(1140-9 claustrum in Andrev, Andrzeiow, Indrzeiov, monasterium Andrzeoviense, abbacia in Andreov z roczników pol., 1146 abbatia de Andicia in Polonia ze spisów cysterskich, 1154 [1153] claustrum in Brysinch z dok. interpol., 1166-7 ecclesia s. Marie sanctique Adalberti in Andrzeiow z fals., 1192 monachi sancte Marie sanctoque Adalberti de Andrzeiow z kop., 1206 abbas de Andreov z or., 1214 monasterium de Andreoy, 1218-23 Morimundus Minor, ok. 1234 domus de Andreo, 1470-80 monasterium Andrzeyoviense seu Brzeszniczense, quod etiam Morimundus appellatur z DLb.) kl. Cyst., ok. 2 km na NW od centrum m. Jędrzejowa w miejscu zw. Brzeźnica (SG 3 s. 589)¹Dziś tylko rzeczka płynąca od kl. przez miasto nosi nazwę Brzeźnica (prawy dopływ Nidy; UN 21 s. 1; HW 134). Zob. też przyp. 5.

- a. Fundacja, kościół i klasztor. 1140-9 proces fundacji kl. Cyst. w A. [czyli w Brzeźnicy] (MPH 2 s. 105, 833, 875; 3 s. 134, 154-5, 346-8, 351; MPHn. 10/2 s. 47, 56, 88, 110, 296, 304; DHn. lib. 5-6 p. 12-3, 37)²Roczniki polskie podają rok 1140 lub 1149 względnie obydwa jako datę fundacji lub zbudowania [założenia] kl. Starania o sprowadzenie Cyst. do Brzeźnicy rozpoczęły się być może ok. 1140 r., a w l. 1140-9 mieści się proces fundacji, w którym wyróżnia się kilka faz, wymagających czasu, nakładu pracy i sporo pieniędzy; 1146 objęcie opactwa w A. w Polsce przez konwent Cyst. z Morimundu w Burgundii (F. Winter, Die Cistercienser des nordöstlichen Deutschlands, Theil 1, Gotha 1868, s. 333 - wiadomość ze spisów cysterskich)³Zdaniem Z. Kozłowskiej-Budkowej, Jan arcybiskup gnieźnieński, PSB, 10, 1962-4, s. 428, data 1146 w zasadzie odnosi się do objęcia gotowego klasztoru przez pełny konwent. Wydaje się ona pewniejsza, niż zapiski naszych późniejszych roczników. Daty fundacji kl. jędrz. ze źródeł polskich i obcych zebrał skrupulatnie W. Bukowski, Fundacja klasztoru cystersów w Jędrzejowie i jego pierwotne uposażenie, praca magisterska wykonana na UJ. W wykazach cysterskich (większość z nich zebrał L. Janauschek, Originum Cisterciensium, Vindebonae 1877) występuje jeszcze większa rozpiętość dat (1145-64), z których najpewniejsze mieszczą się w l. 1146-7; 1147 pobyt w Polsce mistrza Acharda z Clairvaux, ucznia i współpracownika ś. Bernarda, łączył się m. in. z dopilnowaniem przebiegu zaawansowanej już fundacji kl. jędrz. (M. Plezia, List biskupa Mateusza do św. Bernarda, [w:] Prace z dziejów Polski feudalnej, W. 1960, s. 123-40)⁴Autor ten weryfikuje wiadomość Długosza o planach ś. Bernarda wizytowania świeżo założonego kl. jędrz; 1154 [1153] akt fundacyjny dla kl. w B.⁵Z. Birkenmajerowa, Śląskie sprawy Gryfitów płockich XIII stulecia, „Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk na Śląsku”, t. 6, Katowice 1938, s. 250-1, wysunęła chybiony domysł, że pierwotną siedzibą klasztoru była → Brzeźnica k. Bochni, ale już ok. 1166 r. został on przeniesiony do J. Domysł ten zrodził się stąd. że w XIII w. do bpa płockiego Andrzeja h. Gryf należała, nadana kl. staniąt., wieś Brzeźnica z kościołem. Ta właśnie wieś k. Bochni miała być w XII w. gniazdem tej gałęzi Gryfów. Powrócił do tej sprawy ostatnio P. Sczaniecki, Gryfici z linii brzeźnickiej i benedyktyni, SH, 30, 1987, s. 5, który na dodatek przypisał dopiero mnie błędne, a „autorytatywne głoszenie”, że „opactwo fundowano w Brzeźnicy, na terenie późniejszego miasta Jędrzejowa” (por. np. hasło Chołoszyn), podczas gdy wiedział to już Długosz, pisząc, iż m. J. zostało założone na terenie wsi Brzeźnica. Zresztą dok. z 1154 r. [1153] w sposób, który u nikogo, poza Birkenmajerową, nie budził najmniejszych nawet wątpliwości, wskazuje na stanowiącą centrum zwartego kompleksu majątkowego nad rz. Brzeźnicą wieś Brzeźnicę. Wieś ta zmieniła nazwę na J. wnet po założeniu klasztoru. W tej sprawie → też uwagi B. Kürbis, Cystersi w kulturze (→Źródła i literatura), s. 336 → p. b; 1166-7 w B. zjazd książąt i dostojników zorganizowany przez arcbpa