ŚRÓDKA*

1231 rps XV w. Srzodka (DA lib. VI 262), 1245 kop. XV w. Srodka (MPHn. VI 8), 1253 rps XV w. Srothda, Sroda (MPHn. lib. VI 32; MPHn. 8, 99), 1288 or. Srodka (Wp. 2 nr 625), 1288 antiqua civitas Posnaniensis (Wp. 2 nr 633), 1293 Srodca (Wp. 2 nr 694), 1306 kop. XV w. Srothca (Wp. 2 nr 903), 1328 kop. XV w. Srzotca (Wp. 2 nr 1089), 1365 kop. XV w. Szrzothca (Wp. 3 nr 1543), 1399 Srzothka (CP 10, 43-44v), 1403 Sroydka (Wp. 7 nr 465), 1416 or. Srzotka (WR 3 nr 611), 1425 or. Srzodka (Wp. 8 nr 1032), 1429 Srzodca (Wp. 5 nr 500), 1433 Szrothka (SBP s. 218 nr 604), 1441 Schodka (AR 1 nr 202), 1522 Srzothca (AC 2 nr 1761), miasto, obecnie dzielnica Poznania, ok. 2 km na NEE od Starego Rynku w Poznaniu.

1. [Pow. pozn.; par. własna, dek. Poznań.]

2A. Topografia. 1231 kl. dominikanów w S. po lewej stronie drogi, która prowadzi z S. do wsi Główna w okolicach kościoła Ś. Małgorzaty (DA lib. VI 262).

1245 (kop. XV w.) błonia (planicies) [pod] S. rozciągają się na E od drugiego mostu, który jest na drodze wiodącej do kościoła Ś. Małgorzaty, na S za (ultra) Cybinę aż do góry wsi Rataje, a stąd na W obok góry aż do Warty (MPHn. 6, 8).

1253 m. zw. S. położone przy kościele Ś. Małgorzaty, na terenie zw. S. →p. 3A.

1306 (kop. XV w.) S. k. Poznania →p. 5A; 1309 mł. położony między szpitalem [joan.?] a kościołem Ś. Małgorzaty →p. 2B; 1327 młyny k. kościoła Ś. Małgorzaty →p. 2B; [1349-90] m. bpa [czyli S.] położone obok →Ostrowa, czyli wyspy (Wp. 3 nr 1810); 1368 zagrody wójt. położone za gruntem (area) wójtostwa →p. 4A; 1382 S. obok Poznania (Wp. 6 nr 279); 1391 m. Ostrów albo wyspa położone obok S., które znajduje się k. Poznania (CP 2, 78; Wp. 3 nr 1915).

1444 →Ostrów m. kapituły kat. pozn. leży między S. a rz. Cybiną (PmP nr 47; Wp. 5 nr 736).

1513 droga, która wiedzie od mł. Śródka do młyna Lubczyno, →p. 3B.

1564 w rynku m. S. stoją 22 domy, a do każdego z nich przynależy 1 ł. roli; do rynku dochodzi 5 ulic, przy nich stoją 63 domy; jest 16 jatek rzeźniczych, między rolami miej. jest większe jezioro i 3 mniejsze sadzawki →p. 3D; 1567 m. S. za murami Poznania →p. 3D; 1583 ul. Ś. Jana w S. →p. 3B; 1592 opust. rola przy S. zw. Kocieł, która leży między drogą do Kostrzyna i [in.] drogą do Nowego Młyna →p. 3B; 1596 ulica z S. do wsi Główna →p. 5C; 1610 parcele Szopińska, Kucharzowska, ogród Kiczyński, staw kapitulny →p. 5C.

2B. Młyny. 1253 ks. Przemysł lokuje m. Poznań na lewym brzegu rz. Warty, nadaje przywileje Tomaszowi wójtowi nowo lokowanego miasta, m. in. pr. dziedzicznego posiadania młyna, który miał Henryk stary sołtys [w Ś.?]¹T. Jurek, Przebieg [→p. 7], s. 175. O Henryku też →H. Likowski, Miasto [→p. 7], s. 1-4, gdzie sugestia, że Henryk ident. jest z rządcą ks. Przemysła I (1247-55), a następnie ks. Bolesława Pob. (do 1267) (Wp. 1 nr 321; PmP nr 3).

1288 Rajnold, wójt m. Poznania, sprzedaje za 60 grz. prep. santockiemu Tylonowi i jego braciom Jaśkowi, Jakubowi, Mikołajowi i Szczepanowi mł. należący niegdyś do jego sołectwa w a.c.P. [czyli Ś.], położony między kościołem Ś. Piotra [katedrą] a kościołem Ś. Jana (Wp. 2 nr 633, 634).

1309 Henryk ks. wlkp. i głog. zatwierdza kustoszowi kat. pozn. Jakubowi i jego braciom, kanonikom pozn. Mikołajowi i Szczepanowi, posiadanie mł. na rz. Cybinie, położonego między szpitalem [joan.?] a kościołem Ś. Małgorzaty; młyn ten nadał Jakubowi i jego braciom król Przemysł II, a książę Henryk zabrał go niesłusznie (Wp. 2 nr 926); 1327 wspomn. kanonik pozn. Szczepan uposaża altarię ŚŚ. Filipa, Jakuba i Błażeja w kat. pozn. w czynsz 1 miary (mensura) żyta, dawanej co tydzień z jego młyna położonego k. kościoła Ś. Małgorzaty; po śmierci Szczepana altarii przypadnie cały czynsz z tego młyna; w zamian altaryści tej altarii mają co tydzień odprawiać 3 msze (Wp. 2 nr 1082).

1327 bp pozn. Jan [Łodzia] nadaje w dożywocie szklarzowi (vitreator) Tyczowi położony za kościołem Ś. Małgorzaty mł. zw. Szklany na rz. Cybinie, który Tycz odbuduje, wraz z zagrodą i przynależnym terenem; Tycz ma w zamian za to wykonać pracę przy naprawie witraży katedry, ale za materiały zapłaci bp; jeśli bp zechce sprawić nowe witraże, to zapłaci za to Tyczowi, który będzie miał pod opieką okna katedry; Tycz ma tytułem czynszu płacić katedrze co tydzień po mierze (mensura) żyta od koła młyńskiego; jeśli któryś z następców Tycza posiądzie sztukę wykonywania witraży, to bp nada mu młyn na tych samych warunkach, co Tyczowi (Wp. 2 nr 1080).

1393 Jakub młynarz młyna w S. położonego k. kościoła Ś. Małgorzaty²Według A. Gąsiorowskiego, op. cit., młyn ten położony był na rz. Cybinie; por. J. Łukaszewicz, Obraz [→p. 7], s. 190-191, wraz ze swą ż. Małgorzatą i jej synem Piechną, zapisują wikariuszom kat. pozn. 1/2 grz. czynszu na dochodach tego młyna na anniwersarz za duszę zm. Jakuba pierwszego męża tej Małgorzaty, następnie sprzedają wspomn. wikariuszom 1/2 grz. czynszu za 5 grz. (CP 10, 40-40v; Wp. 6 nr 335 reg.; A. Gąsiorowski, Niepublikowane dokumenty poznańskie z wieku XIV, SŹ 12, 1967, s. 122).

1440 Wacław alias Więcek młynarz w S.; jego zm. brat Mac. Stolek, po którym Wacław dziedziczy, zapisał czynsz dla kościoła Ś. Małgorzaty w S. →p. 5A.

1441 Jakub młynarz mł. Ś. Małgorzaty w S. i jego brat Maciek młynarz Nowego Młyna pod Poznaniem pożyczają od konwentu pozn. dominikanów 10 grz. i zobowiązują się oddać tę sumę wraz z 1 grz. czynszu, za co ręczą mieszcz. pozn. Michał Długi, Jan zięć Guntera i Mac. Daniek (AR nr 202).

1508 mł. bpi o 3 kołach →p. 3D; 1513 mł. Śródka →p. 3B.

1517 po spaleniu się mł. w S. bp pozn. [Jan Lubrański] nadaje kapitule kat. pozn. błonie na S od miasta S., położone między błoniem kapituły (naprzeciw Summum) a błoniem domu Ś. Jana, wraz z rz. →Cybiną płynącą tamże; kap. może w tym miejscu założyć staw rybny, bp daje też kapitule mł. przeniesiony z S. na tamę tego stawu między Summum a Ostrowem; poddani bpi m. in. z S. mogą w stawie kapitulnym pławić inwentarz, bp pozwala też, by m. in. mieszkańcy S. mogli mleć w Nowym Młynie [→Ostrów, pod 1513] (AAP, DK perg. 225, dawniej A 225).

1563 mł. w S. stoi za katedrą →p. 3D.

1564 z opisu dochodów bpa pozn. z m. S.: na rz. Cybinie są młyny: Łączny o 2 kołach (bez stawu), Szklany opust., Nowy Mł. o 2 kołach ma role, łąki i staw pełen ryb →p. 3D; 1592 Nowy Młyn →p. 3B.

3A. Własn. książęca, następnie kościelna – bpów pozn.

1245 ludzie z S. otrzymują od księcia pr. używania błonia [pod] S. →p. 4A.

1249 ks. Przemysł [I] odbudowuje zamek i m. Poznań k. katedry [czyli późniejszą Ś.?]³Kronikarz opierał się na zapisce rocznikarskiej, ale wydaje się, że ją źle zrozumiał. W korzystającym z tej samej zapiski Roczniku kap. pozn. (MPHn. 6, 26) mowa jest, że ks. Przemysł „zbudował Poznań”. T. Jurek, Przebieg [→p. 7], s. 183-185, dowodzi, że chodziło tu o zbudowanie miasta lewobrzeżnego (MPHn. 8 s. 93, 177 – Kronika wlkp.).

1253 ks. Przemysł I na wniosek mieszczanina z Gubina [tj. Tomasza zasadźcy Poznania] przenosi swych mieszczan z miasta zw. S., które było położone na terenie k. kościoła Ś. Małgorzaty, na drugi brzeg Warty obok kościoła Ś. Marcina, gdzie znajduje się już wcześniej lokowane m. [Poznań] (które książę obwarował i otoczył fosami), a w zamian za teren, na którym lokował to miasto, nadaje bpowi pozn. S. (MPHn. 6, 32; MPHn. 8, 99-100).

1287 ks. Przemysł II nadaje kan. pozn. Michałowi oraz jego spadkobiercom (successores) imm. ekon. i sąd. dla jego dziedzin Gądki i Unino [niezident.] oraz plac k. kościoła Ś. Małgorzaty [w Ś.] (Wp. 1 nr 572).

1288 ks. Przemysł II nadaje bpowi pozn. Janowi swoje stare m. S. położone k. kościoła Ś. Małgorzaty w Poznaniu →p. 4A.

1391 m. S. należy do bpa pozn. (CP 2, 78; Wp. 3 nr 1915); 1425, 1442 m. S. bpa pozn. →p. 4A; 1444 S. należy do dóbr stołowych bpa pozn. (PmP nr 47; Wp. 5 nr 736); 1506 m. S. bpa pozn. →p. 4A; 1583 m. S. należy do bpa pozn. →p. 3D.

3B. Mieszkańcy i ludzie z Ś. 1245 ludzie z S., 1253 mieszczanie z S. →p. 3A; przed 1253 Henryk stary sołtys [w Ś.?] →p. 2B; 1288, 1293 mieszczanie z S. →p. 4A.

1288, 1309, 1327 właściciele młynów k. kościoła Ś. Małgorzaty w S. →p. 2B; 1327 szklarz (vitreator) Tycza →p. 2B.

1328 sołtys Stan. Głąb i jego ż. Barbara, mieszczanie →p. 4A.

1365 Hejno syn Konrada mieszcz. z S. kupuje od archidiakona i oficjała pozn. Jana sołectwo w →Koziegłowach, wsi kapituły kat. pozn. (Wp. 3 nr 1543).

1368 Mikołaj, syn Jana Saramonis, wójt w S. →p. 4A.

1382 szl. Mac. Ptaszkowski mieszcz. w S. składa zeznania w sporze między kanonikiem pozn. i altarystą altarii Ś. Trójcy Mik. Cruspe a kaszt. radzimskim Wojc. Skórą o dzies. z →Gaju i →Kiączyna (Wp. 6 nr 279).

1393 młynarz Jakub, jego ż. Małgorzata i jej syn Piechno, in. zm. Jakub, pierwszy mąż tej Małgorzaty →p. 2B.

1416 Piotr z S., śwd. (WR 3 nr 611).

1429 mistrz (magister) Wojc. Grich z S., prokurator w konsystorzu pozn., śwd. (ACC 18, 68v; Wp. 5 nr 500; Wp. 9 nr 1205).

1430 Jan Żywecz, wójt Michał, Mik. Tulecki, Paweł Paluch →p. 5A.

1433 w sporze mieszczan z S. z kanclerzem kat. pozn. Mik. Górką i jego ludźmi z Goślinki i Gruszczyna sędziowie postanawiają, że mieszczanie śródeccy wypuszczą młynarzy i 5 ludzi kanclerza, których zatrzymali za zabójstwo człowieka z Kostrzyna; kanclerz wraz z mieszkańcami wsi, z których oni pochodzą, i mieszczanami z Kostrzyna, wymierzy sprawiedliwość zabójcom, jeśli natomiast mieszczanie kostrzyńscy nie dadzą wiary kanclerzowi, że osądzi on swych ludzi, wtedy kancerz da poręczenie za swych młynarzy (PZ 12, 98v).

