(1357 turrim, castrum Lobzow, 1386 castellum Lyobszow, 1420 curia regalis Lobsow, 1493 fortalitium Lobzow, 1558 curia Lobzoviensis) zamek gotycki z wieżą, k. Krakowa, wzniesiony przez Kazimierza W, przebudowany w stylu renesansowym w 1. 1535-95, od XVIII w. w ruinie, dziś nie istnieje.

1. [Pow. krak., par. Ś. Szczepana w Krakowie].

2. 1420 dziedzina Królowa Wola [później zw. Gramatyka] leży naprzeciw dworu król. (ex opposito curiae regalis) L. (KUJ 1, 66); 1528 w lipcu Wisła wylała tak, iż jej wody sięgały aż do dworu zw. L. w Czarnej Wsi (MPH 3 s. 105).

3. Zamek król. pod zarządem wielkorządców krak., stanowiący w XV i XVI w. oprawę królowych, często w zastawie u szlachty i mieszczan krak. -a. Zamek. 1357 Kazimierz W. buduje na W od Krakowa „in villagio Lobzow” zamek (Maciej z Miechowa, Chronica Polonorum, s. 240; Kronika polska Marcina Bielskiego → p. 7, t. 1, s. 414)¹J.W. Rączka, Królewska rezydencja → p. 7, s. 20, 23, niesłusznie łączy lokację Nowej Wsi z 1367 r. z założeniem zamku w Łobzowie przez Kazimierza W., datowanym na 1357 r. Te przedsięwzięcia królewskie nie miały ze sobą bezpośredniego związku; 1386 do Krakowa przybywa potajemnie w przebraniu kupca Wilhelm ks. Austrii i ukrywa się w zamku (in castello) L. w Czarnej Wsi, a także w domu Morsztyna (DHn. 10 s. 152); 1420 dwór → p. 2; 1493 królowa Elżbieta zapisuje Janowi Liberantowi m.in. 100 fl. węg. na naprawę zamku L. → Czarna Ulica; 1512 Zygmunt I przyjmuje w pałacu w L. swą pierwszą ż. Barbarę c. Stefana Zapolyi hr. spiskiego (Kronika polska → p. 7, t. 2, s. 962-3); 1518 uroczysty wjazd drugiej ż. Zygmunta I Bony Sforzy (W. Pociecha, Królowa Bona → p. 7, t. 2, s. 229-30); 1525 VII pobyt królowej Bony ze świtą w L. (tamże, s. 121 i przyp. 513); 1529 wydatki wielkorządcy krak. Seweryna Bonera na zwierzyniec w L. (pro ferali in L.) (Wawel 2, s. 133 przyp. 1); 1530 wydatki tegoż na pałac w L. (tamże, s. 168 przyp. 1); 1531 wydatki wielkorządcy krak. Seweryna Bonera na transport 6 skrzyń wapna do L.; z polecenia tegoż wypłacono wynagrodzenie 8 cieślom pracującym przez 5 dni w L. przy podniesieniu domu, który zapadł się w ziemię; uiszczono zapłatę Wawrzyńcowi Wieczorkowi za transport 6 skrzyń wapna do L.; wydatki wielkorządowe na budowę w ogrodzie królowej w L.; wydatki wielkorządowe na naprawę pieców w budynkach łaźni L. (Rachunki budowy zamku krakowskiego 1531, oprac. M. Ferenc, Kr. 2000, s. 32, 46, 85, 90, 94).