gnieźn. Jana z okazji konsekracji klaszt. kościoła (Mp. 2, 274 - fals.; PSB, 10, 1962-4, s. 429); 1195 w kl. jędrz. przebywał ze swym wojskiem Mieszko Stary przed bitwą z Leszkiem Białym nad rz. Mozgawą, niedaleko klasztoru (DHn. lib. 5-6 p. 162; MPH 2 s. 430, 433, 542); 1210 konsekracja nowego kościoła klaszt. (Mp. 2, 280 - fals.); 1218-23 w kl. A. czyli B. zw. M. M. przebywa kronikarz i były bp krak. Wincenty zw. Kadłubkiem z Kargowa, pochowany w środku chóru kościoła klaszt. (DHn. lib. 5-6 p. 228-9, 237; DLb. 3 s. 104; MPH 2 s. 802, 876, 916; 3 s. 71; MPHn. 5 s. 73, 240; 10/2 s. 32, 58, 91, 123, 163, 297, 304); 1228-37 Konrad maz. w trakcie walk o tron krak. obwarował m.in. kl. jędrz. i obsadził warownię wojskiem (MPH 2 s. 556; DHn. lib. 5-6 p. 272-3, 277); ok. 1234 wwda krak. Teodor nadaje kl. jędrz. terytorium Ludzimierz celem założenia tam nowego kl. Cyst. (ZDM 4, 873); 1238 w kl. caminata hospitum (Mp. 1, 23); 1239 wieś Sędowice leży 2 mile od kl. jędrz. (MPH 6 s. 438); 1260 kl. jędrz. ucierpiał z powodu napadu Tatarów na Polskę - zginęło wielu mnichów i konwersów, szkody w majątku (Mp. 2. 457); 1319 w kościele kl. wczesnogotycka płyta nagrobna z piaskowca z rytym przedstawieniem rycerza z h. Lis na tarczy. Napis majuskułą gotycką: Hic iacet dominus Pacoslaus castelanus Cracoviensis heres de Mstyczów obiit Anno Domini MCCC XIX in die sancti Lamberti [17 IX] (KatZab. 3 z. 3 s. 8-12; Corpus inscriptionum Poloniae, t. 1, Kielce 1978, s. 46-7); zm. ok. 1411 r. Mściwoj z Kozłowa h. Lis i jego ż. Świętochna pochowani w kościele klaszt. (MPH 5 s. 777); 1454 kl. jędrz. zawiera ugodę z dziedzicami Wyganowa [pow. chęc.] w sprawie wybierania dzies. z ich ról folwarcznych. Jeśli zdarzy się, że dziedzice przybędą do klasztoru ze zwłokami któregoś z nich, opat Mik. Odrowąż i jego następcy nie będą negować pochówku w kościele klasztornym, pobiorą jednak 6 gr „occasione erectionis sive motionis lapidum et reformacionis ad sepeliendum ipsum funus” (Mp. 5 B 103); 1470-80 kl. ufundowali w 1140 r. arcbp gnieźn. Jan alias Janik, gdy był jeszcze bpem wrocławskim i jego br. Klemens dziedzice Brzeźnicy z rodu Gryfów⁶Dopiero Długosz wprowadził do swoich Roczników i DLb. Klemensa jako współfundatora kl. jędrz. Na dok. fundacyjnym Klemens tylko świadkował. Nawet w nekrologu klaszt. został on określony tylko jako brat arcbpa Jana fundatora klasztoru (MPH 5 s. 779). Nie wiadomo też, czy Klemens dał cokolwiek klasztorowi ze swego majątku. Do kl. jędrz. czyli brzeźnickiego pierwszy konwent sprowadzono z Morimundu w Burgundii, dlatego kl. jędrz. nazywają czasem Morimundem. Aż do obecnych [tj. Długosza] czasów w kl. przebywali niemal sami Włosi⁷Nie jest to całkiem zgodne z prawdą, gdyż z nekrologu jasno wynika, że w XV w. w klasztorze przeważali Polacy. Kościół murowany z kamienia kwadratowego, na środku chóru grobowiec kronikarza i bpa krak. Wincentego zw. Kadłubkiem, który przez 5 lat był bratem w miejscowym kl. Budynki klaszt. murowane, przez ich środek przepływa potok [Brzeźnica], sad z licznymi drzewami (DLb. 3 s. 361-3); 1487 opat jędrz. Mikołaj, przeor Stanisław i brat Dominik w imieniu kl. zobowiązują się zapłacić w wyznaczonym czasie rzeźbiarzowi krak. Witowi [Stwoszowi] 70 fl. węg. pozostałych z sumy należnej mu za pewne rzeźby wykonane przezeń i przekazane do kościoła klaszt. [dziś nie istnieją] (Wypisy 1440-1500, 134; B. Przybyszewski, Nieznane archiwalia dotyczące Wita Stwosza, „Biuletyn Historii Sztuki”, 1952, nr 2, s. 62-6); 1510-11 dziedzice Wygnanowa w zamian za nadaną kl. dzies. z ról folw. uzyskali niegdyś sepulturę w kościele klaszt. (LBG 1 s. 579).

Kościół kl. NMP i Ś. Wojciecha. Pierwotny z l. polowy XII w., murowany z ciosów piaskowca. Jednonawowy z absydą zachodnią, mieszczącą emporę. Nad absydą ośmioboczna wieża. Zachowana absyda ze śladami podsklepionej empory, fragment fryzu arkadowego i gzymsu, nasada wieży i zachodnie naroża nawy, elementy kamieniarki.