1434 Wojciech z S. →p. 5A.

1436 Samson Żyd z S. bpa pozn. uczestniczy w procesie tego bpa z Mikołajem z Lusówka (PZ 13, 144v).

1437 po śmierci bpa Stan. Ciołka kapituła katedry pozn. spłaca długi zm. ordynariusza; mieszczanie z S. otrzymają za mięso 6 grz., cz. została już zapłacona, a resztę kapituła pokryje z dochodów stołu bpa (AC 1 nr 226).

1438 Andrzej z S., niegdyś domownik (familiaris) pana Jarosława Młyńskiego [z Młynów w pow. Pyzdr., dziś Trzykolne Młyny] zawiera ugodę z Janem z Włocławka, którego zwymyślał, m. in. kwestionując jego prawe pochodzenie (AC 2 nr 1071).

1440 Wacław alias Więcek młynarz w S., jego zm. brat Mac. Stolek, burm. i rajcy w S. [imiona i nazwiska →p. 4B], →p. 5A.

1441 Wincenty z S. →p. 6.

1441 Jakub młynarz →p. 2B.

1444 witrycy kościoła w S. →p. 5A.

1445 Jan z S., śwd. (AC 1 nr 317).

1450 Jan Iwieński, krawiec z S.; ma oddać Jakubowi niegdyś wikariuszowi w S. 2 gr do dnia ś. Marcina [11 XI] (ACC 32, 100v).

1451, 1456 Marcin witryk w S. →p. 5A.

1455 Piotr krawiec w S., kapituła kat. pozn. udziela mu pięcioletniej wolnizny na zabudowanie placu po zm. Kolanowej, znajdującego się w [m.] Ostrowie [k. Ś.] (CP 29, 174v).

1465 mieszcz. pozn. kuśnierz Mikołaj, zięć (gener) Jana Gerlina, zawiera ugodę z uczc. Zofią wd. po Mac. Czarnym [mieszcz. pozn.]; Mikołaj ma jej spłacać 5 kóp gr na ś. Bartłomieja [24 VIII], 6 kóp na ś. Marcina [11 XI], a za rok na niedzielę Invocavit [23 II] 6 kóp; strony umarzają wszelkie spory, także w S., między Mikołajem i jego ż. Barbarą a Zofią (AR 1 nr 1035).

1472 Anna z S. w sporze z wik. kat. pozn. Wincentym z Grodziska (ACC 52, 46v).

1473 kobieta Frona [z Ś.?] →p. 4B.

1486 krawiec Jan Jagiełka (Jaghelko), który mieszka u wójta w S., pozwany przez Beatę z Poznania; kobieta oświadcza, że Jakub rok temu w domu krawca Wacława przy ul. Psiej w Poznaniu zawarł z nią małżeństwo, mieszkał z nią i ma z nią dziecko; kobieta wnosi o potwierdzenie małżeństwa w kościele albo zapłatę 1 grz. (ACC 64 k. 45v, 47, 47v).

1497 Piotr burm. w S., niegdyś młynarz młyna we wsi Główna wspomn. jako sędzia polubowny w sporze z komandora domu Ś. Jana z Marcinem zw. Węgrzyn z Międzyrzecza, Łukaszem z Rogoźna i Ma-ciejem młynarzem Łącznego Młyna (PG 59, 266; też →Święty Jan, p. 2B).

1498 Andrzej z S. pozywa Stanisława opata z →Lubinia o wynagrodzenie za kwartał, który Andrzej przesłużył w kl. lub.; wg umowy po roku służby Andrzej miał otrzymać 4 grz., skórę z jagnięcia i sukno kośc.; opat wyjaśnia, że Andrzej przepracował 6 tygodni, a przez 4 tygodnie chorował i za ten okres otrzymał 1/2 kopy gr i 16 gr (ACC 75 k. 119v, 123, 125v).

1502 Agnieszka ż. Macieja z S. zeznaje przed sądem wójt. m. Poznania o przedmiotach skradzio-nych przez złodziejską szajkę [Chwała] Chybskiego [a przechowywanych u Agnieszki?]: Barbarze ż. Piotra Buchfurer [ukradła?] jedną rzecz zw. „keczka” za 7 gr; wzięła też od niego [tj. Piotrowi] 4 „ramky” [krosna?]; czarną koszulkę (tunicella) za 14 gr [ukradła?] Żydowi, który [mieszka] między Stolarzem a Żydem Łazarzem; Agnieszka zeznaje też o koszuli (tunica) [zastawionej] u służącej (ancilla) [pani] Kani, za 3 wiard., która została już wykupiona; o szubie Krystkowej zastawionej u [Żyda] Słomy za 24 gr; u rzeźnika Myscha wzięła łóżko (lectisternium) i inne rzeczy już odzyskane; jedną konew (cantarum) u Kropiczewej [zastawiła?] u Żyda Kaufmana za 3 gr; trzy antependia (pallas) z kościoła Ś. Marii Magd. [zastawiła] za 10 gr u Żyda, który chciał wyjechać do Grodziska; u [Żyda] Słomy [zastawiła?] szubę Małej Miśkowej za 1/2 grz., którą [kto?, Mała Miśkowa?] zleciła jej ukraść; poszwę Bedermanowej [zastawiła] za 8 ternarów człowiekowi, którego imienia nie pamięta, z trzeciego domu między domami Żydów Kaufmanna i Daniela; białą koszulę [zastawiła] u Żyda Kaufmanna z ul. Wronieckiej za 6 gr; od Piotra Czarnego poduszkę za 7 1/2 gr, lecz nie potrafi powiedzieć, gdzie zastawiona; od Walkerowej ze skrzyni (lada) jedną konew i tkaninę lnianą zastawione u Żyda, który mieszka w wykuszu za kościołem Ś. Katarzyny; u tego samego Żyda zastawiła materię lnianą, konew i czapkę (pileum) za 7 gr; od rzeźnika Matusza mokre szaty (vestes madidas) „pod cebrem” [studnią?]; od Piotra Czarnego jeden kocioł (caldare); u pisarza miej. materię lnianą (lintheamen); u Czechny dwie materie lniane Matiaszowej Wodziny [?] za 18 gr, które wzięła sobie na szubę (SBP 340).

1506 opatrzny Piotr Stary Burmistrz mieszcz. z S. sprzedaje swój mł. we wsi Główna zw. →Folusz mieszczaninowi pozn. Mac. Cieluchowi za 36 grz.; Jan Lubrański bp pozn. wystawia w miejsce zaginionego nowy przyw. na tenże młyn, przeznaczony dla użytku sukienników z Buku i S., aby folowali swoje sukno tutaj, a nie w in. młynie (CP 3 nr 108).

1506 szl. Bartłomiej Wąsowski wójt, jego ż. Małg. Chojnicka, Marcin Mylek burm. i Jan Burneth krawiec →p. 4A.

1509 Elżbieta wd. po Janie Burneth, krawcu w S., toczy proces z krewnymi jego dziecka Szymonem sołtysem z Biskupic [k. Pobiedzisk?], Mikołajem z Janikowa [k. Poznania?] i Mac. Czajką z Kiszkowa, o spadek po swym mężu i pr. do opieki nad wspomn. dzieckiem Jana; oficjał wydaje wyrok: Elżbieta z powodu cudzołóstwa jest niegodna i utraciła posag, spadek należy sprzedać i oddać córce, gdy wyjdzie za mąż, a opiekę powierzyć któremuś z krewnych (ACC 86, 142).

1509 Jan z S.; Stanisław z Krakowa penitencjarz kat. pozn. zapisuje mu w testamencie dwie koszule (camisia), 1 ręcznik (manutergium) i obrus (mensale), małe czarki (scultella) cynowe, długą szatę, [in.] szatę białą i biret (AC 2 nr 1638).

1509 Stan. Mirzewka z S. toczy proces z Wawrzyńcem pleb. w Kicinie o czynsz 1 wiard. zapisany na domu Stanisława [w Kicinie]; zeznania świadków: prac. Jan sołtys w Janikowie, niegdyś z Kicina, lat ok. 40, zeznaje, że przed ok. 8 l. w domu nieżyjącego obecnie kapłana Mik. Mirzewki, Stan. Mirzewka wykupił od swego brata wspomn. Mikołaja sumę główną i czynsz (łącznie 1 kopę gr), zapisane dla altarii (pro lectura missalium) Mikołaja; drugi świadek Stan. Kupa, kmieć z Kicina, lat 35, potwierdza powyższe zeznanie (DepTest. IV 127v); 1509 tenże →p. 4A; 1510 tenże Stan. Mirzewka płaci ze swego domu w S. 1 wiard. czynszu dla altarii altarysty Wawrzyńca z Czarnkowa w ko-legiacie NMP [w Poznaniu in Summo] (LBP 177).

1509 kowal Bernard z Kotkowa, szklarz (vitreator) Michał →p. 4A.

1510 Marcin Milk mieszcz. i rajca z S. mający ok. 40 lat składa zeznania w procesie, jaki toczy Mac. Smolka ze Świętego Jana z Michałem [mieszkającym k. kościoła] Świętego Mikołaja za Poznaniem [tj. z Zagórza] w sprawie ugody zawartej w domu Grzegorza Bembenka w Chwaliszewie (DepTest. IV 139).

1510 kowal Bernard, Jan Gdanczik [z Gdańska?], Jan Sapała (Sapala) i Szymon szewc →p. 4B.

1511 Bernard kowal, Szymon szewc →p. 4B.

1511 uczc. Barbara z S. toczy proces z uczc. Jadwigą ze szpitala Ś. Jana o 5 gr z tytułu wykupienia płaszcza od Żydów za 20 gr (ACC 88, 77).

1513 Dorota wd. po Mikołaju młynarzu w S. pozywa szl. Wojc. Glinieckiego o zabicie jej męża na drodze publicznej, która wiedzie od mł. Śródka do młyna →Lubczyno (GZ 1, 13).

1515 23 IX burm. Jan Skubjan, rajcy Jakub Kobiełka, Feliks Organista, Marcin Misiek, Jan Sapała, wójt Bernard i ławnicy Jan Pych, Jan Kosala, Szymon szewc, Jakub „in acie” [Narożny?] →p. 4B.

1522 uczc. Anna Koźlina z S. składa zeznania w procesie Kat. Kurnickiej z wikariuszem [gdzie?] Marcinem Grodkiem; pewnego dnia pijany Marcin, mając przy sobie sztylet, wraz z towarzyszem weszli do domu Kat. Kurnickiej; tam Marcin po powitaniu zwymyślał starszą Kurnicką [matkę Katarzyny] od starych, najtańszych nierządnic, mówiąc jeszcze, że żyje ona z prostytutek i ma od nich żołd (szolth); groził też, że pobije ją i Annę [jej wnuczkę]; nakłaniał Annę, by z nim odeszła z tego domu, a gdy ona tłumaczyła mu, że ma tu dużo rzeczy i pracy, wyszedł z izby, a następnie niekontent powrócił i porwał Annę pod swą szatę, by ją zabrać; Anna wyrwała się jednak i uciekła do babki [tj. starej Kurnickiej], wtedy Marcin porwał tę Annę za głowę i warkocz, obalił na ziemię, kopał, uderzył sztyletem i wyrwał mnóstwo włosów, Anna, gdy tylko mogła, uciekła do świadka siedzącego przy stole [tj. Anny Koźliny]; wtedy Marcin zagroził, że wszystkich zasztyletuje, na co stara Kurnicka chciała krzyczeć [o pomoc], a Marcin porwawszy wielką gomółkę sera (caseum alias gomolką) rzucił nią w pierś starej Kurnickiej; wtedy weszła Kat. Kurnicka, której matka [tj. stara Kurnicka] powiedziała co zaszło, na co Katarzyna zaczęła łajać Marcina, że pobił jej dziecko [tj. Annę]; wtedy Marcin doskoczył do niej i pchnął ją sztyletem dwa razy w głowę, tak że padła na ziemię, zwymyślał starą i młodą od nierządnic i najgorszych nicponi z samych ladacznic i wyszedł (AC 2 nr 1761).

1531 25 IX burm. Jan Skubjan, rajcy Jakub Kobiełka, Feliks Organista, Marcin Misiek, Jan Sapała, wójt Bernard, ławnicy Jan Kosala i Szymon szewc →p. 4B.

1532 uczc. Jadwiga z S. składa zeznania w procesie kramarza Andrzeja [z Poznania] przeciw Bogumile jego żonie: Jadwiga widziała dwa razy Bogumiłę leżącą w jednym łóżku z Żydem Dawidem, gdy Jadwiga chwyciła go za rękę i zapytała: „Co robisz Żydzie w tym łóżku?”, ten odpowiedział: „Proszę na Boga, nie wydaj mnie, że leżałem w łóżku Bogumiły”, na co Jadwiga odpowiedziała mu: „Gdyby był gospodarz, zostałbyś wychłostany”; po czym Żyd wstał i ubrawszy się wyszedł; potem też oświadczyła, że Bogumiła wraz z pewną kobietą uprawiały czarnoksięstwo, wrzucając sól do ogniska i gasząc ogień moczem w celu zaczarowania trzewi męża pozwanej, by zmarł (AC 2 nr 1835).

1543 21 VII sławetni Stan. Miętka, Szymon Bytyń [z Bytynia?], Jan Kozłowski i Wojciech z [przedm.] Świętego Wojciecha starsi cechu krawców w S. (Cechy Poznań 260); 1555 tenże Wojc. Siaduła z przedm. →Świętego Wojciecha mieszcz. w S. →p. 3C.

