ŚMIGIEL

1408 or. Smigel (ACC 2, 114), 1411 or. de Smygla (Wp. 5 nr 173), 1415 w Szmiglu (WR 3 nr 542), 1420 Smygel (ACC 4, 23v), 1427 Smygyel (WR 1 nr 1243), 1427 Smyghel (ACC 10, 87), 1433 Smygiel (ACC 17, 100), 1438 Smigil (AR nr 109), 1450 Smikel (Metryka 1 nr 50e/068), 1452 Smygil (ACC 33, 121v), 1474 Szmyghel (SŹ 3, 1958, s. 157), 1474 Szmygyel (Metryka 1 nr 74h/266), 1523 Schmygel (Metryka 2 nr 1523e/074), 1527 Szmigiel (BR 176, 2v), miasto.

1. 1425 n. pow. kośc. (PG 1, 102v); 1408 n. par. własna (ACC 2, 114); 1510 n. dek. Kościan (LBP 130); [o dacie lokacji miasta →przyp. 2].

2. 1400 fosa miej. i stawy, 1415 ogrody, wiatrak, ogród zw. Placem Żydowskim (Judenplatz), droga do Wschowy, Łysa Góra (Kalenbergk), Dzika Góra (Wiltbergk), Bukowe Źródło (Buchenborn), Święte Źródło (der Heilige Born) →p. 4A; 1496 ogród na Zielonej Górze w S. (PG 6, 92v; PG 11, 116v; →Śmigiel – dobra, p. 3).

1415 dwór →p. 4A; 1473 dwór →p. 6B; 1486 dom dziedziców →Śmigiel – dobra, p. 3.

1516, 1538 droga z Radomicka do S. (PG 69, 310v-311; KoścG 8, 358v-359); 1543 droga z Glińska do S. (KoścZ 19, 195v); 1556 droga z Bronikowa do S. (KoścG 11, 63-66v); 1569 droga z Kościana do S. biegnie przez Glinki (PG 21, 37v); 1571 bory w Radomicku przy drodze z S. do Boguszyna (KoścG 26, 407v).

1547 jatki w rynku →p. 5D.

1556 folw. Augustyński „pod grundą”, staw k. plebanii, ul. Niemiecka (platea Germanica) →Śmigiel – dobra, p. 3; 1563 wiatraki, przedm. →p. 3; 1570 las przy granicy z Glińskiem, gran. z Żegrowem, droga do Skrobuszyna (KoścG 24, 573); 1580 cło, drogi na przedmieściach w stronę Wschowy i Kościana →p. 4A; 1608 przedm. Nowanędza (K 5, 78, cytowanego tam aktu nie udało się odszukać).