1535 wydatki wielkorządcy krak. Seweryna Bonera na rozbudowę zamku w L.: wynagrodzenia dla cieśli pracujących przy rozbudowie wieży i ogrodzenia i dla Szymona stolarza pracującego na wieży; wydatki na deski, belki, gonty, okiennice, zawiasy, gwoździe, haki i narzędzia (Rachunki budowy zamku krakowskiego 1535, wyd. O. Łaszczyńska, Kr. 1952, s. 91-2); 1545 30 IV, 10 V wydatki wielkorządcy krak. Seweryna Bonera na utrzymanie rodziny król., królewien, dostojników świeckich i duchownych i całego dworu, przebywających [na zamku] w L., m.in. wynagrodzenie po 2 gr dla posłańców, którzy dostarczyli kołacze (tortas) z Krakowa do L. (Rachunki generalne Seweryna Bonera 1545, Kr. 1955, s. 90-1); 1547 18-19 V, 23-28 V, 30 V – 1 VI Zygmunt I wystawia dok. [na zamku] w L. (MS 4, 7921-27, 7930, 22830-32, 22837, 22839, 22841-2, 22846-9; BCzart. Katalog 2, 967; A. Gąsiorowski, Itineraria dwu ostatnich Jagiellonów, SH 16, s. 268); 1553 29 VII wyjazd z L. Zygmunta Augusta na powitanie ż. Katarzyny c. cesarza Ferdynanda I i Anny Jagiellonki (SG 12 s. 214); 1558 wydatki wielkorządowe związane z odwiezieniem przez woźniców 108 bel dębowych do L., z selekcją i doborem przez cieśli bel dębowych na rozbudowę zamku w L. i z gromadzeniem tych bel w L. przez kmieci (Rachunki wielkorządowe Jana Bonera 1558, oprac. J. Garbacik, Kr. 1974, s. 73); 1559 na rozbudowę zamku w L. zakupiono belki dębowe u chłopów z Kobiernic, Bulowic i Bujakowa, sprowadzono też znaczną ilość gontów, m.in. z Wadowic [12619 sztuk], Mucharza [19800 sztuk], Dąbrówki [17650 sztuk], Śleszowic [13050 sztuk], Stronia [201 kóp] (J. Małecki, Studia nad rynkiem regionalnym Krakowa w XVI wieku, W. 1963, s. 167, 171, 175); 1585 stara wieża na zaniku w L. (W. Kieszkowski, Zamek królewski. → p. 7, s. 24-5, aneks 1: brulion pisma króla Stefana Batorego).

-b. Tenuta i tenutariusze. 1443 Jan Teschnar rajca krak. oświadcza, że otrzymał od króla i królowej zapisy na bliżej nieokreślone sumy oraz w zastaw zamek (castellum) L. z przynależnymi wsiami, i deklaruje, że będzie je trzymać za sumę 700 fl. aż do pełnego wykupu (ZDM 3, 655; RI s. 205); 1448 czynsz z Garbar płacony do L. (K. Pieradzka, Garbary, Kr. 1951, s. 95); 1461 Kazimierz Jag. zapisuje ż. Elżbiecie z tytułu posagu i wiana 200 000 fl. na imiennie wyszczególnionych dobrach, m.in. na wsi L. przed Krakowem (MS 4 Suppl, 943); 1464 Jan Rzeszowski kan. krak., star. nowomiejski korczyński, tenut. w L. staje o karę przy swoim poddanym Andrzeju cieśli z L. w sprawie z radą m. Krakowa (ZK 152 s. 90); 1467 tenże oskarża Mik. Stawowego z Czarnej Ulicy o porwanie panny przemocą z tenuty L. (GK 18 s. 19)²Występujący w 1467 r. w sprawie ze Stanisławem z Dąbia burgr. myślenickim Stanisław Kot z Przybenic „alias de Lobzow” (GK 18 s. 116) w istocie rzeczy pisał się z Bełzowa (SHGK 1 s. 36). W innych zapiskach sądu grodzkiego krak. rejestrujących tę samą sprawę Stanisław Kot pisze się zawsze z Bełzowa (GK 18 s. 30, 48, 58); 1471-2 → Krzeczów – tenuta; 1474 Kazimierz Jag. zapisuje dowódcy swych wojsk (armigero suo) Feliksowi z Paniewa 1250 fl. na wsi L. k. Krakowa (RI s. 212; M. Michalewicz, Paniewski Feliks, PSB 25, s. 127-9); 1493-7 Jan Liberant lekarz królowej Elżbiety matki Jana Olbr., tenut. zamku L., wsi: A. L., N. L. i Czarnej Ulicy (MS 2, 253, 259; GK 25 s. 138; 26 s. 334); 1493 → Czarna Ulica; 1495 Jan Liberant „de Melhos” lekarz królowej, tenut. w L. występuje przeciwko kmieciom czyli zagrodnikom z L. (GK 25 s. 138); 1497 tenże odstępując od swoich ziem i powiatów zapisuje ż. Barbarze wszystkie dobra ruchome i nieruchome gdziekolwiek w Królestwie Polskim położone i sumy zapisane na dobrach L. i innych dobrach król. Jeśli wróci szczęśliwie z wyprawy wojennej przeciwko Turkom, wówczas zapis nie będzie miał mocy prawnej i wspomniane dobra wrócą do niego (GK 26 s. 334); 1499 Marcin Borzymowski wielkorządca krak., tenut. królowej w L. pozywa Jana Kiezlinka [rajcę krak.] tenut. Rząski o kmiecia królowej Macieja Mandrowica z L., zatrzymanego przez woźnego sąd. Stan. Służkę z Kazimierza u tegoż Kiezlinka (GK 27 s. 799).