1543 19 VIII rajcy Wojc. Murka, Wojc. Szekzga (Szexga), Stan. Danko; tkacze: Bartłomiej Zachariasz, Wit, Jan Koszmowski, Mac. Małek, Wojc. Bogacz, Grzegorz Pilecki, Stan. Motyka, Walenty Karczew-ski, Wojc. Nosala, Jakub Koza, Jan Wiśniowski, Mac. Stanczel, Walenty Doniczka (Cechy Poznań 401).

1550 szl. i sław. Marcin Skrzetuski z S., złotnik w Poznaniu; szl. Wojc. Grodzieński [z Grodny k. Rogoźna?] zobowiązuję się w imieniu swego małol. brata Melchiora, że da Skrzetuskiemu 1/2 kamienicy zw. Wełmeńska (na przeciwko kamienicy krawca Szwaba) przy ul. Żydowskiej [obecnie Szewska] w Poznaniu w zamian za kamienicę Skrzetuskiego przy rynku w S. (PG 92, 70v; o Marcinie →PSB 38, 429-430).

1555-95 mieszkańcy S. wzmiankowani w księdze cechu krawców m. S. →p. 3C.

1561 prac. Jan Wieprzek mieszcz. z S. zamordował Stan. Kurowskiego k. kościoła w Wierzenicy (PG 105, 324v).

1583 Satupiński płaci plebanowi w S. 1 grz. czynszu ze swego domu przy ul. Ś. Jana (AV 4, 18v).

1583 [Mik.?] Bździuga płaci plebanowi w S. 32 gr czynszu ze swego domu (AV 4, 19); 1592 [tenże?] Mik. Bździuga z S. otrzymuje od bpa pozn. Łukasza Kościeleckiego opust. rolę zw. Kocieł k. S., leżącą między drogą do Kostrzyna i drogą do Nowego Młyna (CP 4 nr 238).

1583-93 zapisy czynszów dla pleb. w S.: 1583 z domu Pacioskowego [tj. nal. do Pacioska] 40 gr, 1593 z domu Szronowskiego 1 grz. (AV 4 k. 18v, 19).

1591 Wojciech burm. z S. i rzeźnik Bartłomiej pozwani przez Jana z Wiskitek rektora szkoły przy kościele Ś. Jana o przemoc (ACC 129, 169).

1595 uczc. Wojciech mieszcz. z S. poranił Stan. Gablińskiego [z Gablina k. Środy?] (PG 166, 1361).

1595 sław. Marcin Dembiński mieszcz. w S., jego ż. Anna Piotrkowska [z woj. sier.] i jej c. z pierwszego małżeństwa Elżbieta Łabęcka c. Jana Łabęckiego zw. Plich [ze wsi Łabędzie w woj. sier.] (PG 24, 350; TD).

1596 Łukasz ślusarz (serifaber) w S. płaci plebanowi w S. ze swego domu 1 grz. czynszu (AV 4, 18v).

1596 Andrzej Guszyński, Grzegorz Kwapidura →p. 5C; a. 1611 ciż →p. 5A.

[1596] Andrzej Wyszyński ma dom w S., z którego płacą 8 zł czynszu dla szpitala i altarii w S. (AV 4, 16-17v).

Ante 1611 Paweł Janichta mieszcz. [w S.?] płaci 25 gr czynszu dla szpitala i altarii w S., Jędrzejowa (AV 4, 16-17v).

Ante 1611 Jędrzejowa (AV 4, 16-17v; →p. 5A).

3C. Handel i rzemiosło. 1288 jatki rzeźnicze, piekarskie i szewskie, karczmy, rzemieślnicy i tkacze w S. →p. 4A; 1293 jatka rzeźnicza, piekarska, warsztaty szewskie, karczmy i tkacze w S. →p. 4A; [1423-39] ks. Władysław Od. udziela zwolnienia od ceł kupcom przybywającym [do S.] na dzień ś. Dominika i w oktawie tego święta →Uwaga 3; 1327 szklarz (vitreator) →p. 2B; 1328 rzeźnicy, piekarze, szewcy i kowale, karczmy, 1368 jatki rzeźnicze →p. 4A.

1425 trzydniowe jarmarki dwa razy w roku w dzień po ś. Małgorzacie [14 VII] i oktawę ś. Michała [6 X], targi cotygodniowe w czwartki →p 4A.

1475 król Kazimierz zezwala na sprzedaż miałkiej soli w S. →p. 4A.

1486 krawiec Jan Jagiełka →p. 3B; 1494 m. Poznań płaci 7 fl. za drewno dostarczone z S. (SBP s. 378); 1506 sukiennicy w S., 1509 Jan Burneth, krawiec S. →p. 3B; 1509 zm. kowal Bernard z Kotkowa może szynkować piwo i piec chleb, szklarz (vitreator) Michał →p. 4A.

1515 władze m. S. [ich imiona →p. 4B], z powodu spalenia się starego dok., nadają statut cechowi krawców i szewców w S.: starszy cechu [przysiężny] nie ma być wybierany bez zgody burmistrza i rajców, młodszego [z przysiężnych] wybierze cech; każdy kto będzie chciał wstąpić do cechu, ma dać 1 1/2 gr, 2 kamienie (talenta) wosku, 1 beczkę piwa; jeśli któryś z braci [mistrzów] przyjmie ucznia, to uczeń ma dać 1 gr do skrzyni brackiej, 1 kamień wosku i 1/2 beczki piwa; bracia nie mają wchodzić z bronią na spotkania cechu; jeśli któryś z braci nabędzie wosk, a in. będzie chciał kupić ten wosk na potrzeby cechu, to pierwszy winien go odstąpić po cenie nabycia; jeśli jakiś mistrz jest na tyle zamożny, że może sobie pozwolić na zniszczenie skóry lub futra, to może to uczynić [?]; jeśli jakiś mistrz nabędzie skórę, a in. będzie jej potrzebował, to pierwszy ma ją odstąpić po cenie nabycia; jeśli któryś z braci nie będzie nosił świec w procesji na Boże Ciało czy w Suche Dni albo nie zapali świec w święto lub niedzielę, to za każdym razem zapłaci 1 gr; jeśli któryś z braci lub sióstr [tj. kobiet nal. do cechu?] albo żona [mistrza] lub dziecko umrze, to gospodarz domu, gdzie leży zm., ma zawiadomić starszych, a ci powiadomią pozostałych członków cechu; jeśli któryś z braci nie zjawi się na mszy w wigilę Suchych Dni lub na mszy pogrzebowej za wspomn. zmarłych, to da 1 gr [wysokość kary dopisana z XVIII w.] bracia nie mają uczestniczyć w pogrzebach boso pod karą 1 gr [wysokość kary dopisana w XVIII w.]; jeśli któryś z braci rozpocznie spór lub nie da spokoju in., to starszy [cechu] wezwie młodszych mistrzów, by go zaprowadzili do więzienia, a jeśli młodsi nie będą chcieli tego uczynić, to zapłacą karę wg uznania cechu; wspólne picie piwa ma odbywać się na Boże Narodzenie i na Boże Ciało, za każdym razem wypita ma być 1 beczka piwa; mistrz, który nie weźmie udziału w takim piciu, ma zapłacić za piwo, jak inni; jeśli któryś z braci rozpocznie spór podczas takiego spotkania lub obrazi in., to da 1 beczkę piwa i 2 kamienie wosku; jeśli któryś podczas takiego spotkania uhonoruje in. bez zgody starszych albo zmoczy ziemię (insuderit ad terram) [wymiocinami?, moczem?, piwem?], albo rozpowie, o czym mówiono na spotkaniu cechu, to zapłaci karę wg uznania braci (Cechy Poznań 455, akt miejscami słabo czytelny; Z. Zaleski, O cechach krawieckim i szewskim na Śródce, KMP 1997, nr 1, s. 41).

1531 burm. i rajcy m. S. [ich imiona →p. 4B] nadają statut cechowi krawców w S. z powodu spalenia się starego dok. [z 1515?]: starsi cechu nie mają być wybierani wbrew woli rady miej.; cech może wybierać [przyjmować] młodszych mistrzów; młodszy brat, który przyjęty zostanie do cechu, ma w ciągu roku i 2 tygodni od Niedzieli Zapustnej przedstawić list dobrego urodzenia i świadectwo czeladnicze [wyzwolenia] z tego miejsca, gdzie się uczył; każdy uczeń nowo przyjęty do zawodu ma dać 1 gr do skrzyni cechowej, 1 gr dla starszych cechu, 2 kamienie wosku i beczkę (tunna) piwa; przy odejściu i po zdaniu pracy czeladniczej uczeń ma dać do skrzyni 1 gr, co ma być zapisane w rejestrze [też →niżej: księga cechowa]; no- wo przyjęty do cechu ma zapłacić 2 gr starszym cechu, 2 beczki piwa, 4 kamienie wosku, pieczeń (assatura) za 3 gr; 4 młodsi bracia [mistrzowie] mają dowiadywać się o szturarzach [partaczach]; poprosiwszy burmistrza o pachołka miej., mają szturarza schwytać i osadzić w więzieniu, jeśli burm. nie da pachołka, to po powiadomieniu starszych cechu mają z całym cechem schwytać szturarza; każdy z braci, który nie zechce w tym uczestniczyć, zapłaci karę wedle uznania cechu; nowo przyjęty mistrz ma dać 1 wiard. do skrzyni cechowej, a na pierwszym spotkaniu brackim 1 gr dla starszych; kto znieważy znak cechowy, zapłaci 1 gr starszym; kiedy młodsi bracia nieść będą świece podczas procesji w Boże Ciało, to starsi zapłacą im 1 gr na pieczeń (assatura) i 1 gr na piwo; kto będzie naigrawał się z brata lub zaczepi go podczas spotkania cechu, zapłaci karę wg uznania cechu; kiedy bracia będą robić świece, wtedy winni wypić beczkę piwa, jeśliby zaś któryś z nich nie chciałby brać udziału w piciu, to zapłaci tyle co wszyscy, a żonie nieobecnego podczas picia posłany ma być dzban (anfora) piwa; jeśli kto odniesie sukno (lub inną pracę) od jednego mistrza do drugiego, wolno drugiemu mistrzowi przyjąć zlecenie jedynie za zgodą pierwszego, inaczej podlega karze wg uznania cechu; kto przyprowadzi do siebie ucznia od in. mistrza, zapłaci karę 2 miar (metreta) piwa i 1 kamień wosku; kto przyjdzie na spotkanie cechu uzbrojony, zapłaci karę 1 beczki piwa; kto powiadomiony przez młodszego z braci nie przyjdzie do bractwa [tj. na spotkanie cechu], ten zapłaci karę 1/2 [gr]; kto nie chciałby się poddać karom nałożonym przez cech, a odwołałby się do burmistrza, zapłaci karę 1 beczki piwa; jeśli ktokolwiek przywiezie ubrania na sprzedaż, starsi odbiorą mu je za zgodą burmistrza; [pozostałe postanowienia dot. zakupu wosku dla cechu, udziału w nabożeństwach, procesjach i pogrzebach oraz wspólnych spotkaniach identyczne jak w dok. z 1515] (Cechy Poznań 258-259); 1543 bp pozn. Sebastian Branicki nadaje temu cechowi statut o podobnych postanowieniach, wspomn. starsi cechu [ich imiona →p. 3B] (Cechy Poznań 260-261 – kopia z XVI-XVII w.; Z. Zaleski, O cechach, op. cit., s. 41, 44, 46); 1543 bp pozn. Sebastian Branicki potwierdza statut cechu sukienników w S., nadany sukiennikom tego samego dnia przez władze m. S. [imiona rajców →p. 4B; imiona tkaczy wymienionych w dok. →p. 3B] (Cechy Poznań 401); 1545 (kop. XVIII w.) bp pozn. Paweł Dunin Wolski potwierdza statut cechu szewców w S. (Cechy Poznań 457, kop. z 1779)⁴Or. dok. oznaczony sygnaturą Cechy Poznań 456 zaginął w magazynie.

1543 starsi cechu krawców sławetni Stan. Miętka, Szymon Bytyń [z Bytynia?], Jan Kozłowski i Wojc. [Siaduła] z [przedm.] →Świętego Wojciecha (Cechy Poznań 260).

Ante 1551 szl. i sław. Marcin Skrzetuski z S., złotnik w Poznaniu →p. 3B.

1554 bp pozn. Andrzej Czarnkowski z powodu nieporozumień i kłótni, jakie zachodzą między cechem rybaków zamkowych a rybakami miasteczek S., Chwaliszewo, Ostrów i przedmieszczanami (suburbani) z Zawad, wyłącza rybaków z wymienionych miejscowości ze wspomn. cechu i nadaje im osobny statut cechowy (Cechy Poznań 382).

1564 w m. S. jest 16 jatek rzeźniczych, ale 4 są opuszczone; sukiennicy →p. 3D.