3. Własn. szlach. →Śmigiel – dobra.

Mieszczanie: 1408 burm. Mikołaj →p. 4B; 1408 Mik. Miczek →p. 5A, 1415 Jan Kühne (Kuhne) →p. 4A; 1420 Wojtek (ACC 4, 140); 1421 Wojciech, 1424 szl. Tomasz Kromnowo →Śmigiel – dobra, p. 3; 1424 Anna Kijewa z S. domaga się, by skłonić Mikołaja sługę (familiaris) szl. Ramsza z S. do małżeństwa z nią, ponieważ w Niedzielę Palmową tr. [16 IV] obiecali sobie miłość i wierność małżeńską, po czym współżyli cieleśnie; Mikołaj zaprzecza temu (ACC 7, 144v); 1428 Bartosz Becker cieśla z S. pozywa Mikołaja pleb. w Lipnie o 1 grz. zapłaty za prace przy kościele [w Lipnie] oraz 1/2 grz. za wydatki poniesione na pozwanie plebana i witryków (ACC 11, 49v); 1433 Goś (Gosch) mieszkaniec (laicus) z S. pozywa Mik. Wańka plebana z Przemętu o 12 sk., które ręcząc za plebana zapłacił Michałowi Szymkowi mieszcz. z S. (ACC 17, 100); 1445 Grzegorz syn Tassa mieszcz. w S. (AE I 127v); 1448 Piotr Hanul z S. toczy proces z Wojciechem pleb. w Charbielinie (AE I 155); 1472 Andrzej Moczygroch, 1486 jego syn Mac. Moczygroch →p. 5B; 1472 Andrzej [Moczygroch?] burm. →p. 4B; 1474 Andrzej Moczygroch burm., rajcy Mac. Molner, Jerzy Cieślarek (Czeszlareg), Mik. Bieniasz →p. 5A; 1485 Wojciech rzeźnik z ż. Agnieszką; oficjał pozn. orzeka między nimi separację, gdyż mąż był okrutny i odciął nos żonie (ACC 63, 46v); 1486 Wojc. Kornek z S. toczy proces z kapłanem Andrzejem Klero z Krzonu o dom w S.; dom ten należał do krawca Piotra Lowno z S., który zapisał go swej ż. Jadwidze, siostrze Andrzeja z Krzonu; po śmierci Jadwigi powinien więc należeć do Andrzeja, a Kornek zajmuje go bezprawnie (ACC 64, 62); 1487 Jakub z S. i jego ż. Małg. Alyermanka z Koszanowa proszą o rozwiązanie ich małżeństwa, ponieważ łączy ich 3 stopień pokrewieństwa [tzn. mają wspólnego pradziadka] (ACC 65, 30v); 1496 Mik. Myszek ma ogród na Zielonej Górze (PG 7, 92v); 1498 szl. Andrzej Kania mieszcz. w S. winien jest Stan. Dłuskiemu 20 fl. zapisanych na swym folw. w Glińsku (KoścG 5, 1); 1499 szl. Anna Sulewska ż. szl. Andrzeja Kani mieszcz. w S., wd. po Mik. Chaławskim (KoścG 5, 46v); 1503 szl. Jadwiga Tworzyjańska ż. sławetnego Andrzeja syna Jana Kani mieszcz. w S. sprzedaje dobra po rodzicach w Tworzyjankach, Tworzyjanowicach i Pomykowie za 200 fl. (PG 12, 267); 1507 Niemcy w S., Mac. Cothel słodownik →p. 5A; 1514 Andrzej Mellar burm., Stanisław rajca →p. 4B; 1521 Barbara z S. (AC 2 nr 1757); 1523 Błażej Klog mieszcz. w S., jego ż. szl. Regina c. Jana Ceradzkiego (PG 15, 530); 1528 Błażej Ptasznik mieszcz. w S. i rządca Rafała Leszczyńskiego →Śmigiel – dobra, p. 3; 1535 dwa domy w S. położone między domem Wita krawca i cmentarzem kościoła par. (PG 78, 213); 1538 Wojc. Weszcasper mieszcz. z S., jego ż. szl. Zofia Cykowska (KoścG 8, 368); 1547 ogród Niedźwiedziewski →p. 5D; 1550 Wojc. Rachwał¹Imię to zapewne nawiązuje do imienia dziedzica, Rafała Leszczyńskiego z ż. Katarzyną →p. 5A; 1552 Jan Kania mieszcz. w S., mąż szl. Kat. Popowskiej; kwituje ona swego ojca Jakuba Popowskiego z wypłaty 200 zł posagu (KoścG 10, 9); 1556 w cz. S. sprzedanej Rafałowi Leszczyńskiemu mieszczanie: Andrzej krawiec, Sebestian Kania, Maciej Kęsy ślusarz, Kozak, Golcz, Waligóra, Gałganek, Ochsnar, Trzebiświnia, Kędziorka, Brzóska, Rojka, Walenty Młynarz, Terpiczka, Kosarz, Kulig, Smaczny, Jenik, Motyka, Czeska, Jech, Klugowa, Kołodziej, Biela, Świerczewa, Matys Kuśnierz, Piotr, Borowczewa, działka Strzelczewska, domy Olbrychczyn i Kramarzewski, folw. Augustyński, na ul. Niemieckiej domy Stanczlewski i Michała Zapali (PG 19, 362; PG 100, 940); 1562 Andrzej mieszcz. z S., jego ż. Kat. Iłowiecka (PG 106, 503v); 1575 Anna Kołowczewa wd. po Andrzeju Kemblanie mieszcz. w S.; jego ciotka Małg. Łaszczyńska uwalnia ją od czynszu 16 zł, jaki Andrzej zapisał jej w 1569 (KoścG 29, 122); 1580 Stan. Moczygroch w imieniu całego miasta przedstawia do oblaty dok. miejskie [→p. 4A] (WsG 18 k. 196, 198, 200v).

Rzemiosło: 1486 cech rzeźników →p. 5B; 1507 piwo z S.; opat lub. pozywa Bartosza komendarza [dzierżawcę par.] w Święciechowie o to, że szynkuje piwo z S. i Głogowa; oficjał pozn. orzeka, że Bartosz może sprzedawać te piwa tylko kapłanom i szlachcie, [pozostałym zaś tylko piwo miejscowe] (ACC 84, 134).

1458 m. S. ma wystawić 7 pieszych na wyprawę do Malborka (CMP nr 129); 1462-65 S. płaci cyzę w kolejnych ratach: 1/2 grz., 3 wiard., 2 grz., 1 grz. 8 gr, 2 grz., 5 grz. 1 wiard., 2 1/2 grz., 2 grz., 1 kopę gr, 1 1/2 grz. bez 3 gr, 1 kopę bez 1/2 gr (M Poznań I 1854; Cyza 545-549 – z błędami); 1507 m. S. spalone (ASK I 5, 1v); 1530 m. S. płaci 18 grz. szosu (ASK I 3, 136v); 1547 szos miej. →p. 5D; 1563 pobór: podwójnego szosu 18 zł, od 9 kotłów do warzenia gorzałki i 1 waru, 31 rzem., 1 wiatraka dziedz., 5 wiatraków dor., 7 rzem. na przedmieściu, 1 przekupnia (revenditor), 5 przekupek, 7 komor., 1 krupkarza, 1 karczmy (ASK I 4, 200v).