W XIII w. [zapewne w jego początkach] zbudowano nowy kościół z wyzyskaniem partii zachodniej starszego kościoła. Bazylika trójnawowa, filarowa, z transeptem i prosto zamkniętym prezbiterium. W 1977 r. odsłonięto fundament ściany dzielącej dwa ołtarze boczne. Fundament jest z kamieni łączonych zaprawą wapienną; stopień starszego ołtarza w postaci długiego bloku z piaskowca; elementy posadzki glazurowanej tzw. typu wąchockiego.

XIV, XV i XVIII w. przebudowy bazyliki z XIII w.

Klasztor położony przy kościele od S. Założony na planie czworoboku wokół wirydarza. Skrzydło wschodnie z XIII w. rozebrano przed 1914 r. Kapitularz na rzucie zbliżonym do kwadratu ze sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Zachowane partie murów między kościołem a kapitularzem, później przebudowane, elementy kamieniarki (KatZab. 3 z. 3 s. 8-12; Sztuka polska przedromańska i romańska do schyłku XIII w., 1, s. 697-8; Z. Lechowicz, Wyniki badań archeologicznych w zespole klasztornym cystersów w Jędrzejowie w 1977 r., „Spraw. Arch.” 34, 1983, s. 223-31; A. Tomaszewski, Romańskie kościoły z emporami zachodnimi na obszarze Polski, Czech i Węgier, Wr. 1974, s. 124-8).

W krypcie 3 przy wejściu opackim pod chórem obecnego kościoła pochówek dojrzałego mężczyzny, półgr Jana Olbr. (Z. Lechowicz, jw.).

- b. Majątek kl. i jego rozwój. 1154 [1153] arcbp polski [gnieźn.] Jan funduje kl. Cyst. we wsi B. i uposaża go rozporządzalną cz. swego patrymonium czyli wsiami z dzies.: [B], Rakoszyn, Potok [Mały], Łysaków, Łączyn, Raków, Tarszawa [cz., → 1250], Chorzewa. Ponadto bp [krak.] Maur w czasie konsekracji kościoła [par. w B., przejętego z uposażeniem przez Cystersów] nadał mu, zatwierdzone później przez bpa krak. Radosta, dzies. we wsiach: Ożarowice [nie zid.]⁸Nazwa Osarowici niewątpliwie zepsuta. Długosz czytał ją jako Marowici. Tej nazwy również nie udało się zid, Prząsław, Konary [pow. ksiąs.], Bechlowo, Borów, Przykop [pow. sand.], Linowo [nie zid.], dodając dzies. we wsi Chołoszyn (Mp. 2, 372 - Repert. 55)⁹W dok. tym w czasie przepisywania interpolowanego tekstu opuszczono nazwę Brysnich, która figurowała jako pierwsza wśród nadanych przez Jana wsi. Interpolacją jest zwrot cum decimis przy wsiach nadanych przez Jana, a także ustęp o dzies. z Chołoszyna, który niewłaściwie wprowadzono do tekstu. Pierwotny dok. fundacyjny nie zawierał nadania kościoła par. w B., gdyż leżało to w kompetencjach bpa krak., który faktycznie nadał kościół Cyst., ale nie zostało to udokumentowane. W trakcie interpolacji „poradzono sobie, utożsamiając klasztor z parafią i odnosząc do opactwa nadania, poczynione na rzecz parafii” (Repert. s. 62). Ostatnio dok. fundacyjnym zajmowała się B. Kürbis, Cystersi w kulturze (→ Źródła i literatura), s. 328-40, ale z punktu widzenia dyplomatyki i krytyki literackiej; 1154 kl. Cyst. w A. założony w dziedzinie zw. B. w diec. krak., należącej do rodu Gryfów, był skromnie uposażony, arcbp gnieźn. Jan, który, gdy jeszcze nie był arcbpem, ufundował ten kl. i dał mu pewne dzies. należące do stołu arcbpiego. Tamtejszemu [kościołowi], zanim należał do klasztoru, podarowali też pewne dzies. bpi krak., najpierw Maur, a potem Radost. Dalej Długosz przytacza treść darowizny arcbpa Jana i bpa Maura, zaczerpniętą z ww. dok. (DHn. lib. 5-6 p. 53-4); 1166-7 Mieszko Stary nadaje kościołowi NMP i Ś. Wojciecha w A. koryto solne w Wieliczce oraz zatwierdza imm. nadany przez jego poprzedników wsiom, kolonom i targowi tegoż kościoła; Kazimierz Sprawiedliwy nadaje temuż 13 wozów soli ruskiej z cła w Sandomierzu oraz zatwierdza imm. jw. (W. Semkowicz, Nieznane nadania na rzecz opactwa jędrzejowskiego z XII w., KH, 24, 1910, s. 66-97; Repert. 63-4 - fals. oparte na autentycznych zapiskach o nadaniach dokonanych podczas konsekracji klaszt. kościoła); arcbp gnieźn. Jan nadaje kościołowi NMP i Ś. Wojciecha w A. w czasie jego konsekracji dzies. należącą do jego stołu z 50 pługów, które później wyznaczy w 9 wsiach: Złotniki, Skotniki, Rębieszyce, Lasochów, Żarczyce [wszystkie wsie w pow. chęc., diec. gnieźn.], Zdanowice i Czaczów [pow. ksiąs., diec. gnieźn.], Brzeźno i Brzegi [pow. chęc., diec. gnieźn.]; odziedziczone po swym krewnym Śmile s. Bodzęty wsie: Ujazd [nie zid.], Zesie [nie zid.], Błonie [pow. sand.], Błoniki [nie zid., woj. sand.?, może k. Błonia], Lanche [może Łączyn, gdzie Śmił mógł mieć część], Skowronno [pow. sand.] i Kamienci¹⁰Zapis Kamenci być może jest zepsutą lekcją nazwy Pauenchic. Ta nie zid. osada należała faktycznie do klasztoru jeszcze w 1. połowie XIV w., → 1329; a także kupione przez siebie wsie: Dzierążną [pow. sand.], Buszków, Tropiszów, Białą, Bezden. Bp krak. Giedka nadaje temuż kościołowi dzies. ze wsi nadanych przez arcbpa Jana, a położonych w diec. krak., oraz dzies. z pewnej wsi nad rz. Nidzicą, w której siedzi 2 koniarów, tj. między wsią synów Budziwoja [→ Budziwoja Wieś] i wsią Niegosława (Mp. 2, 21A - tekst 2, wyd. z datą 1174-5; Repert. 