1555-95 księga cechu krawców w S. (Kck) [zapisano w niej uchwały cechu i adnotacje o uczniach wyzwolonych przez mistrzów krawieckich w S.]⁵Księga ta służyć miała zapisywaniu uchwał i spraw istotnych dla cechu, zwłaszcza wyzwolin uczniów, którzy kształcili się u mistrzów krawieckich. Najpewniej została zaprowadzona ok. 1555 r., kiedy to na jednej z początkowych kart (k. 3) wpisano ponumerowane imiona i nazwiska starszych cechu oraz 16 in. mistrzów. Dalsze karty otwiera (z reguły na stronie nieparzystej) imię i nazwisko lub przydomek mistrza pisane większymi literami, poniżej znajdują się dość sformalizowane wpisy o wyzwolinach uczniów. Początkowo zapisy te nie były opatrywane datami wyzwolin. W zapiskach umieszczano imię i miejsce pochodzenia ucznia oraz bardzo często informacje o zadośćuczynieniu przezeń formalnym wymogom dotyczącym wyzwolin. Z czasem w zapiskach tych zaczęły się także pojawiać informacje o prawym urodzeniu i imiona ojca, a później także matki ucznia. W księdze zapisywano także niektóre postanowienia cechu, tudzież informacje o przyjęciu do niego postrzygacza sukna i in. dane (np. fragmenty rachunków brackich). Chronologicznie ostatnie zapiski w księdze (prowadzonej z biegiem lat coraz bardziej chaotycznie i niedbale) kończą się na 1735 r. Tu podajemy jedynie informacje dot. postanowień cechu z II poł. XVI w. i informacje o wyzwolinach uczniów, którzy uczyli się u 18 mistrzów cechowych wymienionych w 1555:

1555 4 VI starsi cechu krawców w S. Wacław i Mac. Krzesiński wraz z cechem przyjmują rezygnację postrzygacza sukna Jana, bo szuka on większej korzyści; oddają mu przyjęte od niego pieniądze i przyjmują jako postrzygacza in. Jana [Długosza] (Kck 83); 1555 24 IX tymże Wacławowi i Maciejowi oraz cechowi oświadcza Jan Długosz postrzygacz sukna, że nie chce należeć do cechu i rezygnuje z funkcji, którą chciał sprawować ponad ich zwyczaj (ultra eorum consuetudinem) [tj. za wyższą opłatą za postrzyganie sukna] (Kck 83).

1555 wykaz mistrzów cechowych: starsi [przysiężni] cechu Wacław Rusek i Mac. Krzesiński, następnie mistrzowie starsi i młodsi Szymon Bytyń [też Bytyński, tj. z Bytynia], Wojc. Siaduła z [przedm.] Święty Wojciech, Błażej Rogowsky, Stan. Nięta (Nyetha)⁶Z. Zaleski, O cechach [→p. 7], s. 46, błędnie Mięta, Urban z Tarnowa [obecnie Tarnowo Podgórnego?], Gregier [= Grzegorz] Cyganek, Wacław Żegota (Rziegyotha), Mac. Krzesiński, Stan. Koziełka, Franciszek Warzygroch, Łukasz z Przebędowa, Wojc. Siersionek (Szirszonek), Marcin Bobrek, Stan. Jajko, Stan. Zieczik, Bartek Urban, Marcin Sobieraj, Marcin Drozdek (Kck 3).

Ante 1556 mistrz Szymon Bytyński [brak adnotacji o uczniach] (Kck 5).

Ante 1556 mistrz Wojc. Siaduła, uczniowie: Mikołaj z Gaski [przedm. Poznania], brat jego Feliks z Sochaczewa, Marcin z Kutna, Jakub Wodzianka z Poznania, Wojciech z Sierpca, syn budowniczego Mikołaja i Jadwigi (Kck 6).

Ante 1556 – 1564 mistrz Błażej Rogowski, uczniowie: [przed 1556]⁷Wojc. Siersionek wymieniony jako mistrz krawiecki w 1555 (Kck 3) Wojc. Siersionek (Syerssonek) z S., 1564 Maciej z Chocza syn Marcina Koczaka i uczc. Katarzyny (Kck 7).

Ante 1556 mistrz Stan. Nięta (Nyetha), uczniowie: Łukasz z Kleszczewa [którego?], [przed 1556]⁸Łukasz z Przebędowa wymieniony w 1555 jako mistrz krawiecki (Kck 3) Łukasz z Przebędowa, Piotr z Gaju [k. Poznania?], Łukasz z Pobiedzisk, Piotr z Golęczewa, Paweł ze Stęszewa, Winceny z Podlesia [którego?] syn Malika (Kck 8).

Ante 1556 mistrz Urban z Tarnowa [brak adnotacji o uczniach] (Kck 9).

Ante 1556 mistrz Grzegorz Cyganek, uczniowie: Stanisław z Podlesia [którego?], Stanisław z Zawad, Stanisław ze Złakowa [k. Skierniewic?] (Kck 10).

Ante 1556 mistrz Wacław Rusek, uczniowie: Jan z Piasków [przedm. Poznania], Wojciech z Szamotuł, Błażej syn Gagatka z S., Grzegorz z Zagorowa, Mikołaj ze wsi Główna, Walenty z m. Chocz syn kupca Pawła i Barbary, Jakub z Szamotuł syn Mac. Paszkowicza (Kck 11).

Ante 1556 – ante 1577⁹Mac. Krzesiński wymieniony jako mistrz krawiecki w 1555, a zmarł przed 1577 (Kck k. 3, 24) mistrz Mac. Krzesiński, uczniowie: Klemens, Bartłomiej [obaj] z Borzujewa, Krzysztof z Rogoźna syn Gryzyczyny, 1564 uczc. Jan z Garwolina [Mazowsze] syn Wawrz. Narożnego i jego żony Anny, 1566 Jan ze Śmiłowa k. Trzemeszna syn Szymona i Małgorzaty; wspomn. starsi cechu Błażej i Stan. Zieczyk (Kck 12).

Ante 1556 mistrz Stan. Koziełka, uczeń Ambroży z S. (Kck 13).

Ante 1556 mistrz Franciszek Warzygroch [brak adnotacji o uczniach] (Kck 14).

Ante 1556 mistrz Łukasz z Przebędowa, uczniowie: Wojciech z Koziemina, Franciszek ze Stęszewa, Michał z Kobylnicy syn Macieja sołtysa tamże, Wawrzyniec z Wir syn M[acieja?, Michała?] Russka i Jadwigi (Kck 15).

Ante 1556 – 1593 mistrz Wojc. Siersionek, uczniowie: Jakub z S. brat mistrza Wojc. Siersionka, Mikołaj z S. syn Mac. Cytarka, Grzegorz z Kicina syn Pawła Zyski, 1564 Błażej z Żernik k. Tulec syn zm. Łukasza (zw. Łuki) i Barbary, 1571 uczc. Adam z Kicina syn zm. Pawła (zw. Szyszka) i Małgorzaty, 1574 Sebastian Trzeciak z S. syn Wawrz. Trzeciaka i Agnieszki, 1575 Stanisław syn kuśnierza Stanisława i Barbary z Grodziska (którzy mieszkają w S.), 1579 Paweł syn Bartłomieja i Zofii z Krzyżownik, 1582 Andrzej syn Wojc. Zadolskiego i Anny z Piasków, 1583 Jakub syn Grzegorza Gwiazdy z Buku i Reginy, 1589 Jan z S. syn [zostawiono wolne miejsce na wpisanie imienia ojca] i Doroty, 1589 Grzegorz z S. syn Michała Kowalika i Polonii [!], 1591 Wojciech z Tulec syn N. [Mikołaja?] Dziczka, 1593 uczc. Wojciech z Kłecka syn piwowara Michała i Doroty, 1595 uczc. Michał z S. syn uczc. Grzegorza Kolibabki alias Kwapidury i zm. Reginy (Kck 16-19).

Ante 1556 Marcin Bobrek [imię i nazwisko mistrza przekreślone; brak adnotacji o uczniach¹⁰Na karcie księgi przeznaczonej na zapisy o wyzwolinach uczniów Marcina wpisano zapiski o wyzwolinach uczniów Wojc. Siersionka] (Kck 18).

Ante 1556 Stan. Jajko [brak adnotacji o uczniach¹¹Po imieniu i nazwisku mistrza wpisano na tej karcie fragmenty rachunków cechowych] (Kck 20).

Ante 1556 Marcin Sobieraj, uczeń Wawrzyniec z m. Turek (Kck 21).

Ante 1556 Mac. Drozdek, uczeń uczc. Eliasz z miasta Oleśnicy [?] (Oslna) brat mistrza Mac. Drozdka (Kck 22).

1556-59 uchwały cechu zapisane w księdze: 1556 każdy spoza cechu, kto będzie chciał należeć do cechu krawieckiego, ma dać 14 gr, następnie co kwartał po 2 gr od 2 osób, a po 1/2 od 1 osoby; kto chciałby postąpić wbrew temu postanowieniu, zapłaci karę wg uznania cechu (Kck 1); 1556 syn zm. mistrza ma być wyuczony zawodu bez opłat, a jeśli wdowa po mistrzu poślubi in. mistrza, to mistrz ten ma wyuczyć swych pasierbów zawodu tak jak własne dzieci (Kck 4); 1559 cech pozn. krawców wydaje pouczenie dla cechu krawców z S.: każdy, który nie będzie posłuszny postanowieniom swoich starszych z S., podlegać będzie karze mistrzów krawieckich m. Poznania lub in. miast według pr. (Kck 82).

1574 6 X Wojciech postrzygacz sukna w S. z niezrozumiałych powodów¹²Wg Z. Zaleskiego (O cechach, op. cit., s. 47) chodziło tu o niskie opłaty za postrzyganie sukna rezygnuje ze swej funkcji i odchodzi z cechu (Kck 84); 1574 27 XII cech przyjmuje na stanowisko postrzygacza sukna in. Wojciecha, pod warunkiem, że postrzygać będzie sukno zgodnie z postanowieniami zawartymi w wilkierzu i nie będzie czynił krawcom trudności [tj. domagał się zawyżonych opłat], do czego Wojciech zobowiązuje się pod karą 20 zł (Kck 85).

3D. Świadczenia. 1328 mieszkańcy mają płacić bpowi pozn. z zagrody po 4 gr, 1 kurze i 10 jaj, od karczmy po 3 sk., od jatki rzeźniczej po 1 kamieniu łoju, z całego miasta dadzą 2 barany i 2 połcie mięsa; mają też przestrzegać in. pr., do których przestrzegania są zobowiązani poddani biskupi w dobrach lokowanych na pr. niem. (Wp. 2 nr 1089).

1428 kapituła kat. pozn. postanawia, że mieszkańcy S. mają co roku dawać 8 kamieni (talenta) łoju do kat. pozn. (CP 28, 4).

1442 mieszkańcy S., którzy posiadają domy i role we wsi bpiej Główna, po upływie wolnizny mają płacić bpowi pozn. po 1 wiard. oraz po 4 kapłony i 30 jaj na ś. Marcina [11 XI] →p. 4A.

1457 m. S. ma dostarczyć 3 pieszych na wyprawę do Malborka (CMP nr 129).

1478 S. nie zapłaciła podatku król. (PG 58, 72v).

1508 pobór od 3 kół mł. bpiego w S.; mł. nal. do par. Ś. Jana (ASK I 3, 24v); 1563 S. płaci 8 grz. podwójnego szosu, zapłacono 12 fl. i 24 gr (MikaOpisy 11); 1563 pobór od mł. w S., który stoi za katedrą (ASK I 5, 242).

1564 w rynku m. S. stoją 22 domy, z każdego z nich

płacą [bpowi pozn.] 12 gr czynszu, 3 koguty, 15 jaj, każdemu z tych domów przynależy 1 ł. roli; do rynku dochodzi 5 ulic, przy nich stoją 63 domy, z domów tych płacą czynsz różnej wysokości; z ogólnej sumy czynszów 1/3 przypada kapitule kat. pozn. jako właścicielowi wójtostwa; jest 16 jatek rzeźniczych, ale 4 są opuszczone, z pozostałych dają rocznie razem 24 kamienie łoju; sukiennicy od każdego postawu sukna dają po 1 gr, płacą też od każdego postawu sukna folowanego w →Foluszu we wsi Główna; na rz. Cybinie są młyny: Łączny o 2 kołach (bez stawu), Szklany opust., Nowy Młyn o 2 kołach ma role, łąki i staw pełen ryb; danina w życie [z tych mł.] płacona jest w 1/2 dla bpa, a w 1/2 dla szkoły kat.; między rolami miej. jest większe jezioro i 3 mniejsze sadzawki (IBP 274-275).

1567 S. za murami Poznania płaci 8 grz. podwójnego szosu, od 4 kotłów do palenia gorzałki po 24 gr [od każdego kotła], od 46 rzem. po 4 gr, 14 komor. po 7 gr, razem 25 zł 12 gr (MikaOpisy 18).

1577 S. płaci 12 zł podwójnego szosu, od 30 rzem. płaci po 4 gr (tj. 4 zł), od 3 kotłów do palenia gorzałki po 24 gr (tj. 2 zł 12 gr), od 15 komor. po 4 gr (tj. 2 zł), od 7 szynkarek (propinatrices) po 4 gr (tj. 28 gr), od 3 ubogich sprzedawców (revenditores) po 3 gr (tj. 9 gr), razem 21 zł 19 gr (MikaOpisy 26)¹³Znacznie mniejszy wymiar poboru w 1577, w porównaniu z poborem w 1567, być może spowodowany był zniszczeniami wywołanymi pożarem części S. O spaleniu się sąsiedniego Ostrówka wspomina rejestr poborowy z 1577 (MikaOpisy 26).