4A. Prawa i przywileje miejskie. 1400 Henryk von Oppeln dz. w Koszanowie nadaje miastu Koszanowo targ na sól, a także wagę, postrzygalnię, 2 ławy chlebowe, 2 ławy rzeźnickie, 2 ławy szewskie i wysokie kramy oraz stawy położone wokół rowu miej. (Wp. 11 nr 1791); 1415 Ramszel von Oppeln dz. w Koszanowie nadaje miastu Koszanowo pr. magd.²O wzajemnym stosunku dokumentów z 1400 i 1415 →T. Jurek, Metryka miasta Śmigla [→p. 7], s. 77-80, który uznaje dok. z 1415 za ostateczne zamknięcie długoletniego procesu lokacyjnego, już bowiem dok. z 1400 poświadcza funkcjonowanie miasta. Nie znamy przywileju król., który proces ten otwierał. Tamże, s. 81-82, sugestia, że przywilej taki mógł być wystawiony w 1388, zgodnie z pozwoleniem otrzymanym od króla Władysława [Jag.]; nadaje miastu →Nową Wieś, która graniczy z Koszanowem i Bronikowem [wg in. kop.: z Glińskiem]; burm. i rajcy mają tam pobierać czynsz wynoszący 11 grz., pleban zaś ma dostawać rocznie 8 gr w trojakach oraz 1 korzec chmielu z każdego łanu; mieszczanie otrzymują pr. swobodnego przepędzania bydła, które to pr. należało do Jana Kühne, ale z zastrz., że nie mogą z niego korzystać na szkodę dziedzica i sąsiadów; mieszczanie mogą posiadać owce oraz pędzić je i wypasać na gruntach dziedzica, za co mają dawać rocznie po 1 owcy od każdych 100 sztuk; dziedzic nadaje mieszczanom 12 ogrodów położonych za wiatrakiem, wyjąwszy pierwszy ogród przy drodze, który należy do wiatraka; [od każdego ogrodu] burm. i rajcy płacić mają rocznie dziedzicowi 1 wiard. i 2 kurczaki, a plebanowi 1 gr; nadaje też 2 ogrody, z których jeden leży po prawej stronie przy wiatraku, a drugi po lewej, idąc w stronę Wschowy; z tych ogrodów płacić mają po 1 gr i 4 kurczaki; dziedzic nadaje Łysą Górę (Kalenbergk) i zarośla na niej przy ogrodzie Jana Kuhne, a także [kolejnych] 12 ogrodów ze stodołami, z których mają dawać po 2 kurczaki, oraz ogród zw. Placem Żydowskim (Judenplatz); mieszczanom wolno budować stodoły i zakładać ogrody wokół miasta, ale bez szkody dla istniejących już ogrodów dziedzica; dziedzic nadaje mieszczanom [grunty] od grobli za Dziką Górą (Wiltbergk) [i] mielcucha do Bukowego Źródła (Buchenborn) oraz od Bukowego Źródła do Świętego Źródła (an den Heiligen Born) i stawu przed tym źródłem; dziedzic nadaje miastu targ na sól; gdy przybędą obcy i będą sprzedawać sól na ćwiartki, połowa dochodu z targu ma przypaść dziedzicom, gdy zaś sprzedawać będą sami mieszczanie, winni dawać dziedzicom po ćwiartce soli od każdego wozu; dziedzic nadaje miastu postrzygalnię i wagę, z zastrzeżeniem, że dziedzice na własne potrzeby będą mogli strzyc [sukno] i ważyć w swym dworze; dziedzic nadaje też 2 ławy rzeźnicze, 2 ławy chlebowe, 2 ławy szewskie oraz zezwala na posiadanie łaźni, w której dziedzic i jego czeladź (hoffgesinde) będą się mogli kąpać i strzyc bez opłat; także ubodzy mogą się darmowo kąpać w soboty; dziedzic pozwala nosić po mieście chorągiew, a jedynie w sytuacji, gdy stanie chorągiew dziedzica (der herschafft), ten, który używa chorągwi miej., winien zapłacić 1 gr dziedzicowi [fragment niejasny]; dziedzic nadaje miastu „alle boet von Ment mesy czage” [fragment niejasny] z wyjątkiem 1/2 ł. należącego do wójta³Dok. zachowany w 2 kopiach (obl. w księgach grodzkich wsch. z 1580 oraz zatwierdzenie dziedzica Rafała Leszczyńskiego z 1671), różniących się szczegółami niektórych postanowień, a także datą (11 XI 1415 lub 24 VI 1415). Tekst jest zapewne tłumaczeniem z zaginionego or. łacińskiego (T. Jurek, Metryka miasta Śmigla [→p. 7], s. 78-79; tamże, s. 94-97 tłumaczenie pol.) (Wp. 7 nr 760).

1460 król Kazimierz Jag. na prośbę bpa pozn. Andrzeja nadaje miastu S. pr. magd. (WsG 18, 196v-197).