1501 królowa Elżbieta zezwala [swemu s.] królowi Janowi Olbr. zapisać jakąkolwiek sumę na wsi L., na której miała zapis posagowy i wienny [od Kazimierza Jag.], Janowi Bonerowi rajcy krak. (MS 3 Suppl., 290; 2, 1470); Jan Olbr. zapisuje za zgodą królowej Elżbiety ww. Bonerowi 2000 fl. węg. na wsi król. L. k. Krakowa z tytułu zaciągniętej pożyczki w tejże wysokości i zwalnia jego oraz jego ż. Szczęsną od udziału w wyprawie wojennej z tych dóbr, a ponadto oddaje Janowi wieś w posiadanie, a po jego śmierci żonie Szczęsnej (MS 2, 1470; 3 Suppl., 293; W. Pociecha, Królowa Bona → p. 7, t. 2, s. 35); 1502 Aleksander Jag. potwierdza dok. Jana Olbr. i królowej Elżbiety z 1501 r. dotyczące L. (MS 3, 305); 1507 Zygmunt I potwierdza zapis przez Jana Olbr. tenuty L. z wsiami na przedmieściu Krakowa [z 1501] dla Jana Bonera i jego ż. Felicjany [Szczęsnej] i potwierdzenie Aleksandra Jag. [z 1502]. Nadaje Bonerowi w dożywocie spy i robocizny z tych wsi (MS 4, 8619); 1512 Zygmunt I zapisuje ż. Barbarze z tytułu posagu i wiana 200 000 fl. na wymienionych imiennie dobrach, m.in. zamiast dóbr L. zapisanych Janowi Bonerowi 200 fl. rocznie z żup wielickich (MS 4, 1377); 1518 Zygmunt I, zapisując oprawę nowo poślubionej królowej Bonie, stwierdza, iż w miejsce dóbr L., które były niegdyś zapisane jego matce [Elżbiecie], a potem Janowi Bonerowi burgr. krak., zapisuje jej na żupach wielickich 200 fl. rocznie, płaconych na dzień ś. Marcina (W. Pociecha, Królowa Bona → p. 7, t. 1, s. 240-1 i Dodatki, nr 6, s. 273-5); przed 1528 Zygmunt I przenosi sumę 3000 fl. węg., zapisaną [Janowi Bonerowi] przez jego poprzedników na L. w dobrach wielkorządowych, na dobra Rabsztyn (Rewizja listów, BCzart. rps 1725, s. 7-8)³Zapis ten najprawdopodobniej miał miejsce po 1511 r., w którym Andrzej z Kościelca uzyskał od króla sumę 4000 fl. na dobrach rabsztyńskich, a przed 1528 r., kiedy Zygmunt 1 zapisał z tytułu posagu i wiana L. królowej Bonie. Gdyby wówczas L. był obciążony sumą 3000 fl. węg. na rzecz Bonera, król nie czyniłby zapisu na rzecz żony; 1528 Zygmunt I zapisuje ż. królowej Bonie z tytułu posagu i wiana dobra L. z przynależnościami (MS 5, 15509; RI s. 170; W. Pociecha, Królowa Bona → p. 7, t. 2, s. 422, 598 i Dodatki, nr 20, s. 466-8); 1546 tenże zapisuje królowej Bonie 200 fl. węg. na dobrach L. (MS 4, 22564); 1558 Zygmunt August nadaje w dożywotnią dzierżawę swojemu szafarzowi Janowi Klimuntowskiemu i jego ż. Barbarze tenutę czyli dwór L. (MS 5, 8213).

