(1279 Brzeznensis civitas, 1325 Novum Bresco, Bresko, Breszsko, Brzesczco, Bressce, Brzesco, Brzeszko, 1415 Nova Brzesco, 1419 Przesko, 1428 Brzesczko, 1486 Magna Brzesko, 1490 Nove Brzesco, Brzesko Maior) miasto.

1. 1489 n. pow. krak. (RP s. 139); 1581 pow. prosz. (ŹD s. 8, 443); 1325 n. par. własna (MV 1 s. 134); dek. Kazimierza Wielka; 1529 dek. Pleszów (LR s. 54).

2. 1279 → p. 4; 1470-80 m. nad Wisłą, sąsiaduje z Brzeskiem Starym, Rudnem [Dolnym], Groblą, Nękanowicami i Mniszowem (DLb. 3 s. 74, 76-7); 1508 droga z Krakowa na Litwę prowadzi przez B. i Koszyce (MS 4, 369); 1564 B. graniczy z Rudnem [Dolnym] (LK ls. 77); 1570 droga z Krakowa na Ruś przez Wawrzeńczyce, B. i Śmiłowice. Dawniej były na tej drodze bagna i topiele, teraz jest grobla i most. Kl. Norb. otrzymuje od dawna chrust król. zza Wisły na naprawę drogi (LDK s. 27).

3. Własn. kl. Norb. w B. N. 1279 → p. 4; 1356 własn. jw. (ZDM 8, 2531); 1358 → Brzesko-Chebdów; 1381 Wojciech z B. procesuje się o zabrane zboże z Bartkiem sołtysem z Gonowa (SP 8, 949); 1397 Jan Miotełka rybak z B. (SP 8, 6098); 1428 młynarz z B. w sporze z przewoźnikami z Wawrzeńczyc (GK 3 s. 184); 1470-80 własn. jw. 40 ł. mieszczan, którzy płacą kl. z łanu 9 sk. czynszu, dają 30 jaj, 2 koguty i 2 sery. 3/4 ł. plebana, 5 wolnych ł. wójtowskich, 2 młyny nad Wisłą, z tych jeden klaszt., drugi wójtowski oddający wójtowi słód (DLb. 3 s. 76¹W DLb. 2 i 3 Długosz niejednokrotnie umiejscawia kl. Norb. w Brzesku Starym, wyraźnie miesza nazwy obu miejscowości. ); 1486 młyn [wójta] Żegoty Ryterskiego w B. N. (SP 2, 4310); 1489, 1490-4, 1497-1500, 1508 pobór z 2 ł. wójtowskich; 1496 pobór z 2 ł. miejskich i z 2 ł. wójtowskich (ŹD s. 443; RP s. 139, 166, 182, 196, 213, 120, 47, 18, 256, 347, 85); 1507 mieszczanie są obow. do pracy na rzecz kl. przy zasiewach i żniwach, 1 dzień w roku przy koszeniu łąk, a także do zwożenia chrustu na tamę wiślaną. Mają dawać z łanu po korcu owsa, żyta i pszenicy, w sumie 14 korców każdego zboża (WiśnM s. 8 wg Lustracji klaszt. z r. 1790); 1508 wg ordynacji król. posłańcy króla wysyłani z Krakowa przez Brześć na Litwę mają m. in. od mieszkańców B. N. otrzymywać podwody (MS 4, 369); 1518 → Brzesko-Chebdów; 1529 ł. kmiece; 5 ł. sołt. Wszyscy mieszczanie, z wyjątkiem wójta płacą kl. 15 grz. czynszu. Młyn i karczma klasztorne (LR s. 125-6); 1530 pobór z 25 ł., 3 karczem i od 1 komornika (RP k. 22); 1564 własn. jw. Mieszkańcy pracują dla król. folwarków w Proszowicach i Kadzicach, kosząc łąkę i zwożąc drzewo. Płacą żniwne po 1 grz. i dają sep z 26 ł. (LK 1 s. 47-9; 2 s. 71).