1493 król Jan Olbracht na prośbę Piotra Śmigielskiego kan. pozn. pozwala mieszczanom z S. podczas targów tygodniowych w czwartki swobodnie sprzedawać konie, woły i bydło (MS 2 nr 208); 1506 król Aleksander zwalnia tych mieszczan z S., którzy cierpią szkody [z powodu pożaru], z wszystkich podatków na 4 lata (MS 3 nr 2628); 1517 czopowe od mieszczan S. za 1 kwartał król Zygmunt [St.] nadaje Janowi Rozdrażewskiemu (MS 4 nr 11334).

1580 król Stefan Batory zważywszy wielkie koszty, jakie mieszczanie z S. ponoszą na naprawę dróg na przedmieściach w stronę Wschowy i Kościana oraz w przyległej wsi Glińsko, pozwala pobierać w S. cło, po 1 ternarze od każdego konia; drogi na przedmieściach mają być brukowane, a ta w Glińsku moszczona drewnem (WsG 18, 190-191).

4B. Władze miejskie. 1408 Mikołaj burm. w Koszanowie (ACC 2, 112v); 1415 burm. i rajcy →p. 4A; 1472 Andrzej [Moczygroch?] burm., Michał i in. rajcy z S. toczą proces z Wawrzyńcem wikariuszem w Lubiniu; bp pozn. orzeka, że sprawa należy do sądu świeckiego i uwalnia rajców od roszczeń wikariusza (AE II 363v); 1474 burm. Andrzej Moczygroch, rajcy Mac. Molner, Jerzy Cieślarek i Mik. Bieniasz →p. 5A.

1415 wójt →p. 4A; 1510 opust. 1/2 ł. wójtowskiego →p. 5A.

1514 Andrzej Mellar burm., Stanisław rajca (AC 2 nr 1684).

5A. Kościół par. w Ś.⁴Miasto Ś. lokowane zostało na gruntach wsi →Koszanowo. Wieś ta miała wcześniej własny kościół par. (najpewniej jest to późniejszy kościół Ś. Wita, →Uwaga), w mieście zaś zbudowano nowy kościół. Przez jakiś czas funkcjonowały zatem dwa kościoły, co znajduje wyraz w podwójnej obsadzie plebańskiej na początku XV w. Z czasem prawa par. pozostały przy kościele miej. w Ś., a dawny kościół koszanowski pełnił rolę kaplicy podmiejskiej. Data budowy kościoła farnego w Ś. w 1439 (ŁOp. 2, 247), nie wiadomo skąd zaczerpnięta, nie zasługuje na wiarę (jak zauważył już Now. 2, 433) 1408 12 X Stan. Born pleb. w S. pozwany przez Mik. Miczka mieszcz z S. o 19 sk. (ACC 2, 114); 1409 tenże Born pleb. w Koszanowie (ACC 2, 136); 1410-18 [tenże?] Stanisław pleb. w Koszanowie (ACC 2, 180; ACC 3, 31v).

1408 1 X Bernard pleb. w Koszanowie toczy proces z Mikołajem burmistrzem w Koszanowie [czyli w Ś.] o 2 grz. (ACC 2, 112v); 1421 tenże pleb. w Koszanowie czyli S. (CoPr. I 3); 1424 tenże pleb. w S. toczy proces z opiekunami dzieci zm. balwierza z Kościana o 7 grz. (ACC 7, 104); 1427 tenże były pleb. →niżej; 1428 tenże były pleb. w S. pozywa Piotra Plicha z Kościana o zapłatę 5 grz. (ACC 11 k. 9, 59).

1415 dochody plebana z Nowej Wsi →p. 4A.

1420 Wawrzyniec dzierżawca dochodów kościoła w S. pozwany przez plebana z Wonieścia o 2 korce owsa i 2 żyta, jakie wziąć miał ponad zobowiązanie (ACC 4, 23v).

1427 Andrzej pleb. w S. oddaje dochody swego kościoła w dzierżawę Mikołajowi ze Środy kapłanowi i wikariuszowi w Pierzchnie na 3 lata za 24 grz. rocznie; od należności tej potrącona zostanie suma, jaką pobiera były pleb. (antiquus plebanus) Bernard z wiardunków [dziesięcinnych?] z S. oraz wsi Koszanowo, Morownica i Glińsko, zgodnie z dok. wystawionym przez Andrzeja; jeżeli Andrzej ustąpi z beneficjum albo dokona jego zamiany, wówczas Mikołaj będzie dzierżył kościół tylko przez rok (ACC 10, 87); 1428 tenże oddaje dochody swego kościoła w dzierżawę Andrzejowi wikariuszowi w Pierzchnie na 3 lata za 24 grz. rocznie; dzierżawca ponosić ma przez ten czas wszystkie zobowiązania (servicia) ciążące na parafii (ACC 11, 99v).

1465 Mikołaj pleb. w S. pozywa Jakuba Śliwieńskiego z Księginek o 1 grz. czynszu od sumy 10 grz.; sumę tę zapisała kościołowi w S. Dorota Robaczyńska, zm. ż. Jakuba, a on zobowiązał się płacić od niej czynsz; bp wyrokuje, że Jakub ma zapłacić 3 grz. z tytułu zaległości, a potem płacić rocznie 1 grz.; pleb. ma za to odprawiać co tydzień kolektę i w każdej mszy wspominać o zm. donatorce (AE II 125).