-c. Folwark król, rodzaje upraw. 1393-5 dla królowej, jej dworu, wielkorządcy krak., podrzędczego i jego familii dostarcza się z folwarku w L.: chleb biały i żytni, mąkę, jęczmień, żyto, proso, mak, groch, cebulę, kapustę, rzepę i inne jarzyny, gruszki i inne owoce, powidła, piwo, mleko, śmietanę, masło, ser, mięso wołowe, gęsi, zające, owce, krowy mleczne, woły, duże ilości owsa do młynów król. oraz owies i siano dla koni królowej, podrzędczego, wielkorządcy i woźniców (Rachunki → p. 7, s. wg ind.); 1393 kupione w Zabierzowie 2 stogi siana złożono w L. (Rachunki → p. 7, s. 8); 1393-4 żonie Hanula [doradcy król.] dostarczane jest z L. proso, groch, żyto (Rachunki → p. 7, s. 29, 32, 102); 1394 podrzędztwo wydaje 10 sk. na nasiona: kapusty, marchwi, pietruszki, pasternaku, buraka i cebuli dla folwarku w L.; podrzędztwo wydaje 5 gr na korzec prosa do wysiewu na folwarku w L. (Rachunki → p. 7, s. 72, 78); 1409 zabranie Piotrowi kmieciowi z Brzezin 2 koni w gaju w Kobylanach. Wyrokiem sądu mają być doprowadzone do [stajni król. w] L. (GK 1a k. 123); 1470-80 w L. Starej Wsi i w L. Nowej Wsi m.in. zagrody i folwark król. ze specjalnymi rolami (DLb. 1 s. 203; 2 s. 15).

1545 z L. zabrano do stajni wielkorządowej 4 duże stogi siana (Rachunki generalne Seweryna Bonera 1545, Kr. 1955, s. 86-7); 1554 taksa wojewodzińska zabrania przekupniom wykupywać warzywa od ogrodników, specjalnie z L. (J. Małecki, Studia nad rynkiem regionalnym Krakowa w XVI wieku, W. 1963, s. 86); 1558 wydatki wielkorządowe związane z przywiezieniem 6 wozami czarnej ziemi z L. do ogródków (Rachunki wielkorządowe Jana Bonera 1558, oprac. J. Garbacik, Kr. 1974, s. 73); 1562 Zygmunt August uwalnia poddanych wsi Krzyszkowice, należącej do kl. szczyrz., od ciężarów na rzecz zamku krak. lub folwarku w L. na okres dożywocia tenut. Katarzyny Lipnickiej (BCzart. Katalog 2, 1026); 1564 w L. folwark, który ma 3 nierówne pola, na których uprawia się: pszenicę, żyto, jęczmień, owies, marchew, groch, proso, len i mak oraz hoduje się: krowy mleczne, buhaje, woły robocze, bydło rogate pospolite, roczne cielęta; sep do L. z wsi kl. tyn.: Opatkowice, Wołowice, Rybna, Rączna, Przeginia, Wola [Radziszowska], Czernichów, Radziszów, Kaszo w, Śmierdząca [dziś Kryspinów], Nowa Wieś, Czułówek, Bukowie i Liszki po 3 korce żyta i po 6 korców owsa z łanu; sep do L. z wsi kl. zwierzyn. Olszanicy i Zabierzowa; wsie kl. szczyrz.: Głogoczów, Włosań, Mogilany i Krzyszkowice zaprzestały oddawać sep, świadczyć robocizny na folw. w L. i dawać opłaty (LK 1 s. 31-3).