4. 1279 Florian opat kl. Norb. w B. powierza Gotfrydowi ze Ślesina [woj. kaliskie] s. Arnolda lokację m. B. na pr. niem. średz. Opat przyrzeka ufundować kościół w mieście. Wójt otrzymuje szósty ł. wolny i szóstą cz. czynszu z łąk, które będą wymierzone dla mieszczan po drugiej stronie Wisły. Kl. rezerwuje dla siebie barcie w dąbrowach i łąki w Górce [par. Witów] i Nękanowicach. Pola od drogi klaszt. aż do Witowa przeznaczone są dla mieszkańców wykonujących przewód dla księcia. Winnica i droga prowadząca z kl. zastrzeżona wyłącznie dla kl. Wójt dostaje zagajniki dębowe, „que Korecino nominant”²Dziś w pobliżu B. N. jest w Bobinie las zw. Korycizna (UN 13 s. 32) oraz takież zagajniki z tamtej strony Wisły na pastwiska, jezioro [wiślisko] Liwotów (Liwotow) i 2 małe jeziora: Kotłów (Kotlow) i Piskorów (Piskorow). Inne jeziora kl. zastrzega dla siebie. Wszystkie jatki rzeźnicze, z wyjątkiem jednej, którą kl. zatrzymuje dla siebie, by z niej mieć łój na oświetlenie kościoła, kramy z chlebami, łaźnie mają należeć dziedzicznie do wójta. Ma on też pr. łowienia ryb na Wiśle siecią, a mieszkańcy tylko na haczyk. Wójt może zbudować 2 młyny na Wiśle i trzeci w Rudnie³W wydaniu błędnie Budno [dziś Rudnik]. Most na Wiśle kl. rezerwuje dla siebie, wójt i mieszkańcy mają tu wolny przejazd, w zamian winni płacić 1 grz. rocznie i uczestniczyć w naprawach w czasie stanięcia Wisły lodem. Las wielki, z którego kl. ma zapewniony od księcia wolny użytek, przeznacza kl. do wspólnego użytku mieszkańców. Łany miejskie będą wymierzone w → Oplu⁴Nazwa miejscowa; dziś pole i łąki Ople w B. N. (UN 13 s. 64); Piekosiński w KK błędnie objaśnia, że chodzi o opole. Mieszkańcom przysługuje 6 1. wolnizny od czynszów z ł. uprawnych i 8 1. z nie uprawnych. Z ł. uprawnych mają dawać tylko półkorczyk pszenicy i owsa i płacić 1 wiard. (KK 1, 82); 1286 → p. 5; 1356 na mocy przyw. Kazimierza W. wójt z B. N. ma zasiadać w sądzie wyższym pr. niem. na zamku krak. (ZDM 8, 2531); 1358→ Brzesko-Chebdów; 1392 przysiężni z B. (KSN 81); 1402 sąd ziemski krak. stwierdza, że zamek → Tęczyn z przynależnymi wsiami i dobrami, m. in. z wójtostwem w B. N., należy do Jana z Tęczyna kaszt. krak. i przypadnie po jego śmierci do podziału jego ss. Andrzejowi, Nawojowi i Piotrowi (SP 2, 919); 1409 Piotr Czechon przysiężny z B. N. (KSN 2510); 1412 br. Nawój i Piotr z Tęczyna zastawiają za 200 grz. Janowi z Zagórzyna [nie zidentyfikowany] swoje wójtostwo w B. (ZK 5 s. 278); 1413 Prachna z B. c. zm. Jana z Tęczyna (wg ind. WAP); 1414 Anna wd. po Andrzeju z → Tęczyna kaszt. wojnickim z ss. Janem i Nawojem z jednej strony, a br. Nawój i Piotr z Tęczyna z drugiej strony dzielą dobra. Wójtostwo w B. przypada Piotrowi; 1415 tenże Piotr zastawia za 80 grz. Burkardowi z Rudna Wielkiego wójtostwo w B. N. (SP 2, 1347, 1410); ławnicy w B. (KSN, 3607); 1419 Wichna wd. po Burkardzie n B. procesuje się z opatem kl. w B. (GK 1 s. 85, 192, 215); 1421 Mikołaj z Michałowa wwda sandom. i star. krak. rozsądzając spór między Mikołajem opatem z B. a szl. Wichną wd. po Burkardzie wójcie w B., nakazuje opatowi przedłożyć przyw. na wójtostwo tamże (GK 1 s. 559); 1421 sąd grodzki krak., rozsądzając spór między opatem brzeskim Mik. Czarnkowskim a ww.. Wichną, rajcami i całą powszechnością m. B., nakazuje opatowi przedłożenie przyw. na wójtostwo nie w sądzie grodzkim, lecz król. (GK 1 s. 604, 610); 1432 Wichna wd. po Burkardzie z Kobierzyna zastawia za 17 grz. Fryczowi z Mokrej [nie zidentyfikowana] 2 swoich kmieci w B.: jednego płacącego 1 grz. 1 wiard. czynszu i drugiego płacącego 9 sk. czynszu, obowiązanego do robocizny; 1434 taż Wichna i jej dzieci Jan i Anna zastawiają Szczepanowi ze Zborczyc 1/2 ł. w B. N., na którym jest osadzony kmieć Andrzej pogorzelec; Jan wójt z B. s. zm. Burkarda, poręczając za swą matkę Wichnę i siostrę Annę, zastawia za 5 grz. Prokopowi ze Zborczyc czwartą cz. siedliska i łana w B., na których jest osadzony kmieć Piotr Kwas (ZK 10 s. 73, 197, 205); 1435 wójtowie: ww. Wichna i jej s. Jan (GK 5 s. 373, 390; 6 s. 136; ZK 10 s. 366); 1438 Szczepan z Gorzyc oświadcza, że Pakosz z Budziszowic [pow. wiśl.] wykupił u Szczepana zastaw w B., który tenże miał od ww. Wichny i jej s. Jana z B. (ZK 11 s. 315-6); 1440 Jan z B. zastawia za 200 grz. swemu szwagrowi Pakoszowi z Budziszowic całą swoją wieś Kobierzyn (ZK 150 s. 209); 1441 Burkard z B. [wójt ?] (ZDM 2, 591); 1445 Pakosz [z Budziszowic] wójt w B. (OK 6 s. 815); 1447 ww.. Pakosz i jego ż. Anna zamieniają z br. Pakosza Mikołajem z Budziszowic wójtostwo w B. za całe cz. dziedzictwa w Budziszowicach, Królowicach [pow. wiśl.] i Malżycach [pow. wiśl.]. Anna zrzeka się wszelkich pr. do wiana i posagu na wójtostwie w B.; Mik. Budziszowski z B. zapisuje swej ż. Dorocie, c. Żegoty z Pisar 200 grz. wiana i 200 grz. posagu na połowie wójtostwa w B. (ZK 13 s. 47-8); 1449 tenże Mikołaj z B. zapisuje ż. Katarzynie, c. Piotra z Siedlisk [par. Sławęcin] 400 grz. wiana i posagu na połowie wójtostwa w B. (ZK 199 s. 40); Jan s. Burkarda z B. i Krąpic [pow. wiśl.] zamienia z Pakoszem z Budziszowic całe swe wójtostwo w B. za wieś Krąpice (ZK 13 s. 291-2); → Brzesko-Chebdów; 1457 Żegota z Rytra [i Pisar] wójt dziedz. w B. (Teut. 3 s. 113, 120); a. 1470 wójtostwo z 5 ł. i młynem nad Wisłą w B. należy do Rafała Ryterskiego h. Topór (DLb. 3 s. 76); 1470 br. Żegota, Rafał i Piotr z → Rytra dzielą dobra. Wójtostwo w B. N. przypada Żegocie (BJ RPs 5348, 2 s. 655); 1486 Żegota Ryterski z Błogocic wójt w B. N., właśc. młyna (SP 2, 4310); 1489, 1490-4, 1496-1500, 1508 → p. 3; 1491 Andrzej Ryterski dz. B. i Słupowa (GK 23 s. 631); 1494 Andrzej alias Indrzych, Żegota i Rafał Ryterscy dzielą dobra; → Dalewice. Żegocie przypadają cz. dziedzictwa w B. N. (ZK 153 s. 89); 1498 Jan Olbr. potwierdza kl. Norb. w B. N. pr. niem. nadane przez swych poprzedników miastu B. i wsiom: Gonów, Mniszów, Gruszów, Nękanowice, Chebdów, Drwenia, Spitary i Szarbie (MS 2, 1337); 1502 Rafał Ryterski zostaje pozwany przez Barbarę, Katarzynę i Małgorzatę cc. zm. Żegoty Ryterskiego o cz. dziedzicznego wójtostwa w B. N. przypadającą im po ojcu (Teut. 6 s. 288); 1512 Jan opat kl. brzeskiego utrzymuje Andrzeja Kosmyrowskiego w dziedz. posiadaniu wójtostwa brzeskiego (MS 4, 10 244); 1515 ww.. Kosmyrowski wójt w B. N. (MS 4, 10 512); 1529 5 ł. wójtowskich (LR s. 126); 1530 pobór z wójtostwa, z 1ł., 1 młyna i 1 karczmy (RP k. 22).