1474 bp pozn. Andrzej [Bniński] wydaje wyrok jako rozjemca w sporze dziedziców Andrzeja, Piotra kan. pozn. oraz Stanisława kan. pozn. i plebana [w Ś.], burm. Andrzeja Moczygrocha, rajców Mac. Molnera, Jerzego Cieślarka (Czeszlareg) i Mik. Bieniasza, występujących w imieniu kościoła par. w S., ze Stefanem Scharerem mieszcz. z Kościana, ojcem zm. Mik. Scharera plebana w S.; z tytułu pieniędzy, jakie Mikołaj wziął za odprawianie mszy porannej (matura missa), a także za ornat (casula) przetykany złotem, mszał i srebrny przedmiot [nazwa nieczytelna], które Mikołaj dał kościołowi w S., a [Stefan je] zabrał, Stefan ma zapłacić 12 grz. na [zakup] 1 grz. czynszu, ponadto zaś 15 fl. na zakup srebrnego ornatu; w sprawie srebrnej zaponki (monilis alias zaponky), która należała do kościoła w S., a potem do siostrzenicy Mikołaja, Stefan ma zaprzysiąc, że dał srebro takiej samej wartości na wykonanie kielicha dla kościoła w S.; Stefan ma zrzec się wszystkich nal. do kościoła owiec, skopów i jagniąt, które są w dzierżawie w Żegrowie, Koszanowie i Glińsku (AE II 392-393).

1475 legat na rzecz kościoła w S. →Śmigiel – dobra, p. 3: Jan.

1486 Wawrzyniec z Łabiszyna bakałarz sztuk wyzwolonych w S. [tzn. rektor szkoły] pozywa Marcina pleb. z Rydzyny o zapłatę 2 fl. z długu 5 fl. (ACC 64, 36v).

1489 Maciej gracjalista z S. toczy proces ze Stanisławem sołtysem z Przesieki Polskiej i Dorotą kobietą z Czacza (ACC 66, 142).

1497 Mik. Czacki kan. pozn. i pleb. w S. zeznaje, że z polecenia oficjała pozn. wikariusz w S. pozwał Jadwigę czarownicę (incantatrix) z Morownicy w par. S. (AC 2 nr 1521); tenże →niżej (pod 1514).

1507 Mik. Majorek pleb. w S. toczy spór z Niemcami (Almani) z S.; Mac. Cothel słodownik w imieniu całej wspólnoty Niemców z S. twierdzi, że pleb. wbrew staremu zwyczajowi nie utrzymuje kapłana dla Niemców, który by ich spowiadał i wygłaszał do nich kazania; pleban tłumaczy, że nie ma skąd wziąć takiego kapłana; oficjał nakazuje mu znaleźć taką osobę do dnia Wniebowzięcia NMP [15 VIII] (ACC 84, 105v); 1510 tenże wuj Łucji c. Dobiesława z Kociug (KoścG 6, 86), 1515 toczy z nią proces (PG 69, 167); 1527 tenże wspomn. jako zm. →niżej.

1510 par. w dek. Kościan, pr. patronatu należy do dziedziców; pleban otrzymuje dzies. po 12 gr z 16 ł. os., 1/2 ł. i 1/2 ł. wójt. są opust. (LBP 130).

1514 rada m. S. zwraca kościołowi NMP in Summo w Poznaniu obraz (tabula ymaginum), który zm. Mik. Czacki pleb. w S. przeniósł do S. (AC 2 nr 1684).

1527 bp pozn. Jan instytuuje Wawrz. Pawłowskiego, posiadającego niższe święcenia, na plebana w S. po śmierci Mik. Majorka; kandydata prezentowali kolatorzy: Mikołaj i Wojciech z S. oraz Małg. Rozdrażewska (BR 176, 2v-3).

1543 Jan niegdyś pleb. w Oporowie, komendarz [dzierżawca kościoła] w S. pozywa Jana Karśnickiego o pewne dochody należne kościołowi w S.; sąd daje komendarzowi pr. zajęcia wszelkich dóbr Karśnickiego (PG 85 k. 149v-150, 40); 1548 [tenże?] Jan Iwanek komendarz kościoła w S. i altarysta w Poniecu daje Janowi Łąckiemu kan. pozn. i pleb. w Poniecu swą łąkę w Poniecu, za co Łącki ma mu dawać rocznie 1 grz.; po śmierci Iwanka czynsz ten pobierać ma bractwo ubogich, założone właśnie w S. (ACC 118, 40).

1550 Maciej pleb. w S. toczy proces z Wojc. Rachwałem z S. i jego ż. Katarzyną o ogród, rolę i dom k. kościoła Ś. Wita za miastem; bp pozn. orzeka, że dobra te należą do kościoła w S. i plebanom nie wolno ich zbywać, więc nawet gdyby istniała rezygnacja dokonana przed władzami miej., to jest ona nieważna (AE IX 409v-410).