65 - fals. oparty na nieznanym tekście); tenże arcbp dokonuje ww. darowizny. W ustępie o dzies. zamiast Chachewici [= Czaczów] jest Rakowici [Raków]. W ustępie o patrymonium Śmiła zostały wymienione dodatkowo wsie: Mierzawa, Pełknice [nie zid.], Krzęcino [może Krzcięcice] i Zdeczce¹¹Zob. uw. na końcu hasła Deszno. Bp krak. Giedka daje kl. dzies. w ww. wsiach oraz dzies. ze wsi Skroniów, Waźlin [dziś Warzyn] i wsi 2 koniarów (Mp. 2, 274 - tekst 1, wyd. pod datą 1174-5; Repert. 66 - fals. oparty na nieznanym tekście); arcbp gnieźn. Jan nadaje kl. jędrz. dzies. z 50 pługów, którą później dokładnie wyznaczy we wsiach: Złotniki, Skotniki, Rębieszyce, Jaszlikowicze [chyba błędnie, zamiast „Lasochouici” czyli Lasochów], Żarczyce, Zdanowice, Czaczów, Brzeźno i Brzegi. Daje też dobra: Ujazd, Błonie, Zerzicze [Zdeczce?], Błoniki, Skowronno, Kamenczicze [czyli Kamienci, zapewne Pawenchic, → przyp. 10], które zostawił mu w spadku jego krewny Śmił, a także kupione przez siebie wsie: Dzierążna, Buszków, Tropiszów, Biała, Bezden i Mierzawa (DHn. lib. 5-6 p. 54 - dane te nie są zgodne z tekstami ww. fals.); bp krak. Giedka nadaje kl. jędrz. dzies. ze swego stołu w położonych w diec. krak. wsiach: Ujazd, Błonie, Senich [= Zesie], Błoniki (Blonica), Skowronno, Pauenchic (→ przyp. 10 i 1329 r.), Brzeźno, Buszków, Opatkowice [par. Sancygniów], Tropiszów, Grębałów, Bezden, Mierzawa, Brynica [Mokra i Sucha], Skroniów, Waźlin i Budziwoja Wieś (Mp. 2, 380 - treść fals. w podrobionym transumpcie z 1210 r.; Repert. 67).

1192, 1212 → Buszków; 1210 bp krak. Wincenty zatwierdza kl. jędrz. posiadanie dzies. Bp Maur nadał, a bp Radost zatwierdził [kościołowi par. w B., przejętemu z uposażeniem przez Cyst.] dzies. we wsiach: Rakoszyn, Potok [Mały], Łysaków, Łączyn, Raków, Tarszawa, Chorzewa, Czaczów, Prząsław, Konary, Michów, Mnichowice [dziś Miechowice] Wielkie i Małe, Bechlowo, Borów, Przykop, Lunowo [Linowo], Chołoszyn; bp Giedka nadał kl. dzies. w kilku wsiach → wyżej 1166-7 r. Bp Wincenty w czasie konsekracji nowego kościoła przekazuje kl. dzies. we wsiach Zdanowice, Wilczyce [nie zid.] i Niegosławice (Mp. 2, 380 - fals.; K. Mieszkowski, Studia nad dokumentami katedry krakowskiej w XIII w., Wr. 1974, s. 105); 1214 pap. Innocenty III na prośbę kl. jędrz. poleca arcbpowi gnieźn. oraz jego sufraganom i prałatom obronę klasztoru i jego dóbr pod groźbą ekskomuniki na wyrządzających mu szkody (Bullarium Poloniae 1, 106); 1217 po rozpatrzeniu sporu opat Morimundu wyrokuje, iż łąka [w Błoniu] będzie podzielona po połowie przez kl. koprz. i jędrz. (BPAN rps 3514 k. 50); 1221 arcbp gnieźn. Wincenty zatwierdza kl. jędrz. posiadanie z nadania arcbpa Jana dzies. we wsiach: Złotniki, Skotniki, Zdanowice, Raków, Brzeźno i Brzegi (Mp. 2, 386); po 1224 → Czaczów; 1228 ks. Grzymisława odnawia kl. jędrz. przywileje uzyskane od ks. Bolesława, Kazimierza i Leszka Białego. Zwalnia poddanych klaszt. od powołowego, stróży, powozu, budowy grodów, wypraw wojennych, wykonywania przesieki i sądownictwa kasztelana. Poddani wezwani do sądu odpowiadają przed księżną w czasie jej pobytu nad rz. Pilicą [najpewniej w Żarnowcu] lub w Wiślicy. Naruszenie przez kogokolwiek decyzji księżnej zagrożone karą 6 grz. i utratą jej łaski (Mp. 1, 11); 1234 kl. kupuje za 20 grz. czystego srebra dziedziny w Skoruszkowicach [dziś nie istn., leżały k. Konar] (Mp. 1, 17); 1235 Bolesław Wstydl. nadaje kl. jędrz. wsie Chańczę, Boruchnę i Bielewice [pow. wiśl.] z wyznaczonymi granicami, a ich mieszkańców zwalnia od poradlnego, stróży, krowy, powozu i cła oraz budowy grodów i wypraw wojennych, imm. sąd. (ZDM 4, 874); przed 1236 kupno za 65 grz. czystego srebra cz. w Potoku [Małym] (Mp. 1, 19-20); 1236 kl. daje 14 grz. synom Sulisława za zrzeczenie się praw do kupionej od ich ojca za 65 grz. cz. w Potoku (tamże); 1239 komes Pakosław s. Lasoty sprzedaje za 37 grz. srebra kl. jędrz. wieś Olbrachcice, którą ma od swej siostry wdowy po Olbrachcie (Mp. 4, 24).