-d. Zarządcy folwarku i służba folw. 1372 Bodzęta wielkorządca krak. uwolnił z więzów Maczka kulawego zarządcę w L., zatrzymanego i skazanego na śmierć przez sąd miejski za napaść z towarzyszami na mieszczanina z Dobczyc, który przyjechawszy, zastał zamknięte bramy miasta i wprowadził się potajemnie do jakiegoś domu. Maczek zabrał mu gwałtem wóz z końmi, rzeczami i pieniędzmi (Księga proskrypcji → p. 7, cz. 2, 42); tenże Maczek wraz z kompanami napadł na mieszczanina jadącego z towarzyszami z Krakowa do Kazimierza i zabił jednego z towarzyszy; tenże Maczek zabił na drodze publicznej mieszkańca Skotnik (Księga proskrypcji → p. 7, cz. 2, 43-4); Bodzęta wielkorządca krak. aresztował i uwięził na zamku krak. wbrew prawu i przywilejom miejskim Bartka Streita i Gotfryda Gallika rajców krak. za to, iż w mieście został zakuty w dyby Maczek kulawy zarządca w L. oskarżony o popełnienie w mieście grabieży na dwóch kmieciach (tamże, nr 45; KRK cz. 2 s. 34); tenże Maczek został oskarżony także o to, że dokonał zabójstwa na Kleparzu, że groził rajcom krak., że ich zabije, że wraz z synem Przeznosa napadł nocą i wyłamał drzwi domu w Czarnej Wsi przed Bramą Szewską i ograbił jego mieszkańców, że zadał 7 ran Żydowi Merklinowi i ukradł mu pas, sakwę, nóż, miecz i 5 gr, że wraz z podrzędczym i jego bratem przyjechał do Nowej Wsi, uwięził bezprawnie ludzi oskarżających go i syna Przeznosa, i że ich okrutnie poranił, że napadł na pasterza miejskiego, odpędził go od stada, zabrał 4 maciory, z których 2 zabił, że oszukał podstępnie sługę z Krakowa, gdy ten jechał napoić konia i ukradł mu go, że gdy po wielu sporach został przez sędziego uwięziony na Kleparzu i przekazany wielkorządcy na zamek, ten go uwolnił, że gdy był więziony na Kleparzu, zobaczył wspomnianego pasterza i błagał go pokornie o nieoskarżanie go o poprzednie zbrodnie i niepozbawianie życia, że wraz z bratem podrzędczego i jeszcze jednym wspólnikiem groził sługom wójta krak., że ich zabije, że rozbił skrzynkę mieszkańcowi Czarnej Wsi, zabrał mu 14 grz. i podstępnie uwiódł jego służącą, że ukradł pewnemu Janowi s. Szczepana sakwę z 63 gr (Księga proskrypcji → p. 7, cz. 2, 46); Maczek [z L.] → Łęka par. Sławków p. 4; 1393 podrzędztwo wydaje 7 sk. na koszulkę i czapkę dla pasterza bydła w L. (Rachunki → p. 7, s. 33; RD s. 563); 1394 podrzędztwo wydaje 7 gr na buty dla służącego i służącej w L. (Rachunki → p. 7, s. 49); 1395 podrzędztwo wypłaca służącej w L. 6 sk. zarobku (Rachunki → p. 7 s. 130); 1428 Mikołaj pisarz pana Malskiego włodarz w L. (GK 3 s. 77, 89, 103, 113, 198); 1429 Stan. Roj pleb. u Ś. Szczepana w Krakowie, włodarz królowej w L. (GK 3 s. 279, 285); 1472 na wniosek Bernarda Zagórskiego z Kleparza włodarza w L. sąd grodzki krak. odsyła Szymka Kisielowica z Półwsia przed sąd miejski krak. (GK 19 s. 692); 1564 w L. włodarz i czeladź folw. w osobach zarządcy i jego żony, pisarza, służącej, pasterza i świniopasa (LK 1 s. 31-2).

5. 1470-80 dzies. snop. z ról folw. dla preb. SŚ. Feliksa i Adaukta na zamku krak. (DLb. 1 s. 203; 2 s. 15).

6. 1595 narodziny królewicza Władysława Wazy w L. (Królowie elekcyjni. Leksykon biograficzny, Kr. 1997, s. 69).

7. -a. Źródła. Dodatkowe skróty. Kronika polska Marcina Bielskiego – Kronika polska Marcina Bielskiego nowo przez Joachima Bielskiego, syna jego, wydana, Sanok 1856, t. 1-3.

Maciej z Miechowa, Chronica Polonorum – Maciej z Miechowa, Chronica Polonorum, Craccouia 1521 [reprodukcja Kr. 1986].

Rachunki – Rachunki królewskie z lat 1393-1395 i 1412. Rachunki podrzędctwa [podrzędztwa] krakowskiego, rachunki stacji nowosądeckiej, oprac. H. Wajs, W. 1993.

Księga proskrypcji – Księga proshypcji i skarg miasta Krakowa 1360-1422, wyd. B. Wyrozumska, Kr. 2001.

-b. Literatura. J. Bogdanowski, Królewski ogród na Łobzowie, Kr. 1997; A. Grabowski, Kraków i jego okolice, Kr. 1844, s. 293-314; W. Kieszkowski, Zamek królewski w Łobzowie, Biuletyn Historii Sztuki i Kultury, nr 1, 1935, s. 6-25; W. Pociecha, Królowa Bona (1494-1547), t. 1-4, Poznań 1949-58; J. W. Rączka, Królewska rezydencja palacowo-ogrodowa na Łobzowie. Stan badań i zachowane źródła archiwalne (1367-1586), część I, Teka Komisji Urbanistyki i Architektury, t. 16, 1982, s. 17-30; S. Tomko wicz, Łobzów, Teka Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej, t. 2, s. 118-21.