1550 Sebastian z Nowego Miasta instytuowany na plebana w S.; prezentowali go kolatorzy Rafał Leszczyński, Wacław Rozdrażewski i Stan. Śmigielski (ACC 118, 240).

1564 wsie Nietąszkowo i Polodowo w par. S. (IBP 306).

1619 kościół par. pod wezwaniem Wniebowzięcia NMP i Ś. Jana Chrzciciela, murowany, po pożarze w drugi dzień Wielkiejnocy [16 IV] 1582 odbudowany przed 19 laty z ofiar pobożnych ludzi; pamiątkę konsekracji dokonanej przed spaleniem obchodzi się w niedzielę po ś. Mateuszu [po 21 IX]; metryki posiada od 1598; w kościele jest ołtarz główny oraz 2 ołtarze boczne, w których znalazły się obrazy (imagines) z dawnego ołtarza głównego; pleban ma rolę i ogród przy kościele Ś. Wita (AV 4, 116-117); w wizytacji wspomn. też kościół dla innowierców zbudowany przed 15 laty przez dziedzica Wacława Rozdrażewskiego oraz znajdujący się w rynku dom arian (AV 4, 120); 1797 kościół par. Ś. Jana Chrzciciela, murowany, mocno zniszczony; pamiątkę konsekracji obchodzi się w niedzielę po ś. Mateuszu (A. Weiss, Raporty dziekanów o stanie kościołów diecezji poznańskiej w 1797 roku, Lublin 2010, s. 268).

5B. Altarie w kościele par.

1420-21 Mikołaj pleb. w Lyesze [Leszno?⁵Now 2, 445, przypuszczał, że chodzi o →Śmieszkowo, ale to miejscowość o późniejszej metryce] i altarysta w S. toczy proces z Wojtkiem mieszcz. w S. o role zw. Szyba w S.; Wojtek twierdzi, że posiada te role spokojnie od 2 lat, altarysta natomiast dowodzi, że role te dał altarii Mik. Sprinczel ze Skoraczewa, spłacając 10 grz. długu swego zm. brata Jana (ACC 4, 140; ACC 5, 99).

1441 Krzysztof altarysta w S., pełnomocnik Piotra Roela altarysty we Wschowie (AE I 65).

1452 wspomn. Mikołaj pleb. w Górce i altarysta w S., który w testamencie zapisał opatowi w Przemęcie 12 grz., jakie winien mu był Stan. Mader kan. głog. (ACC 33, 121v).

1472 Andrzej [Bniński] bp pozn. eryguje altarię NMP, ŚŚ. Jakuba, Barbary, Wawrzyńca i Hieronima w kościele par. w S., ufundowaną przez Jakuba z Kościana pleb. w Bukowcu i Stanisława wieśniaka (laycus) z Czerwonego Kościoła; przeznaczyli oni na tę fundację 6 grz. czynszu kupionych we Wschowie; altarysta ma odprawiać tygodniowo jedną mszę o NMP i jedną o ś. Barbarze; pr. patronatu ma należeć do Andrzeja Moczygrocha mieszcz. w S., a po jego śmierci do Jakuba z Kościana i jego krewnych; 1486 Jakub z Kościana altarysta w S. przekazuje pr. patronatu wspomn. altarii mistrzom, starszym i całemu bractwu rzeźników w S.; Mac. Moczygroch syn zm. Andrzeja oświadcza, że nie ma żadnych praw ani roszczeń do patronatu tej altarii (AE III 146v-147).

1548 bp pozn. na prośbę kolatorów Jana i Piotra Karśnickich przenosi altarię Ś. Katarzyny z kościoła par. w Wilkowie Polskim do kościoła par. w S., z zachowaniem jej uposażenia i obowiązków altarysty (AE IX 216).

1619 w kościele par. w S. są dwa ołtarze boczne →p. 5A.

5C. Kościół Ś. Wita. 1550 ogród, rola i dom k. kościoła Ś. Wita za miastem →p. 5A; 1619 kościół Ś. Wita za miastem, drewniany z wstawkami ceglanymi; pamiątkę konsekracji obchodzi się w niedzielę po Wielkiejnocy; ma 1 ołtarz, nie ma żadnego uposażenia, ale od niedzieli po Wielkiejnocy przez wiele tygodni aż do Dni Krzyżowych [poniedziałek, wtorek i środa po 5 niedzieli po Wielkiejnocy] i w inne dni odbywają się tam nabożeństwa ze względu na pobożność wiernych; dzwon umocowany jest na drzewie na cmentarzu (AV 4, 119v-120); 1797 kaplica Ś. Wita wzniesiona w 1775 z muru pruskiego z drewnianą wieżą, od strony północnej mocno zniszczona; przy niej cmentarz dla parafian (A. Weiss, Raporty dziekanów, op. cit., s. 269).