1241-3 Konrad maz. nadaje kl. jędrz. 2 źreby w Waźlinie, o które zabiegał jego setnik Golec (Mp. 1, 25); 1245 na wiecu w Piasku wobec ks. krak. i sand. Bolesława Wstydl. i ks. Grzymisławy - kaszt. krak. Michał z tytułu swego urzędu wszczął spór z kl. jędrz. o przywileje. Opat zeznał, że posiada dok. imm. Kazimierza [Sprawiedliwego] i Leszka [Białego], a kasztelan zażądał ich okazania. Opat przedstawił te dok. na wiecu w Krakowie, lecz kasztelan naganił ich autentyczność. Bolesław Wstydl., po zbadaniu dok., na wiecu w Chrobrzu [pow. wiśl.] uznaje je za autentyczne i akceptuje ich treść - poddani kl. jędrz. są wolni od stróży, powozu i powołowego, obowiązku budowy grodów i wypraw wojennych oraz od sądownictwa urzędników książęcych (Pol. 3, 24[a]); pap. Innocenty IV zatwierdza ww. dok. (Theiner, Vetera Monumenta Poloniae Vaticana, 84; Bullarium Poloniae 1, 406 - reg.); 1246 Bolesław Wstydl. poświadcza, że kantor płocki i kan. krak. Sulisław zeznał, iż jego ojciec Jan nadał kl. jędrz. wieś Nawarzyce. Darowiznę tę potwierdził przed śmiercią bp mazowiecki [płocki] Andrzej [stryj Sulisława]. Do dok. przywiesili pieczęcie kantor Sulisław i jego stryj Wierzbięta (Mp. 1, 28); kl. kupuje cz. w Przyłęku za 50 grz. srebra i za wieś Maciejowice [pow. prosz.] z osiewkiem jarym i ozimym, 6 wołami, 1 koniem, 2 krowami, 3 świniami, a także za rozległe miejsce w Krakowie, na którym stał ongiś dwór Wierzbięty s. Klemensa (Mp. 1, 29); 1247 legat papieski Opizo wyrokuje w sporze kl. jędrz. z kapitułą krak. o wieś Nawarzyce, która wg zeznań dziekana i kapituły należy do kościoła krak., gdyż została kupiona za kościelne pieniądze od scholastyka krak. Andrzeja. Za radą bpa Prandoty kl. jędrz. zatrzymuje wieś Nawarzyce, dając kapitule wieś Grębałów wraz z dzies. w tej wsi i w Tropiszowie. Przy kl. pozostaje dzies. w Nawarzycach, w tym także z nowizn tamże. Kapituła ma bronić kl. przed roszczeniami krewnych scholastyka lub innych osób. Dzies. przekazane kapitule przechodzą do dyspozycji bpa (KK 1, 29; DLb. 1 s. 162)¹²W sprawie Tropiszowa → Stan. s. 108-11. Kl. jędrz. wyzbył się dzies. w Tropiszowie, gdyż zapewne wcześniej nie posiadał już tej wsi, zamienił ją być może z Konradem maz. na inną wieś; 1249 ks. łęczycki i kujawski Kazimierz bierze od kl. jędrz. wsie Rakutów i Dąbie w ziemi kujawskiej, które ma z nadania komesa Szczepana „de Kenese” [z Książa] i w zamian daje klasztorowi za zgodą Bolesława Wstydl. i Siemowita maz. wsie Grodzisko, Okalowice [dziś Okołowice], Wszeborzyce [dziś Soborzyce] i Komorno [dziś nie istn.] nad rz. Pilicą w ziemi sier., których granice zostają wyznaczone. Kl. uzyskuje pr. łowienia bobrów [w rz. Pilicy] i poszukiwania kruszców z wyjątkiem złota, srebra, ołowiu i soli. Poddani tych wsi są wolni od stróży, powozu, narębu, budowy i naprawy grodów oraz wypraw wojennych z wyjątkiem najazdu wroga. Będą sądzeni przez księcia lub wwdę. Jeśli książę przyjedzie do ww. wsi, ich mieszkańcy są obow. dać mu 1 krowę i powóz własnymi wozami do najbliższego miejsca pobytu księcia, a ten rezygnuje z przynależnej mu daniny miodowej (K. Maleczyński, Dwa nieznane dokumenty jędrzejowskie z XIII w., KH, 38, 1924, s. 459).

