 lat, z powodu pożaru (MS IV/1 nr 5923).

8. Grodzisko leżało na prawym brzegu rz. Sierpienicy, w jej zabagnionej dolinie. Nie zachowały się na powierzchni żadne ślady grodziska. W 1876 r. odkryto resztki fundamentów murów obronnych o nieustalonej chronologii (GMP 122).