5D. Kościół i szpital Ś. Ducha i Ś. Walentego. 1543 szpital Ś. Ducha w S. kupuje od Jana Ciołka role i łąkę w Glińsku z zastrz. pr. odkupu za 10 grz. (KoścZ 19, 195v); 1547 Jan Skrzetuszewski wikariusz bpi i oficjał pozn. na prośbę Rafała Leszczyńskiego eryguje szpital i kaplicę pod S. pod wezwaniem Ś. Ducha i Ś. Walentego, pięknie zbudowany i wyposażony przez pobożnych ludzi; uposażenie stanowić ma podarowany przez Rafała czynsz 3 grz. 16 gr (od sumy głównej 100 grz.) z szosu miej. (z czego 2 grz. iść mają na utrzymanie kapłana, a reszta na ubogich), a także jatki rzeźnicze w rynku, z których dwie zostały nowo zbudowane przez Rafała za zgodą pozostałych dziedziców Wacława Rozdrażewskiego i Mik. Śmigielskiego, trzecią zapisała w testamencie Anna Opalińska, a czwartą kupiła za swego życia; ponadto kaplica otrzymuje kielich wartości 12 grz., 2 ornaty (casule), 2 kwarty roli kupione [przez Rafała?] za 15 grz., ogród Niedźwiedziewski kupiony za 28 grz., łąkę kupioną za 10 grz.; pr. patronatu ma należeć do Rafała i jego dziedziców; jako pierwszy prepozyt zostaje instytuowany kapłan Jan, którego dom przejść ma na własność szpitala; prepozyt zobowiązany zostaje do odprawiania [tygodniowo] 2 mszy, jednej o Duchu Ś., a drugiej o Męce Pańskiej, z kolektą za grzechy fundatora; wino i paramenty ma brać z kościoła par.; w rocznicę poświęcenia kościoła i dni patronalne ma odprawiać procesje dokoła kaplicy (ACC 243, 764-767, obl. z 1797); 1619 szpital drewniany pokryty gliną, ma 1 izbę; prepozyt ma dok. erekcyjny z 1547; fundatorem był Rafał Leszczyński kaszt. przem., do którego następców należy pr. patronatu; dochodami zarządzają ekonomowie wyznaczani przez władze miej.; przy szpitalu jest kaplica Ś. Ducha i Ś. Walentego, wymagająca pilnie naprawy; są w niej 3 ołtarze; pamiątkę konsekracji obchodzi się w niedzielę w oktawie Bożego Ciała (AV 4, 120-121); 1797 kościół szpitalny Ś. Ducha, drewniany, stary, patronatu dziedzica; pamiątkę konsekracji obchodzi się w trzecią niedzielę po Wielkiejnocy (A. Weiss, Raporty dziekanów, op. cit., s. 269).

6Aa. Ludzie z Ś. 1438 Niklos sukiennik (wollinwebir) z S. w Poznaniu (AR nr 109).

1457 Andrzej z S. altarysta w →Siedlnicy (ACC 38 k. 76, 77).

1468-69 Jakub Śmigielski szewc, mieszcz. w Poznaniu (AR nr 1110, 1122).

1469 Maciej z S. złotnik [mieszcz. w Poznaniu?] (AR nr 1117).

1482 Paweł z S. kapłan, lektor w kaplicy w Siekowie pozywa Hanka pleb. w Poniecu o 5 grz. bez 1 wiard., należne mu zgodnie z umową za odprawianie mszy przy jego ołtarzu w Poniecu i za pracę wikariusza (ACC 60, 17).

1486-1501 Maciej z S.: 1486 tenże altarysta we Wschowie (ACC 64, 36); 1496 tenże doktor dekretów, pleb. we Wschowie (AC 2 nr 1514, 1517); 1501 tenże pleb. w Nowym Mieście (ACC 79, 93).

1485-1519 Jan Mellar z S.: 1485-87 studia w Krakowie →p. 6Ab; 1507 tenże Jan Mellar wykłada medycynę w Krakowie (H. Barycz, Historia Uniwersytetu Jagiellońskiego w epoce humanizmu, Kraków 1935, s. 227); 1510-17 tenże pisarz miej. Krakowa (Z. Noga, Urzędnicy miejscy Krakowa, cz. 2, Kraków 2008, s. 269); 1518 tenże prof. Uniwersytetu Krak., zm. 1519 (Archiwum do dziejów literatury i oświaty w Polsce, t. 12, Kraków 1910, s. 104, 117).

1505 Katarzyna [ż.] Jana Śmigla mieszcz. pozn. kupuje od Tomasza Bogdanki młynarza z Poznania wieś Nowy Dwór za 300 grz. (PG 13, 131); 1507 tenże Jan Śmigiel toczy proces z władzami m. Poznania; król Aleksander zatwierdza wyrok sądu komisarskiego w tej sprawie (MS 3 nr 2271); 1508 tenże Jan Śmigiel sprzedaje wieś Nowy Dwór za 300 grz. (PG 14, 38); 1518 Katarzyna wd. po Janie Goczałku, a obecnie ż. Jana Śmigla, sprzedaje swój folw. za kościołem Ś. Marcina pod Poznaniem (PG 15, 227).