1250 Bolesław Wstydl. zatwierdza kl. jędrz. posiadanie wsi Tarszawy z poddanymi, nadanej mu, wg dok. Leszka Białego, przez Kazimierza [Sprawiedliwego] (Mp. 1, 32); wwda krak. Klemens przysądza kl. jędrz. dziedzinę w Potoku [Małym], którą, wg dok. Leszka Białego, klasztor kupił od Bacha za 5 grz. Kl. daje jego synom 2 woły i 2 krowy za zrzeczenie się praw do tej dziedziny (Mp. 1, 33); kl. koprz. daje kl. jędrz. wieś [cz. wsi] Wszeborzyce w zamian za cz. Błonia (Mp. 2, 433); 1253 opat Teodoryk i konwent kl. koprz. oznajmiają, że poddani kl. jędrz. z Błonia mają wolne przejście przez należącą do kl. koprz. cz. Błonia, którą uzyskał od kl. jędrz. drogą zamiany (BPAN rps 3514 k. 3); 1256 Bolesław Wstydl. uwalnia od stanu mieszkańców wsi klaszt.: Skowronno, Żarczyce, Błonie, Dunajec (Dunayche)¹³Jest to najpewniej pierwotna nazwa wsi Mnichowice w pow. pilzn. (dok. z 1210 r. jest falsyfikatem, mógł więc już podać zmienioną nazwę D. na M.). Wieś ta leży nad Dunajcem i należała do kl. jeszcze w początkach XVI w. Warto tu dodać, że jeszcze w XV w. sąsiadująca z Mnichowicami wieś szlach. Przybysławice miała drugą nazwę Dunajec. Chyba niesłusznie umieściłem hasło „Dunayche” w SHG Kr. cz. 1 s. 639, Krzesławice, Bezden, Goszcza, Dzierążna, Nawarzyce, Niegosławice, Suchowiche [nie zid., Żukowice?], Skoruszkowice, Olbrachcice, Przyłęk, Słaboszowice, Brynica [Mokra i Sucha], Prząsław, Sudoł, Potok [Mały], Chorzcwa, Czaczów, Lasków, Bizoręda, Raków, Chołoszyn, Thargouiche [nie zid.], Łysaków, Łączyn (Mp. 1, 43); 1261 Bolesław Wstydl. za zgodą kl. jędrz. daje mieszcz. krak. wieś Bezden z rolami, młynem, łąkami i innymi przynależnościami, a w zamian daje klasztorowi wieś Rudniki [pow. chęc., k. dóbr nadanych kl. przez Kazimierza] z kuźnicą, karczmą, pr. połowu bobrów, barciami i innymi przynależnościami, oraz wieś Sudoł [k. Jędrzejowa] (Pol. 3, 38); 1262 tenże książę bierze od kl. jędrz. wieś Bezden, którą ten posiada z nadania fundatora klasztoru arcbpa Jana, i nadaje ją mieszcz. krak. W zamian daje klasztorowi cz. w Sudole, gdzie siedzieli jego komornicy, i Rudniki z kuźnicą. Granice tych wsi ustalił podsędek sand. Jan. Kl. uzyskuje pr. połowu bobrów i poszukiwania kruszców z wyjątkiem złota, srebra, ołowiu i soli. Mieszkańcy tych wsi są wolni od stacji dla łowczych. Mieszkańcy Rudników w czasie łowów książęcych są obow. do karmienia i wodzenia psów myśliwskich. Zwolnienie od stróży, powozu, powołowego, narębu, budowy i naprawy grodów oraz wypraw wojennych z wyjątkiem najazdów wroga. Imm. sąd. (ZDM 4, 876); 1263 tenże książę za zgodą ż. Kunegundy nadaje kl. jędrz. wieś swych służebników zw. Skoruszkowice z imm., jaki posiadają wsie kl. od fundacji (Mp. 1, 61); kl. jędrz. daje wwdzie krak. Sułkowi wieś Krzesławice w zamian za całą dziedzinę komorników i koniarzy w Łączynie i Nagłowicach z rolą do 3 pługów, którą Bolesław Wstydl. nadał Sułkowi za zasługi (Mp. 1, 63); 1271 → m. Jędrzejów p. 4a; 1274 bp krak. Paweł za wstawiennictwem dziekana Gerarda i za zgodą kap. krak. nadaje kl. jędrz. dzies. w Przyłęku po obu stronach rz. [Mierzawy] i tamże w Kozankach [czyli późniejszym Przyłęczku] (Pol. 3, 47).