1580 S. płaci 8 grz. podwójnego szosu, od 3 ł. opust. po 10 gr, od 46 komor. po 6 gr, od 70 różnych rzem. po 15 gr, od 4 kotłów (olla) do palenia gorzałki po 24 gr, od 5 komor. po 6 gr, od 4 prasołów po 15 gr, od 4 szynków (propina cremati) po 12 gr, razem 64 zł 24 [gr]; czopowe za cały rok 1581 od 284 kwart (quartum) gorzałki (vinum crematum) po 3 denary, co daje 1 zł 18 [gr], 3 [denary]; łącznie pobór z S. wynosi 67 zł 12 [gr] 3 [denary] (ŹD 48).

1583 m. S. bpa pozn. płaci 12 fl. 24 gr podwójnego szosu, od 3 ł. opust. płaci po 10 gr (tj. 1 zł), od 42 komor. po 6 gr (tj. 8 zł 12 gr), od 62 różnych rzem. po 15 gr (tj. 31 zł), od 3 prasołów po 15 gr (tj. 1 1/2 zł), razem 54 zł 21 gr (MikaOpisy s. 34).

4A. Prawa i przywileje miejskie. 1245 proces bpa pozn. z ludźmi z S. o błonie [pod] S.; ludzie z S. domagają się pr. używania (usus fructus) błonia do wypasu bydła i in. pożytków, czego udzielił im książę; bp pozn. z kapitułą dowodzi przysięgą złożoną przez 6 kanoników kat., że błonie to należy do Kościoła [opis granic →p. 2] wraz ze znajdującym się na jego terenie →Chartowem (MPHn. 6, 8).

1288 ks. Przemysł II nadaje bpowi pozn. Janowi swe stare miasto zw. S. położone k. kościoła Ś. Małgorzaty w Poznaniu, daje także bpowi jatki rzeźnicze, piekarskie i szewskie, zezwala zarazem rzemieślnikom wszelkiego rodzaju na pobyt w S. i swobodne wykonywanie zawodu; mieszczanie mogą tkać sukno, nie mogą jednak sprzedawać sukna ciętego, a jedynie w całych postawach; ks. zezwala mieszkańcom na budowę karczem, zastrzega też, że nie mają prawa do jarmarku rocznego i [targu] cotygodniowego (Wp. 2 nr 625 = PmP nr 8).

1293 ks. Przemysł II nadaje bpstwu pozn. wieś →Kobylniki [k. Poznania] oraz miejsce (locum) zw. S. k. kościoła Ś. Małgorzaty; biskup może w S. osadzać Niemców i Polaków; ci, którzy osiedlą się w S., mogą budować karczmy i zakładać warsztaty szewskie (opperaria calciamentorum), mają mieć po jednej jatce rzeźniczej i piekarskiej; jeśli w S. będą tkacze, to mają sprzedawać całe postawy sukna w książęcym mieście [tj. Poznaniu]; mieszczanie z S. mają się cieszyć wszelkimi wolnościami (Wp. 2 nr 694 = PmP nr 9).

1328 bp pozn. Jan [Łodzia] sprzedaje swemu włodarzowi Stan. Głąbowi sołectwo (scultecia) w mieście S. za pewną [nieokreśloną] sumę pieniędzy; do sołtysa i jego ż. Barbary należeć będą 2 wolne [tzn. nieobciążone daninami na rzecz bpa] zagrody, 1/3 kar sąd., pr. do założenia wolnej karczmy, będzie mógł też sprzedać sołectwo; mieszkańcy mogą zakładać karczmy i szynkować, parać się rzeźnictwem, piekarstwem, szewstwem oraz kowalstwem (opera mechanica), mają sprzedawać sukno w całych postawach [a nie cięte]; mieszkańcy zapłacą z zagrody po 4 gr, 1 kurze i 10 jaj, od karczmy po 3 sk., od jatki rzeźniczej po 1 kamieniu łoju, z całego miasta dadzą 2 barany i 2 połcie mięsa; mają też przestrzegać in. praw, do których przestrzegania są zobowiązani poddani bpa w dob-rach lokowanych na pr. niem. (Wp. 2 nr 1089).

1368 bp pozn. Jan [z Lutogniewa] sprzedaje Mikołajowi synowi Jana Saramonis wójtostwo miasta S. wraz z terenem nal. do wójtostwa, 2 zagrodami, od dawna położonymi za tym terenem, 1/3 kar sąd., 1/3 kamienia łoju z jatek rzeźniczych oraz 1/3 czynszu ze zagród mieszkańców (Wp. 3 nr 1587).

1425 król Władysław Jag. nadaje miastu S. bpa pozn. pr. do targów cotygodniowych w czwartki, a dwa razy w roku pr. do trzydniowych jarmarków odbywanych w dzień po ś. Małgorzacie [14 VII] i w oktawę ś. Michała [6 X]; kupcom wolno przybywać w te dni z wszelkimi towarami z wyjątkiem sukien farbowanych, których nie wolno im sprzedawać na cotygodniowych targach [tj. w czwartki] (Wp. 5 nr 412; Wp. 8 nr 1032).

1442 bp pozn. Andrzej Bniński nadaje mieszkańcom swego miasta S. 33 ł. leżące w zaroślach (rube-ta) wsi bpiej Główna, za Łącznym Młynem¹⁴Znajdował się na rz. Cybinie, w okolicach wschodniego krańca dzisiejszego Jez. Maltańskiego (SHG; Plany Poznania, Poznań 2010, nr 9), idąc w stronę Kostrzyna po obu stronach [drogi], począwszy od folw. bpiego aż do in. młyna zw. Nowy Młyn [we wsi Zawady] i do Cybiny; mieszkańcy otrzymują wolniznę na 6 l. (która nie dotyczy własności ich domów w S.), po jej upływie posiadacze domów i ról mają płacić po 1 wiard. oraz po 4 kapłony i 30 jaj na ś. Marcina [11 XI]; mieszkańcy S., którzy nie posiadają ról, mają płacić swój zwykły czynsz¹⁵W zatwierdzeniu tegoż dok. z 1610 (CP 4 nr 396) wymieniono puste stawy położone między tymi rolami, od dawna należące do mieszczan z Ś (Wp. 5 nr 692).

1475 król Kazimierz zezwala bpowi pozn. i kapitule kat. pozn. na sprzedaż miałkiej soli (sal minutum) z żup w Wieliczce i Bochni w miastach bpa i kapituły, m. in. w S.; sól może być dowożona do tych miast i sprzedawana w poniedziałki (PmP nr 69; CMP nr 133; MS 1 nr 1313 reg.).

1506 bp pozn. Jan Lubrański potwierdza, że szl. i sław. Bartłomiej Wąsowski [z Wąsowa?¹⁶W tym czasie wieś stanowiła własność Tomickich] wraz ż. Małg. Chojnicką [z Chojnicy k. Poznania] sprzedał kapitule kat. pozn. wójtostwo w S.; bp zwalnia kapitułę kat. pozn. od ciężarów na rzecz bpów pozn., jakie ciążyły na wójtostwie; Bartłomiej zobowiązuje się do uwolnienia wójtostwa od roszczeń osób trzecich za co ręczą mieszczanie z S. Marcin Mylek burm. i Jan Burneth krawiec (AE IV 78-78v; CP 3 nr 114).

1509 kap. kat. pozn. ustanawia kowala Bernarda z Kotkowa (Cothkow) [k. Żerkowa?] podwójcim w S., nadaje mu pr. sądzenia i nakładania kar we wszelkich sprawach z wyjątkiem kary śmierci (pena capitalis); podwójci wolny będzie od wszelkich świadczeń na rzecz kapituły z wyjątkiem czynszu 18 gr rocznie; kapituła sprzedaje zarazem Bernardowi za 20 grz. dom [w Ś.], położony między domami opatrznego Stan. Mirzewki i szklarza (vitreator) Michała; Bernard może w tym domu piec chleb i szynkować (propinare) piwo; Bernard ma też odpowiadać wyłącznie przed kapitułą (CP 3 nr 145).

1517 poddani bpi m. in. z S. mogą w stawie kapitulnym pławić inwentarz; bp pozwala też, by m. in. mieszkańcy S. mogli mleć w Nowym Młynie →p. 2B.

1534 sąd miej. w Poznaniu uchyla wyrok sądu miej. w S., ponieważ sąd w S. nie ustalił, czy pozwany zdołał udowodnić swoje twierdzenie (Ortyle sądu wyższego w Pozaniu z XVI i XVII wieku, opr. W. Maisel, „Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza” 4, 1966, z. 1 (7), s. 128).

4B. Władze. 1253 Henryk stary sołtys →p. 2B.

1288 sołectwo w a.c.P. [czyli S.] →p. 2B.

1328 Stan. Głąb, sołtys w mieście S. →p. 4A.

1368 Mikołaj syn Jana Saramona, wójt miasta S. →p. 4A.

1430 wójt Michał →p. 5A.

1440 burm. Mac. Stonog i rajcy w S. Bartłomiej Talanga, Frącek, Jan Grabiszka, Wojc. Kośnik (ACC 49, 170; Wp. 5 nr 644; →p. 5A).

1473 kapituła kat. pozn. daje kanonikowi Hektorowi [Starszemu z Koziemina] kary nałożone na wójta w S. za poranienie kobiety Frony, skoro tylko zostanie jej wymierzona sprawiedliwość (CP 30, 146)¹⁷Nie wiadomo, z jakiego tytułu kapituła znalazła się w posiadaniu wymienionych w zapisce kar sąd. Możliwe, że Frona była poddaną z dóbr kapituły albo też kary sąd. darował kapitule bp pozn.

1486 wójt. 1497 Piotr burm., 1506 Piotr Stary Burmistrz →p. 3B.

1506 szl. i sław. Bartłomiej Wąsowski wójt w S. sprzedaje kap. kat. pozn. wójtostwo S.; wspomn. Marcin Mylek burm. →p. 4A.

1509 kowal Bernard z Kotkowa, podwójci →p. 4A.

1510 Marcin Milk rajca z S. →p. 3B.

1510 kowal Bernard wójt z S. oraz ławnicy Jan Gdanczik [z Gdańska?], Jan Sapała (Sapala) i Szymon szewc zatwierdzają testament Walentego młynarza Młyna u →Świętego Jana, a następnie w 1511 ciż Bernard i Szymon potwierdzają autentyczność tego testamentu (ACC 88, 52-52v).

1515 23 IX burm. Jan Skubjan, rajcy Jakub Kobiełka, Feliks Organista, Marcin Misiek, Jan Sapała, wójt Bernard i ławnicy Jan Pych, Jan Kosala, Szymon szewc, Jakub „in acie” [Narożny?] (Cechy Poznań 455).

1531 25 IX burm. Jan Skubjan, rajcy Jakub Kobiełka, Feliks Organista, Marcin Misiek, Jan Sapała, wójt Bernard, ławnicy Jan Kosala i szewc Szymon (Cechy Poznań 258, 259 – kop. XVI-XVII w.).

1543 19 VIII rajcy Wojc. Murka, Wojc. Szexga, Stan. Danko, wspomn. starsi cechu tkaczy (Cechy Poznań 401).

1577 Mik. Bzdziunga burm. m. S. (Kck 29-31).

1591 Wojciech burm. z S.→p. 3B.

5A. Kościół par. 1231 kościół [par.?] Ś. Małgorzaty w S. (DA lib. V-VI 262), 1245 kościół Ś. Małgorzaty w S. →p. 2A; 1253, 1287 kościół Ś. Małgorzaty →p. 3A; 1288, 1293 kościół Ś. Małgorzaty →p. 4A.

1306 bp pozn. Andrzej [Zaremba] uposaża kościół par. Ś. Małgorzaty w S. k. Poznania dziesięcinami z wsi Uzarzewo i Carspole [niezident. osada, zapewne k. Uzarzewa] (Wp. 2 nr 903).

1309, 1327, 1393 kościół Ś. Małgorzaty [w Ś.] →p. 2B.

1396 Henryk syn Grzegorza, kan. i altarysta w kat. pozn. oraz pleb. w S. przy kościele Ś. Małgorzaty daje wikariuszom kat. pozn. czynsz 5 grz. kupiony przez niego [z zastrzeżeniem pr. wykupu] na młynie młynarza Henlina w Poznaniu¹⁸Wg reg. z XVIII w. chodzi tu o młyn Bogdanka (CP 14, 606) za 50 grz.; daje także wikariuszom sumę 20 grz., by kupili za nie czynsz; w zamian wikariusze zobowiązują się, by w okresie od Wielkanocy do dnia Ś. Trójcy odśpiewać w chórze katedry mszę o NMP z introitem „Salve sancta parens”; 1399 ponowienie zapisu przez Grzegorza syna Henryka (CP 10 k. 43-44v, 53v-55; Wp. 6 nr 355, 378, gdzie nieścisłe regesty wg CP 14; Now. 1, 253, z błędami).

1403 Mikołaj syn Piotra, pleb. w S., śwd. (Wp. 5 nr 34); 1403 tenże pełnomocnik duchownego Piotra Pieskowskiego (Wp. 7 nr 465); 1406 tenże syn Pieczka, notariusz dworu bpa pozn. (CP 2, 28).