1514 zmarł Mac. Peto z S., brat [klasztoru w Lubiniu], dr pr. kanonicznego i medycyny, posiadacz licznych beneficjów, z których ustąpił; odwiedził Ziemię Świętą, przez 7 lat był penitencjarzem w Rzymie; podarował klasztorowi wiele rzeczy, relikwie, złoto, srebro i pieniądze (MPH 5, 835); [może tożsamy ze studentem Maciejem z 1500 →p. 6Ab].

1519 Kat. Śmigielska z Krobi pozywa Annę Wroninkę z Kołaczkowic, która ją obraziła, opowiadając w Krobi, że wraz z altarystą Wojciechem z Krobi przygotowała truciznę, aby otruć Annę; Anna odpiera, że Katarzyna w Gogolewie (gdzie Anna mieszka) głośno nazywała ją rozpustnicą i doniosła na nią do burgrabiego w Krobi, który uwięził Annę (AC 2 nr 1726).

1543 Jan z S. altarysta w Siekowie rezygnuje ze swej altarii na rzecz Urbana z Miclicz [Müglitz/Mohelnice w północno-zachodnich Czechach?] pleb. w Benicach (AE VIII 363v).

6Ab. Studenci z S. w Krakowie [imiona wszystkich immatrykulowanych zawiera Metryka 1 (do 1508) i Metryka 2 (dla lat 1509-51), dlatego poniżej podajemy tylko odpowiednie numery odsyłające do tych wydawnictw, a ewentualnie także informacje o dalszej karierze uniwersyteckiej; nie uwzględniamy tu synów dziedziców, o których →Śmigiel – dobra, p. 6]. 1444 Jan syn Loda [Ludwika?] z Kościana czyli S. (nr 44e/039), 1454 bakałarz (NKProm. nr 54/29); 1450 Andrzej syn Jakuba (nr 50e/068); 1474 Arnulf syn Andrzeja (nr 74h/266); 1475 Andrzej syn Marcina (nr 75h/190), 1476 toczy proces z Janem bakałarzem z Kościana o 3 księgi, jakie wziął on od Andrzeja przed 5 laty w Kościanie (Acta rectoralia Almae Universitatis Studii Cracoviensis, t. 1, Kraków 1893-97, nr 515-516); 1485 Jan [Mellar] syn Macieja (nr 85e/117), 1487 bakałarz (NKProm. nr 87/67), [o dalszej karierze →p. 6Aa]; 1489 Wojciech syn Bartłomieja (nr 89h/202); 1500 Maciej syn Pawła (nr 1500e/127) [może tożsamy z Mac. Peto →p. 6Aa]; 1515 Mikołaj syn Michała (nr 1515h/004); 1523 Tomasz syn Piotra (nr 1523e/074); 1546 Wojciech syn Błażeja (nr 1546e/057).

6B. Wydarzenia. 1473 bp pozn. Andrzej sprawuje sądy w dworze dziedziców w S. (AC 2 nr 1369; AE II 381v); 1474 S. i liczne wsie zniszczone przez wrogów [wojska króla węg. Mac. Korwina] (SŹ 3, 1958, s. 157).

1506 pożar miasta →p. 4A; 1507 miasto spalone →p. 3: pobory; 1582 pożar miasta →p. 5A.

1544 śmigielska miara zboża (PG 18, 125).

7. WR 3 nr 542.

H. Moritz, Ein verschwundener Stadtname. Zur älteren Geschichte von Schmiegel, „Historische Monatsblätter für die Provinz Posen” 2, 1901, s. 1-7; L. Gomolec, Dzieje miasta Śmigla, Poznań 1960; O. Matzel, Schmiegel. Geschichte einer deutschen Handwerkerstadt im Osten, Rotenburg (Wümme) 1975; T. Jurek, Metryka miasta Śmigla, „Pamiętnik Towarzystwa Miłośników Ziemi Kościańskiej” 12, 2005-2008, s. 73-101.

8. Pieczęć miej. znana z odcisku z 1564 przedstawia wieżę ze spiczastym dachem i datę 1544; ten sam motyw na innej pieczęci wykonanej w XVI w. (opatrzonej datą 1586, znanej z odcisku z 1808), a także na pieczęciach z XVII-XIX w. (M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich do końca XVIII wieku, Warszawa 2000, s. 440-441).

Uwaga: Miasto Ś. zostało lokowane na gruntach wsi →Koszanowo. Dlatego w najstarszych dok. mowa jest o mieście Koszanowo. Dość szybko przyjęła się jednak nowa nazwa Ś. (zapewne nawiązująca do śmigieł licznych w tej okolicy wiatraków), zaś Koszanowem nazywano dalej dawną wieś. W związku z lokacją miasta wieś ta została zresztą zapewne także nieco przesunięta. Kościół Ś. Wita, stanowiący niewątpliwie pierwotny ośrodek koszanowskiej parafii, znalazł się bowiem kilkaset metrów od wsi (o przemianach tych zob. T. Jurek, Metryka miasta Śmigla [→p. 7], s. 85-87). W haśle niniejszym zbieramy wiadomości dotyczące miasta, niezależnie od tego, czy nazywane było Ś. czy Koszanowem.