1308 Władysław Łok. nadaje kl. cyst. w A., Koprzywnicy, Wąchocku i Szczyrzycu przywilej pr. niem. dla wsi i folwarków oraz imm. sądowy (Mp. 2, 545; Pol. 3, 74); tenże nadaje kl. jędrz. dziedzinę Łączyn z rolami w Łysakowie (Mp. 1, 139); 1309 Więcesław s. Adama sprzedaje kl. jędrz. źreb w Sudole, w sąsiedztwie dziedziny klaszt. (Mp. 1, 142); 1310 wwda łęczycki komes Świętopełk z ss. Klemensem i Szczepanem nadają kl. jędrz. dziedzinę Raków, którą Władysław Łok. zezwala lokować na pr. niem. (Mp. 1, 145); 1312 Sędka wd. po Tomku z Rakoszyna wykupuje od ss. Sułka, Dobiesława, Tomasza i Andrzeja za swoją dziedzinę posagową zw. Górki [nie zid.] cz. sadzawki i młyna we wsi kl. jędrz. zw. Brynica [Mokra i Sucha]. Ww. synowie nie będą mieć pr. połowu ryb w sadzawce i przemiału w młynie. Sędka za duszę swoją i synów daje klasztorowi ww. części (Mp. 1. 149); 1317 kl. jędrz. sprzedaje połowę placu przy ul. Ś. Krzyża w Krakowie (KRK 1, 404); 1318 Władysław Łok. odnawia pod nową pieczęcią swój dok. z 1308 r. w sprawie pr. niem., m.in. dla dóbr kl. jędrz. (Mp. 1, 571); 1326-7, 1350-1, 1354-5 dochody kl. jędrz. ocenione na 100 grz. (MV 1 s. 118, 188; 2 s. 317, 390, 406); 1329 Władysław Łok. poświadcza, że Osiek z Jakuszowic [pow. wiśl.] odstąpił kl. jędrz. sołectwo in Pauenchiz [nie zid., wieś w diec. krak. → 1210 r., → przyp. 10), które za zgodą klasztoru kupił za 50 grz. od Dominika i Sułka spadkobierców sołtysa Piotra. Osiek dał klasztorowi 30 grz. na tym sołectwie, a 20 grz. klasztor wypłaci po jego śmierci wskazanej przezeń osobie lub spadkobiercom. Opat da w zamian Osiekowi połowę dzies. w tej wsi w przyszłym roku (ZDM 4, 909; BPAN rps 3514 - kopia poprawniejsza); pap. Jan XXII bierze pod swoją opiekę kl. jędrz. wraz z jego dobrami oraz przywilejami (BPAN rps 3514 k. 12; Bullariuin Pololoniae 1, 1534b - reg.).

1331 Władysław Łok. uwalnia mieszkańców wsi klaszt. Łączyn od powinności stanu (Mp. 1, 188); 1333 tenże król odnawia kl. jędrz. swój dok. w sprawie pr. niem. dla dóbr klaszt. i imm. sąd. oraz zezwala budować we wsiach klaszt. karczmy i młyny (Mp. 1, 190); 1335 po sporze arcbp gnieźn. Janisław przysądza kl. jędrz. dzies. ze wsi Złotniki i Lipnica [par. Złotniki, pow. chęc.], gdyż klasztor udowodnił, iż uzyskał je od arcbpa Jana, co potwierdził swym dok. arcbp Wincenty [→ 1221, w dok. tym nie wymieniono Lipnicy, która zapewne została założona po tym roku] (BPAN rps 3514 k. 58); 1341 → Brynica Mokra i Sucha p. 3; 1345 Gościęcin [pow. chęc.] graniczy z należącymi do kl. jędrz. wsiami Widze [nie zid.], Rudniki i Grodzisko (ZDM 4, 934); 1359 Kazimierz W. uwalnia poddanych z wsi kl. jędrz. od sądownictwa swych urzędników. W sprawach wszystkich przestępstw, w tym także głównych, będą odpowiadać przed opatem lub klucznikiem. Jeśli zostaną pozwani przed jakiś sąd, wtedy w ich imieniu wystąpi klucznik, przedkładając dok. zawierające przywileje. Żaden sąd nie może pobierać więcej niż wiardunek za okazywanie dok. (Mp. 1, 254); 1361 tenże król przysądza kl. jędrz. przeciw roszczeniom Wincentego z Koszyc [pow. pilzn.] pole w Konarach (Mp. 1, 260); 1363 Andrzej z Mojkowic [dziś Majkowice] zrzeka się na rzecz kl. jędrz. cz. w Skroniowie (Mp. 1, 268); sąd ziemski krak. przysądza kl. jędrz. 1/3 Skroniowa przeciw roszczeniom dziedziców tej wsi. Kl. okazał dok. Kazimierza W. w sprawie nabycia tej cz. wsi (Mp. 1, 270); 1364 kl. wygrywa spór o drogę w Skroniowie (Mp. 1, 273); sąd ziemski krak. przysądza kl. cz. dziedziny w Skroniowie przeciw roszczeniom dziedziców Modlnicy (Mp. 1, 274); 1365 kl. jędrz. wystawia kontrakt lokacyjny dla osadzanej na pr. średz. wsi zw. Sadek w lesie między Łysakowem a Opatkowicami (Mp. 1, 277); 1366, 1468 → Borów p. 3A; 1367 dziedzice Waźlina zobowiązują się oddawać kl. jędrz. dzies. ze swych ról folw. (DSZ 4); opat Gerald odbiera plebanowi w Złotnikach oddaną mu tamże w używanie dzies., ponieważ uczynił klasztorowi wiele szkód (BPAN rps 3514 k. 10); [1368] 1360 Kazimierz W. daje kl. jędrz. wieś Konary położoną k. kl. jędrz. w zamian za wsie Błonie i Łukowiec. Wsie te przechodzą na własn. kl. koprz., który będzie płacił kl. jędrz. dzies. z ról folw. w każdej z nich do obszaru uprawianego 4 wołami lub koniami. Kmiecie tych wsi będą płacić kl. jędrz. za dzies. jak dotąd (Mp. 3, 817)¹⁴Datę poprawia wyd. ze względu na świadków. Zamiana ta nie doszła do skutku. Chodziło tu chyba o cz. Konar, gdyż jakiś dział w tej wsi miał kl. już przed 1361 r. Podobnie cz. Łukowca należała do kl. koprz. W 1346 r. kl. ten uzyskał od króla dok. z przyw. m.in. dla wsi Łukowiec (Mp. 3, 679). Po 1368 r. kl. jędrz. nadal posiadał Błonie i Łukowiec, → niżej, a kl. koprz. jakiś dział w Łukowcu.