1428-46 Mik. Puszyk pleb. w S. i wikariusz kat. pozn. (do 1445): 1428 tenże pleb. i wikariusz wieczysty w kat. pozn., sprzedaje mieszczaninowi z Ostrowa [miasta kap. kat. pozn.] Jakubowi Borzysz, bratu pana Tochnika, dzies. snopowe z Uzarzewa za 7 1/2 grz. (ACC 11, 24v); 1429 tenże sprzedaje kmieciom z Uzarzewa dzies. z tej wsi za 9 grz. (ACC 12, 35v); 1430 tenże sprzedaje Wojc. Mandracz kmieciowi [?] (laicus) z Góry k. Kaźmierza [czyli →Góry k. Szamotuł] dzies. za 1 1/2 grz. (ACC 13, 24); 1430 tenże sprzedaje Janowi Żywecz, wójtowi Michałowi, Mik. Tuleckiemu i Pawłowi Paluchowi mieszczanom z S. dzies. snopowe zebrane w 4 stogi w Uzarzewie za 8 grz. (ACC 13, 30); 1432 tenże wikariusz wieczysty kat. pozn. sprzedaje szl. Alcji Jasieńskiej [z Jasienia k. Swarzędza] dzies. z Jasienia zebrane w stogu za 1 grz. (ACC 16, 9); 1433 tenże członek sądu polubownego w sprawie między Wichną z Pobiedzisk siostrą zm. kowala Wojtka, mieszczanina pozn., a wd. po Wojtku Jadwigą (SBP s. 218 nr 604); 1434 tenże pozywa Wojciecha z S. (ACC 18, 78v); 1434 temuż winien jest Mik. Bębenek kmieć (laicus) z Sapowic, 2 grz. i 9 gr za kupione dzies. z →Cieśli [k. Stęszewa], a Jan dz. w Cieślach winien jest 2 kopy gr za dzies. kupione z tej wsi (ACC 18, 78v); 1434 temuż winien jest Jan Górski [z Góry k. Szamotuł] 1 grz. i 9 sk. za dzies. za jeden rok i 2 grz. za drugi rok z Góry (ACC 18, 78v); 1434 temuż winien jest Wojc. Kotka (Cothca) dz. w Jasieniu 2 grz. za dzies. z tej wsi (ACC 18, 79v); 1434 tenże pozywa Alcję Jasieńską o 2 grz. bez 6 gr za kupione przez nią dzies. z tej wsi (ACC 18, 78v); 1434 temuż Stan. Stanko winien jest 16 sk. za kupione przez niego dzies. z Uzarzewa (ACC 18, 78v); 1440 tenże wikariusz wieczysty w kat. pozn. (Wp. 10 nr 1530); 1445 tenże pleb. w S. i wik. kat. pozn. sprzedaje kmieciom z Uzarzewa dzies. snopowe z tej wsi za 6 grz., 2 korczyki (chori) grochu i 2 korczyki jagieł (CP 28, 82v); 1446 tenże sprzedaje Adamowi dz. we wsi Stare [k. Skoków] dzies. snopowe z folw. w tej wsi za 3 l., płatne co roku po 1 kopie gr (ACC 29, 40v).

1440 burm. i rajcy w S. [imiona →p. 4B] oświadczają, że Wacław czyli Więcek młynarz w S. zeznał, iż jego zm. brat Mac. Stolek, po którym Wacław dziedziczy, dał z zastrz. pr. wykupu w testamencie 1 grz. czynszu od sumy 12 grz. na mł. w S. dla kościoła Ś. Małgorzaty w S., w zamian za [odśpiewany] psalm, wigilię i mszę za zmarłych (ACC 49, 170; Wp. 5 nr 644, reg. z błędami).

1441 witrycy kościoła w S. w sporze ze Stanisławem młynarzem z Owieńsk (ACC 24, 77).

1444 witrycy kościoła Ś. Małgorzaty w S. toczą proces z Dorotą [wd.?] po zm. Janie młynarzu z Nowego Młyna na Zawadach (ACC 27, 8v).

1450 Jakub niegdyś wikariusz w S. →p. 3B.

1451 uczc. Marcin Wywiewrzecki mieszcz. z Ostrowa [m. kapituły kat. pozn.] zeznaje, że ręczył duchownemu (discretus) Marcinowi witrykowi [kościoła par.] w S. za Szymona Czysarkę z Ostrowa (ACC 33, 33).

1456 Gabriel kowal z Ostrowa i Marcin z S. jako witrycy kościoła Ś. Małgorzaty w S. sprzedają mieszcz. pozn. Piotrowi Rewakerowi zagrodę w Nowych Ogrodach (M Poznań I 294, 116).

1457 uczniowie ze szkoły Ś. Małgorzaty w S. mogą raz w tygodniu korzystać z łaźni w →Ostrowie (AC 1 nr 470; CP 12, 6v reg.).

1459 Stanisław pleb. w S., zawiera ugodę z Wojciechem pleb. w Swarzędzu dot. poboru dzies. ze wsi Jasienie: pleb. z S. będzie pobierał dzies. z 2 pól leżących od strony Kostrzyna oraz z 1/2 pola leżącego od strony Swarzędza, a pleb. ze Swarzędza otrzyma dzies. z drugiej 1/2 tego pola (ACC 41, 68; też WizRogal 71, gdzie błędna data 1461); 1460 [temuż?] Andrzej Swarzędzki płaci 1/2 kopy gr, z pieniędzy kleryka Macieja krewnego (nepos) zm. Wojciecha pleb. w Swarzędzu (ACC 40, 32).

1468 Łazarz pleb. kościoła Ś. Małgorzaty w sporze z Maciejem i Marcinem dziedzicami z Sierosławia o dzies. snopowe z folwarków w Sierosławiu; pleb. twierdzi, że w czasie, gdy pobierał dzies., dziedzice wbrew zwyczajowi zżęli i zwieźli zboże, a poborcy zabronili zwozić zboże nal. do pleb., wyjąwszy co 12 kopę, którą kazali pozostawić na polu, zanim sami nie zbiorą swych plonów; Łazarz twierdzi, że w ten sposób umniejszyli dzies., bo zboże leżało na polu i zostało zjedzone przez bydło; szacuje swą szkodę na 3 grz. (ACC 47, 207).

1470 biedni uczniowie i księża (pauperes presbite-ri scolares) m. in. z kościoła Ś. Małgorzaty w S. mogą raz w tygodniu korzystać z [nowej?] łaźni w →Ostrowie, którą zbuduje łaziebnik Hanczko (CP 3 nr 29).

1484-96 Ambroży [z Poznania] pleb. w S., pisarz w konsystorzu gnieźn. 1469 i pozn. 1472-79, 1485-87, pisarz przy bpie pozn. Urielu Górce 1479 n., notariusz kapituły kat. pozn. 1495, kustosz koleg. NMP in Summo 1495-96, kan. koleg. Ś. Marii Magd. w Poznaniu (Not nr 42): 1484 tenże pleb. i adwokat w konsystorzu pozn., toczy proces z Jakubem Grodzickim z Poznania o 4 fl. tytułem wynagrodzenia za załatwienie u bpa pozn. instytucji kanonicznej dla Wawrzyńca syna Jakuba na kantorię w kolegiacie Ś. Marii Magd. w Poznaniu; Ambroży domaga się też 10 grz. za zapośredniczenie ugody między Grodzickimi a cechem kuśnierzy pozn. w sprawie altarii w tej kolegiacie oraz za in. sprawy, jakie w imieniu Jakuba prowadził (ACC 62 k. 83v, 88v); 1485 temuż kap. kat. pozn. daje drewno z Rogalinka na budowę [czego?] w S. (CP 31, 97); 1490 tenże wraz z wikariuszami kat. pozn. Janem z Miłosławia, Jakubem z Szamotuł i Tomaszem z Wilkowa kwitują szl. Grzegorza wójta w Kostrzynie ze spłaty 12 grz. sumy głównej i 1 grz. czynszu dla altarii wikariuszy w katedrze pozn., którego altarystą jest Ambroży (ACC 67, 52); 1492-96 tenże kanonik w kolegiacie NMP in Summo, altarysta altarii ŚŚ. Piotra, Pawła i Doroty w kat. pozn. (ACC 69 k. 33, 40v; Now. 1, 395); 1495-96 tenże kustosz kolegiaty NMP in Summo i notariusz kapituły kat. pozn. (CP 32 k. 87v, 115; AC 1 nr 851, 861); 1496 tenże wspomn. jako zm. →niżej.

1496-98 spór o pr. patronatu kościoła Ś. Małgorzaty w S. po śmierci dotychczasowego pleb. Ambrożego z Poznania; w sporze tym występują następujące grupy kolatorów: a) Łukasz i Wojc. Ciesielscy oraz Piotr Grzebienicki (działający jako opiekun swych cc. Heleny, Katarzyny i Anny dziedziczek w Cieślach), którzy prezentują licencjata dekretów i kan. kat. pozn. Andrzeja Ciesielskiego; b) Andrzej, Barbara, Jadwiga oraz Jan Dzietrzych rodzeństwo niedz. z Rzeszotarzewa, które prezentuje kustosza kolegiaty NMP in Summo Jakuba z Szamotuł [notariusza kap. kat. pozn.]; c) Paweł i Jan dziedzice Góry [k. Szamotuł], którzy prezentują wik. kat. pozn. Stan. Pierwoszewskiego; d) Marcin dz. w Garbach, Maciej oraz ich brat, prep. chełmski Bodzęta Komorniccy [z Komornik k. Kostrzyna], którzy prezentują adwokata w konsystorzu mgra Leonarda z Lublina; e) Tomasz Rokitnicki dz. w Rokietnicy, który prezentuje pleb. w Cerekwicy Jerzego Przyborowskiego [z Przyborowa k. Szamotuł]; f) Jan Starszy, mgr Piotr, Stanisław i Mikołaj dziedzice Tomic i Śliwna, którzy prezentują wspomn. Jerzego Przyborowskiego; g) Wojc. Kaczkowski dz. w Bodzanowie [na Kujawach], Mikołaj Lasotek [w ziemi dobrzyńskiej] i jego ż. Katarzyna dziedziczka w Bodzanowie, Wojc. Baworowski i jego ż. Ziemka dziedziczka w Bodzanowie, którzy prezentują wspomn. Andrzeja Ciesielskiego; 1496 w toku procesu Andrzejowi Ciesielskiemu udziela poparcia Jan dz. w Górze oraz Barbara, Jadwiga i [Jan] Dzietrzych rodzeństwo z Rzeszotarzewa, natomiast Leonardowi z Lublina poparcia udzielają Paweł dz. w Górze w imieniu swoim oraz swych bratanków Katarzyny, Jana [dzieci Marcina], Marcina i Mik. Górskich [czyich ss.?], burgr. pozn. Marcin Herstopski [jako opiekun Jana Dzietrzycha] Rzeszotarzewskiego¹⁹Nie wiemy, czy zapiska o poparciu udzielonym przez opiekuna Jana Rzeszotarzewskiego dotyczy wspomn. wyżej w zapisce Jana Dzietrzycha z Rzeszotarzewa, czy jego brata stryj. występującego jednak najczęściej jako Jan Tłocki. W haśle →Rzeszotarzewo przyjęliśmy, że w procesie o pr. patronatu kościoła Ś. Małgorzaty w S. występował tylko Jan Dzietrzych, który we wcześniejszych etapach procesu nie był zastępowany przez opiekuna, a samodzielnie występował od 1489 oraz Jan, Piotr, Stanisław i Mikołaj dziedzice z Tomic i Śliwna (ACC 73 k. 115, 120v, 128, 139, 149, 157); 1497 oficjał wydaje wyrok: kolatorami są wspomn. Rzeszotarzewscy, Wojc. Kaczkowski, Mik. Lasocki, Wojc. Baruchowski z ż. Ziemką, dziedzice Bodzanowa, Górscy, Ciesielscy, Piotr Grzebienicki (jako opiekun swych cc.), dziedzice z Tomic i Śliwna; plebanem zostaje Andrzej Ciesielski (ACC 74, 89); 1498 wspomn. pleb. Andrzej Ciesielski pozwany przez Bodzętę, Marcina i Mac. Komornickich i prezentowanego przez nich na par. w S. Leonarda z Lublina (ACC 75, 51).

1496-1500 Andrzej Ciesielski kan. kat. pozn. i pleb. w S.: 1496-98 tenże →wyżej; 1497 tenże sprzedaje do końca swego życia albo do momentu rezygnacji z par. w S. Pawłowi Górskiemu dziesięciny z folw. w Górze należące do uposażenia kościoła Ś. Małgorzaty w S. za 3 wiard. rocznie (ACC 74, 168); 1500 tenże pleb. w S. (CP 33, 8), a 1507 tenże rezygnuje [?] →niżej.

1507 w procesie o pr. patronatu kościoła Ś. Małgorzaty w S. występują następujące grupy kolatorów: a) Marcin Sierosławski z Sierosławia prezentuje Wojc. Pakosławskiego; b) Paweł Górski dz. Góry prezentuje wspomn. Wojciecha; c) Łukasz Ciesielski wraz ze swymi bratankami Michałem, Bartłomiejem i Feliksem, dziedzice w Cieślach, prezentują kan. pozn. Andrzeja Ciesielskiego; d) Stan. Tomicki jako pełnomocnik swego brata Piotra archid. krak. i kanonika pozn., dz. w Śliwnie, prezentuje najpierw Wojc. Pakosławskiego, a następnie odwołuje tę prezentę i prezentuje Mac. Janika penitencjarza i kaznodzieję w kat. pozn.; e) Jan Tłocki dz. w Rzeszotarzewie, prezentuje Wojc. Pakosławskiego (ACC 84 k. 98v, 102, 117); 1507 c.d. procesu: prezentowani Andrzej Ciesielski i Wojc. Pakosławski zrzekają się swych uprawnień na rzecz wspomn. Mac. Janika, który w zamian zobowiązuje się do rezygnacji na rzecz Andrzeja z par. w Wirach i altarii w Kościanie (ACC 84, 118v).