5. 1286 kościół z kamienia [?] zbudowany przez wójta Gotfryda (Schematyzm diec. kieleckiej r. 1881); 1325-7 pleb. Wawrzyniec; 1325-7, 1354-5 par. oceniona na 10 grz.; 1328 7 1/2 sk. świętop.; 1335-6, 1346-58 16 sk. świętop. (MV 1-2 wg indeksu); 1470-80 drewn. kościół par. w mieście. Mieszcz. dają dzies. klasztorowi Norb. w B. Pleb. ma 3/4 łana, z którego płaci, jak i mieszczanie dzies. klasztorowi. Do pleb. należy dzies. snop. z łanów wójtostwa w B. N., z 1 łanu Ottona w Żydowie. Do par. należą: Spitary, Chebdów, Nękanowice (DLb. 2 s. 175; 3 s. 64, 77); 1529 pleb. pobiera dzies. snop. wart. 5 grz. z ról 3 kmieci, z 1 folwarku szlach. w Mniszowie, meszne w życie i owsie wart. 7 1/2 grz. w m. B. N., 1 1/2 grz. kolędy z całej par. Dzies. snop. wart. 4 grz. z wójtostwa i z ról kmiec., meszne w życie, pszenicy i owsie wart. 50 grz. 20 gr z B. N. należą do kl. tamże (LR s. 53-4, 125).

6. Feliks z B. N. studentem Ak. Krak. (Ind. s. 68).

7. F. Kiryk, Rozwój urbanizacji, maszynopis.