1507-09 mgr Mac. Janik, pleb. w S.: 1507 tenże →wyżej; 1509 tenże pleb. pozywa Jana pleb. w Swarzędzu o dzies. z folw. w Jasieniu; Jan zeznaje, że od 9 l. pobiera należną mu dzies. z jednego pola w Jasieniu, a tenże Maciej twierdzi, że plebanom w Swarzędzu należy się dzies. tylko z 1/2 tego pola [→wyżej, pod 1459] (ACC 86, 89).

1510 kościół Ś. Małgorzaty w S. [do par. nal. S., Ostrów i Zawady] (Now. 2, 354)²⁰Now. podaje też, że Ostrów należał do par. Ś. Mikołaja na Zagórzu, jednak informacja o witryku kościoła Ś. Małgorzaty pochodzącym z Ostrowa (→wyżej, pod 1456) wskazuje, że kościołem par. dla Ostrowa była właśnie Ś. Małgorzata; plebanowi płacą 3 1/2 grz. dzies. z Uzarzewa, 1 wiard. z folw. w Jasieniu, 1/2 kopy gr z folw. we wsi Stare, 3 wiard. z folw. w Górze k. Kaźmierza [tj. k. Szamotuł], 1/2 kopy gr z folw. w Sierosławiu, z Cieśli nic nie dają z powodu spustoszenia wsi (LBP 57); 1510 kmiecie z →Sierosławia płacą dzies. z 2 ł. os. kościołowi w S. (LBP 85); 1510 kmiecie z Uzarzewa dają dzies.²¹W zapisce wspomn., że dzies. z folw. płacona jest pleb. w Uzarzewie z 9 półł. kościołowi Ś. Małgorzaty w S. (LBP 67).

1518 po rezygnacji penitencjarza kat. pozn. Wojciecha z Grodziska z kościoła par. Ś. Małgorzaty w S. bp pozn. [Jan Lubrański] udziela na to beneficjum instytucji kanonicznej kapłanowi Wojciechowi prep. w Pniewach, prezentowanemu przez kanclerza kat. pozn. Andrzeja Ciesielskiego i jego bratanków, dziedziców w Cieślach Bartłomieja, Feliksa i Marcina, oraz dz. w Śliwnie Mik. Tomickiego i sędziego kujawskiego [inowrocł.] Wojc. Kaczkowskiego²²Wojc. Kaczkowski był sędzią w l. 1503-13, potem kaszt. kowalskim 1513-14 i kruszwickim 1514-31 (UDR VI/2 nr 775, 955, 1074) (AE VI 99v-100).

1528 Wit altarysta w Lwówku i wikariusz w S. toczy proces z cechem rzeźników w →Lwówku (ACC 103, 90v).

1539 (wzm. z XVIII w.) poświęcenie dzwonu kościoła Ś. Małgorzaty w S. (WizRogal 63).

1557 proces o pr. patronatu kościoła w S. po śmierci pleb. Grzegorza Nadarzyckiego: a) Jan Tomicki kaszt. rogoz., Kasper Kaczkowski, Szymon i Wojc. Ciesielscy oraz Wojc. Górski prezentują wik. kat. pozn. Jana Skrzypińskiego [ze Skrzypny k. Pleszewa]; b) Winc. Sierosławski prezentuje duchownego niższych święceń Michała Sławieńskiego (ACC 120, 423v-424); 1557 c.d. sprawy: Michał Sławieński zrzeka się swych praw, a oficjał udziela instytucji kanonicznej Janowi Skrzypińskiemu (ACC 120, 427).

1557-65 Jan Skrzypiński pleb.: 1557 tenże →wyżej; 1565 tenże wspomn. jako zm. →niżej.

1565 bp pozn. [Adam Konarski] udziela instytucji kanonicznej na kościół par. w S. pod Poznaniem kapłanowi Jakubowi z Wysokiej prezentowanemu przez stolnika włocł. Jarosława Kaczkowskiego i jego brata Andrzeja, Macieja i Jana Sierosławskich oraz Adama Żakowskiego [jako właściciela wsi Góra?]²³W 1566 Adam Żakowski sprzedał Wojc. Górskiemu Górę za 8000 zł (PG 20, 496), przypuszczać należy, że była to Góra k. Szamotuł, z którą związane było pr. kolatorskie wobec par. Ś. Małgorzaty w S po śmierci Jana Skrzypińskiego (AE XI 223v-224).

1573 Jakub Kochański wik. kat. pozn. i pleb. w S., przedstawia do oblaty dok. dotyczący dzies. ze wsi Uzarzewo i Carspole dla kościoła w S. (CP 4 nr 129; →wyżej, pod 1306).

1596 (kop. XVIII w.) bp pozn. Łukasz Kościele-cki zatwierdza statut bractwa literackiego pod wezwaniem NMP przy kościele Ś. Małgorzaty w S. (AV 30, 244; Now. 2, 746; WizRogal 60).

1610 z wizytacji kościoła w S.: kościół murowany, nie jest znana data jego erekcji; rocznica dedykacji kościoła obchodzona jest w poniedziałek po dniu ś. Michała [po 29 IX]; są 4 ołtarze – główny pod wezwaniem Ś. Trójcy, Wniebowzięcia NMP, ŚŚ. Jana Chrzciciela, Małgorzaty, [drugi] ołtarz za cyborium, [trzeci] ołtarz obok drzwi zakrystii – pod wezwaniem Przemienienia Pańskiego, ŚŚ. Tomasza, Rocha, Sebastiana, Krzysztofa, Marcina, ołtarz ten nal. do szpitala [w Ś.]; do uposażenia tego ołtarza i prepozytury szpitalnej należy czynsz 8 zł, zapisany zgodnie z dok. erekcyjnym [z 1596], oraz czynsz 25 gr [płatnicy tych czynszów →p. 3B]; czwarty ołtarz – pod wezwaniem NMP, ŚŚ. Błażeja, Agnieszki, Doroty, Barbary, Apolonii i Jadwigi – znajduje się za amboną, po prawej stronie kościoła; wśród paramentów wymienione m. in. pozłacany, stary, srebrny krzyżyk z pelikanem i kryształem, szpetny; stary, pozłacany kieliszek z pateną; in. kielich pozłacany z datą 1519 oraz z pateną; mały, srebrny kielich, sprawiony przez Jędrzejową dla bractwa literackiego; stara, drewniana, malutka pasja, która znajduje się w skrzyneczce; dochody par.: pleban ma ogród, dom z piecem i izbą; płacą mu czynsze²⁴Wymieniamy tu czynsze zapisane kościołowi Ś. Małgorzaty do końca XVI w 2 zł, 5 grz. i 198 gr zapisane na nieruchomościach w S., Ostrowie i Poznaniu [imiona właścicieli w Ś. →p. 3B] (AV 4, 16-17v, 18v-19v).

1780-81 par. Ś. Małgorzaty w S. obejmuje S. i Ostrów z ulicą Zawady (AV 30, 242; WizRogal 59).

5Ab. Szkoła. 1457 uczniowie szkoły przy kościele Ś. Małgorzaty w S. →p. 5A; 1596 szkoła w S. mieści się obok szpitala →p. 5C.

5B. Klasztor dominikanów. 1231 bp pozn. Paweł zakłada kl. dominikanów w m. S., po lewej stronie drogi, która prowadzi z S. do wsi Główna, w okolicy (a regione) kościoła Ś. Małgorzaty²⁵Dominikanie najpewniej osadzeni zostali przy samym kościele Ś. Małgorzaty, a nie budowano dla nich in. świątyni. Por. E. Wiśniowski, Rozwój sieci parafialnej w średniowiecznym Poznaniu [→p. 7], s. 403, gdzie podane przykłady osadzania tych zakonników przy kościołach par. w XIII w. Opinia Długosza, że dominikanie znaleźli swą siedzibę w okolicach kościoła Ś. Małgorzaty, tym samym nie przy tej świątyni, związana jest zapewne z panującym w jego czasach przekonaniem, że niezwykłe byłoby nadanie zakonnikom kościoła par., jakim już była Ś. Małgorzata w jego czasach (DA lib. V-VI 262); [1234-39] przywilej Władysława Od. dla dominikanów →Uwaga 3; 1244 (rps XV w.) książęta Przemysł I i Bolesław wraz z matką Jadwigą, za zgodą bpa pozn. Boguchwała, przenoszą klasztor dominikanów z S. do m. Poznania do kościoła Ś. Gotarda, jako rekompensatę oddają bpowi pr. patronatu kościoła Ś. Wojciecha [i osadę przy tym kościele →Święty Wojciech] (DA lib. VII-VIII 47); [połowa XIII w.] pracownia ludwisarska być może związana z kl. dominikanów →p. 8.

5C. Szpital. 1596 Andrzej Guszyński i Grzegorz Kwapidura fundują szpital w S., uposażają go w drewniany dom położony przy kościele Ś. Małgorzaty na rogu przy ulicy prowadzącej do wsi Główna, obok szkoły par., i w rolę położoną na gruntach miej.; 1597 bp pozn. Łukasz Kościelecki zatwierdza tę fundację; 1600 bp pozn. Jan Tarnowski wystawia dok. erekcyjny, jako kolator szpitala wspomn. pozn. wikariusz gen. (AV 30, 286; Now. 2, 652; WizRogal 74).

1610 z wizytacji kościoła w S.: szpital w S. znajduje się przy drodze publicznej na rogu, w kierunku N, jest w nim dobra sień i piec, dach jest dobry; w szpitalu jest 7 ubogich; obok szpitala znajduje się domek, jego okna wychodzą na kościół [Ś. Małgorzaty]; w domku tym mieszka prep. szpitala, a zarazem altarysta altarii w kościele par. w S. należącej do szpitala [→p. 5A]; do uposażenia szpitala należy rola między rolami miej., jednak nie jest ona oddzielona od tych ról; podarowana została w 1597; szpital ma też parcelę (area) Szopinską obok parceli Kucharzowskiej, podarowaną przez szl. Łukasza Klonowskiego w 1609; 2 in. ogrody sprzedali ekonomowie szpitala – jeden [znajdował się] w sąsiedztwie, zakupiono za niego 2 in., a pozostało jeszcze 43 zł u ekonomów; mieli też in. ogród Kiczyński obok stawu kapitulnego (stagnum capitulare; AV 4, 19v-20).

6. 1441 kapłan Maciej syn Wincentego z S. prosi papieża o zdjęcie kar kościelnych, w jakie popadł, ponieważ przyjął [bez zezwolenia] święcenia prezbiteratu w Italii, a nie w diec. pozn. (BP 5 nr 1071).

1444 Bansziogan [!] kleryk z S., śwd. (CP 29, 33v).

1448 Grzegorz Zamyaska kleryk z S. pozwany przez Piotra kleryka z →Summum o zwrot książek w dwóch woluminach, pierwszy zawierał „Prymę” i „Sekundę” z notatkami, a drugi [wolumin] „Algorytmy”, „Florystykę”, „Boecjusza”, „O dyscyplinie uczniów”, „Reguły gramatyczne”, „Sekundę” z notatkami, „Reguły medyczne”, „Paradygmaty logiczne”; wnosi też o zwrot sakwy (bursa) [służącej do przechowywania książek], wszystko razem wartości 1 1/2 grz. (AC 2 nr 1230).

1451 w domu w S. Katarzyna z Poznania zawiera małżeństwo z Maciejem krawcem z Chwaliszewa (ACC 33, 86).

1472 Wojciech kapłan z S., adwokat w konsystorzu pozn. (ACC 52, 46v).

1524 duchowny (discretus) Paweł z S., niegdyś rektor szkoły kat., pozwany przez kantora tej szkoły Jana z Lwówka o 45 gr wynagrodzenia (ACC 99, 102).

7. Literatura i dodatkowe skróty.

Civitas – Civitas Posnaniensis. Studia z dziejów średniowiecznego Poznania, pod red. Z. Kurnatowskiej i T. Jurka, Poznań 2005.

Dzieje Poznania, t. 1, cz. 1, red. J. Topolski, Warszawa-Poznań 1988.

T. Ginter, Działalność fundacyjna księcia Mieszka III Starego, Kraków 2008, s. 82-85, 88.

T. Jasiński, Uwarunkowania lokacji Poznania, w: Civitas 163-172.

T. Jurek, Przebieg lokacji Poznania, w: Civitas 173-191.

Z. Kaczmarczyk, Przywilej lokacyjny Poznania z r. 1253, „Przegląd Zachodni” 9, 1953, nr 2, s. 150.

Kck – księga cechu krawców (Cechy Poznań 498, dawniej sygn. 261a).

H. Kočka-Krenz, Najstarszy Poznań, w: Civitas 27-42.

Z. Kulejewska-Topolska, Struktura prawna aglomeracji osadniczej Poznania od XV do końca XVIII w., Poznań 1969.

KZSz. s.n.VII cz.II/1, s. 129-134.

H. Likowski, Miasto książęce Śródka. Karta z dziejów miasta w latach 1231-1253, Poznań 1922.

J. Łukaszewicz, Obraz historyczno-statystyczny miasta Poznania w dawniejszych czasach [wyd. 2], t. 1, Poznań 1998 [wyd. 1: 1838].

Münch wg indeksu.

P. Pawelczak, Wyniki badań archeologicznych na Śródce w Poznaniu, KMP 1997, nr 1, s. 9-39.

E. Pawlak, M. Krzeptowski, Pracownia ludwisarska z XIII w. z Poznania Śródki, „Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne” 6, 2003, s. 153-171.

P. Pawlak, Cmentarzyska przedlokacyjnego Poznania, w: Civitas 59-109.

M. Przybył, Poznań na tle szlaków komunikacyjnych od X do XIII wieku, w: Civitas 111-129.

A. Rogalanka, Poznań u progu lokacji, w: Dzieje Poznania, t. 1, cz. 1, s. 148-162.

W. Schulte, Die Schrodka. Ein Beitrag zur ältesten Geschichte der Stadt Posen, „Zeitschrift der Historischen Gesellschaft für die Provinz Posen“ 22, 1907, s. 237-276.

M. Słoń, Fundatio civitatis. Program fundacyjny procesu lokacyjnego na przykładzie Wrocławia, Krakowa i Poznania, w: Procesy lokacyjne miast w Europie Środkowo-Wschodniej, Wrocław 2006, s. 227-245.

M. Słoń, Miasta podwójne i wielokrotne w średniowiecznej Europie, Wrocław 2010, s. 124-126, 137, 350, 353, 357, 472.

M. Słoń, Sukiennictwo w Europie Środkowej i wrocławskie Nowe Miasto, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka” 61, 2006, z. 2, s. 211-223.

SzPozn. 304.

E. Wiśniowski, Rozwój sieci parafialnej w średniowiecznym Poznaniu, w: Początki i rozwój Starego Miasta w Poznaniu w świetle badań archeologicznych i urbanistyczno-architektonicznych, Warszawa-Poznań 1977, s. 401-404.

WizRogal – J. Rogaliński, Wizytacja Kościoła parafialnego Św. Małgorzaty w mieście Śródka k. Poznania roku 1779, dnia 9 czerwca sporządzona, wyd. A. Pawelczak i J. Wiesiołowski, KMP 1997, nr 1, s. 56-80.

Z. Zaleski, O cechach krawieckim i szewskim na Śródce, KMP 1997, nr 1, s. 40-52.

8. W trakcie różnych prac ziemnych oraz przeprowadzonych następnie prac wykopaliskowych natrafiono na pozostałości osadnictwa zarówno pradziejowego, jak i z różnych okresów wczesnego (VIII-IX w.) i późniejszego średniowiecza (XII-XIII w.), a także cmentarzyska z X-XI w. (Hensel 5, 195-196; Kaczmarek 1/1, 310-313). Zbadano pozostałości pracowni ludwisarskiej, związanej być może z dominikanami sprowadzonymi do S. (E. Pawlak, M. Krzeptowski, Pracownia ludwisarska [→p. 7], s. 153-171; Kaczmarek 1/1, 311-312).

Z II połowy XV w. – zapewne a. 1539 pochodzi ceglany nieotynkowany kościół Ś. Małgorzaty pobudowany przy dawnym placu targowych (obecnie rynek) na planie prostokąta z niewyodrębnionym, trójbocznie zamkniętym od E prezbiterium i wieżą na planie kwadratu od W, późnogotyckie gwiaździste sklepienie; od S przylega barokowa kaplica Ś. Filipa, od N, przebudowana z gotyckiej, barokowa kaplica Ś. Barbary wraz z zakrystią ze sklepieniem z XVIII w. (B. Krzyślak, Architektura kościoła Św. Małgorzaty na Śródce, KMP 1997, nr 1, s. 100-120).

1585 pieczęć miej. S. z wizerunkiem władcy [ś. Kazimierza?] (M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich do końca XVIII wieku, Warszawa 2000, s. 444).

Uwaga: 1. M. Mastyńska, Biskup Andrzej z Bnina, RH 10, 1939, s. 19, podaje błędnie, jakoby w 1477 bp pozn. Andrzej Bniński erygował kolegiatę przy kościele Ś. Mikołaja w Ś. Kościół (a następnie kolegiata) Ś. Mikołaja położona była na Zagórzu, a nie w Ś. Autorka ta podaje także błędnie (s. 21), jakoby bp ten w 1478 uposażył kantora szkoły w Ś. altarią kat. Cytowane przez tę autorkę zapiski dotyczą kantora szkoły kat. in Summo, a nie w Ś. (też →Łubianka).

2. Now. 1, 118, uważał, że cieśla Michał, który w 1510 podjął się na zlecenie kapituły kat. pozn. wybudowania hełmu południowej wieży katedry, pochodził z Ś. Autopsja zapiski (CP 34, 94v-95) wskazuje, że Michał pochodził z m. →Śrem.

3. Osadnictwo na terenie Ś. sięga IX w. Osada znajdowała się przy rozwijającym się na Ostrowie Tumskim ośrodku grodowym, położonym przy dogodnej przeprawie przez Wartę. W rejonie Ś. rozchodziły się drogi wiodące z książęcego grodu na Ostrowie na E w kierunku Gniezna, a na NE do Kcyni, Nakła i na Pomorze, wreszcie na SE przez Bnin i Śrem na Dolny Śląsk. Układ tych dróg, zwłaszcza szlaku na Śląsk, nie zmienił się do XIII w. Na terenie Ś. istniało też cmentarzysko, wykorzystywane od końca X prawdop. do połowy XII w. (1146?), przeznaczone zapewne dla mieszkańców zespołu grodowego na Ostrowie Tumskim (P. Pawlak, Cmentarzyska [→p. 7], s. 62-68). Teza ta nie wydaje się sprzeczna z ustaleniami T. Gintera dot. fundacji przez ks. Mieszka III szpitala przy kościele Ś. Michała. Fundacja tego szpitala ok. 1170 „na peryferiach aglomeracji poznańskiej”, w tym osady targowej w Ś., mogła mieć bowiem związek z obecnością zagranicznych kupców. Można ją też interpretować jako „jeden z elementów świadomie prowadzonej przez Mieszka melioracji przestrzeni protomiejskiej, mającej na celu zwiększenie dochodów kamery książęcej poprzez intensyfikację handlu” (T. Ginter, Działalność [→p. 7], s. 92-93). Rozwój osady na terenie Ś. wiązać należy zapewne z przełomem demograficznym i gospodarczym XII-XIII w. Poznań, wraz ze znajdującymi się przy S. rozstajami dróg na Pomorze i w kierunku Gniezna, stanowił ważny punkt na funkcjonującym od lat dwudziestych do lat sześćdziesiątych XII w. szlaku handlowym między Niemcami a Rusią (Hellweg – Hildesheim – Brandenburg – Poznań – Kruszwica – Włocławek i dalej na Ruś). Sprzyjające rozwojowi handlu dalekosiężnego warunki zaistniały ponownie w momencie osadzenia Krzyżaków w Prusach w latach trzydziestych XIII w. i podjęcia przez nich akcji kolonizacyjnej na wielką skalę oraz rozwoju handlu saską solą i suknem flandryjskim sprowadzanymi z Halle przez Poznań do Prus (T. Jasiński, Uwarunkowania lokacji Poznania, w: Civitas 167-172). O miej. chrakterze osady w Ś. w XIII w. świadczy wzm. Długosza o sprowadzeniu przez bpa Pawła do Ś. dominikanów – zakonu działającego przecież w środowiskach miej. – oraz in. przekazy poświadczające istnienie miasta w Ś. jeszcze przed lokacją Poznania na lewym brzegu Warty. Sama nazwa Ś. zdaje się poświadczać istnienie cotygodniowego targu. Wiadomo też ze wzm. z 1254, że ks. Władysław Od. udzielił dominikanom [wówczas jeszcze śródeckim] przywileju (Wp. 1 nr 324), na mocy którego przybywający w dzień ś. Dominika i w oktawie tego święta kupcy zwolnieni byli od ceł (Dominik Guzmán kanonizowany został w 1234, Władysław Od. zm. w 1239, a dominikanie przeniesieni zostali z Ś. na lewy brzeg Warty w 1244, →p. 5B).

Dyskusyjna jest kwestia wpływu przegranej przez Władysława Od. wojny z Henrykiem Brodatym i dokonanego następnie w 1234 podziału Wlkp. (w tym aglomeracji pozn.) pomiędzy tych książąt. T. Jurek widzi w tym wydarzeniu asumpt dla podjętej przez Odonica próby lokacji Ś., podczas gdy M. Słoń wskazuje na istniejące ograniczenia, jakie ten podział wprowadzał (T. Jurek, Przebieg lokacji, s. 174; M. Słoń, Miasta podwójne [→p. 7], s. 350-351). Rozwój ośrodka miej. w Ś. niewątpliwie ograniczony był jednak przede wszystkim przez własność kościelną na prawym brzegu Warty; świadczy o tym spór bpa pozn. z mieszczanami Ś. z 1245 o grunty podmiejskie nadane przez księcia mieszkańcom (→p. 4A). Możliwe także, że rozwój Ś. ograniczał istniejący już (może od XII w.?, a zapewne wspierany przez ks. śląskich) ośrodek handlowy zlokalizowany przy kościele Ś. Gotarda, u schodzących się z zachodu do przeprawy przez Wartę szlaków (to tu w 1244 przeniesieni zostali z Ś. dominikanie). W każdym razie lokacja ośrodka miej. na terenie konurbacji pozn., do czego dążyli książęta wielkopolscy, możliwa stała się dopiero po zmianie warunków politycznych (śmierć Henryka Pobożnego w 1241 i zjednoczenie Wlkp. przez synów Władysława Od.) oraz uregulowaniu kwestii własnościowych, tak między książętami wielkopolskimi, jak i między nimi a bpem. W l. 1247-49 Poznań przecięty był zapewne ponownie linią podziału między dzielnicami Przemysła I i Bolesława Pobożnego (T. Jurek, Przebieg [→p. 7], s. 177-178). Ks. Przemysł uwięził zresztą w 1250 swego brata, być może m. in. w związku z problemami wokół lokacji Poznania. Decyzja, po której stronie rzeki ma powstać nowo lokowany ośrodek miej., wiązała się poza tym z koniecznym wykupieniem przez księcia gruntów od Kościoła. Tego wymagał zarówno dalszy rozwój Ś., jak i potencjalne inwestycje na terenie osady przy kościele Ś. Gotarda, należącej do Kościoła. Negocjacje w tej sprawie trwały przynajmniej do 1252, kiedy ks. Przemysł I wydał przywilej imm. dla dóbr bpów pozn. i obiecał, że da rekompensatę za tereny przejęte pod nowo lokowane miasto, tymczasem dając bpowi połowę koryta Warty od strony wschodniej wraz z połową dochodów z przewozu przez rzekę. W 1253 ks. Przemysł I przesiedlił ludzi z miasta Ś. do nowo lokowanego miasta na lewym brzegu Warty. Jest przy tym jasne, że ks. zachował chwilowo Ś. jako swoją własność. Przekaz Kroniki wielkopolskiej, jakoby Ś. oddane zostało wtedy bpowi pozn., pisany jest z perspektywy późniejszych wypadków. Nadanie Ś. biskupowi Ś. nastąpiło dopiero w 1288, jeszcze rok wcześniej Przemysł II dał kanonikowi pozn. Michałowi plac k. kościoła Ś. Małgorzaty. Władca dysponował zatem swobodnie tym terenem. Ze wspomn. aktu nadania Ś. z 1288 wynika, że w mieście tym znajdowały się kramy, gdzie zmonopolizowano handel żywnością i obuwiem oraz, że mieszkańcy zajmowali się produkcją sukna, którego jednak nie mogli sprzedawać w detalu (tj. ciętego), a jedynie hurtowo (tj. w całych postawach). Mieszkańcom Ś. książę nie zezwolił na jarmarki i targi cotygodniowe, być może odbywane tu wcześniej. Sugeruje to, że Ś. po 1253 pełnić miała w zamierzeniu księcia rolę miasta służebnego wobec głównego ośrodka miej., który miało zaopatrywać w produkowane na miejscu sukno, przeznaczone następnie do sprzedaży detalicznej w Poznaniu i być może hurtowej w handlu prowadzonym przez pozn. kupców. Miasta tego typu pełniące wobec głównych miast rolę ośrodka zaopatrzeniowo-produkcyjnego znane są z innych terenów (M. Słoń, Sukiennictwo [→p. 7], s. 211-223).

W związku z powyższymi uwagami pozostaje kwestia parafii Ś. Małgorzaty w Ś. W świetle wyników badań archeologicznych za mylny należy uznać pogląd ks. J. Nowackiego (Now. 2, 353), jakoby kościół Ś. Małgorzaty sięgał XI w., a stwierdzenie H. Likowskiego, Miasto [→p. 7], że fundacja kościoła nastąpiła w XII w., za dyskusyjne. E. Wiśniowski, Rozwój [→p. 7], zwracał uwagę, że erekcja parafii nastąpiła być może w XIII w., przy czym okręg par. wyodrębniony został z pierwotnej par. katedralnej. Autor ten sugerował jednak, że mogło to nastąpić w XIV bądź XV w., gdy Ś. przeżywała okres prosperity. Nie sposób też obecnie wyjaśnić genezę upraw-nień kolatorskich licznych rodzin szlach. wiążących się z tym kościołem. Może były ceną, jaką zapłacił książę za zgodę środowiska rycerskiego na wymianę gruntów konieczną w związku z lokacją Poznania.