1372 sąd ziemski krak. przysądza kl. jędrz. cz. w Skroniowie (Mp. 1, 309); 1374 kl. kupuje za 7 grz. łąkę tamże (Mp. 1, 317); 1375 dwór opata w Skroniowie (Mp. 1, 321); sąd ziemski sier. przysądza kl. jędrz. łąkę zw. Biskupia Łąka w Grodzisku przeciw roszczeniom Siemiana z Borzykowej [woj. sier.] (BPAN rps 3514 k. 5); kl. kupuje za 10 grz. cz. łąki w Skroniowie (Mp. 1, 321); sąd ziemski krak. przysądza kl. jędrz. dziedzinę w Potoku, którą klasztor pozyskał od Mąkoszy i posiada ją od 25 lat (Mp. 1, 330); 1376 po sporze ze Stanisławem z Goznej kl. uzyskuje cz. dziedziny w Rakowie (Mp. 1, 335); 1379, 1381, 1416, 1420, 1463 → Czarniszyce i Gozna; 1379 dziedzice Wygnanowa [pow. chęc.] dają kl. jędrz. dzies. snop. z folwarków w tej wsi (BPAN rps 3514 k. 7 - tekst dok.; Wiśn. J. s. 408 - reg.); opat Bertrand wydaje kontrakt lokacyjny na pr. średz. dla wsi Łączyn (Mp. 1, 347); 1380 kanclerz kap. krak. i sędzia generalny bpa Zbigniew [z Nasiechowic] widymuje dok. arcbpa gnieźn. Janisława z 1335 r. w sprawie dzies. (BPAN rps 3514 k. 54); 1381 Ludwik Węg. określa powinności kmieci kl. jędrz. wobec siebie i swoich następców. Poddani z dóbr kl. jędrz. będą płacić po 4 gr podatku z łanu, dawać sep po ćw. żyta i 2 owsa, odrabiać 2 dni w roku na najbliższym folwarku król. Będą opodatkowanymi w razie zarządzonej wyprawy wojennej poza granice kraju, małżeństwa i koronacji dzieci król. - w tym wypadku po 1 gr z każdej wsi (ZDM 1, 165, 167); 1384 w sporze kl. jędrz. z Andrzejem sołtysem w Przyłęku o sołectwo tamże Andrzej okazał burgr. krak. Więcesławowi z Rosiejowa dok. na sołectwo, w którym nie było mowy o warunkach jego sprzedaży. Burgr. krak. po zasięgnięciu rady panów wyrokuje, iż Andrzej może sprzedać sołectwo tylko za zgodą opata jędrz. (Mp. 1, 367); 1388 Siemek z Waźlina ma okazać w sądzie dok. opata i konwentu kl. jędrz. w sprawie dzies. w Waźlinie w sporze z obecnym opatem (SP 8, 4733, 4773); opat z O. przeciw Wyszkowi z Borowa o dzies. i łąkę (SP 8, 4773a); 1389 prezbiter Mikołaj dz. Irzykowic w sporze z kl. jędrz. o 1/2 młyna i ogród w Opatkowicach [par. Sancygniów] i wypędzenie kmiotki (SP 8 uw. 188/2, 193/10); 1391 kl. jędrz. przeciw dziedzicom Potoku o 2 woły kmiecia zabrane w klaszt. dąbrowie (ZK 1c s. 235, 252); 1394 Borzysław z Trzcieńca w sporze z opatem z O. o granice w Tyńcu [pow. chęc.] i zabranie 1500 drzew oraz inne szkody (ZK 2 s. 24); opat jędrz. przeciw Żyrze z Drożykowej o zabrane kmieciom bydło (ZK 1c s. 199, 203); 1395 wwda i star. krak. Spytek rozsądza spór między opatem Jakubem i konwentem kl. jędrz. a prep. Ś. Floriana w Kleparzu Mikołajem i jego br. Nieustępem ze Skroniowa na korzyść tych ostatnich. Pozwani przedłożyli 2 dok. sądu ziemskiego krak., które opat [słusznie] naganił, ale Nieustęp własną przysięgą oczyścił je z zarzutów (ZDM 4, 1119); prac. Mikołaj ustępuje wieczyście kl. jędrz. młyn we wsi Łączyn (BPAN rps 438 - reg.); pisarz sędziego krak. Maciej z Irzykowic przeciw kl. jędrz. o łąkę [między Irzykowicami a Opatkowicami], którą wypaśli kmiecie kl. z Opatkowic - 20 ludzi zapędziło na nią 100 sztuk bydła, o granice, przekopanie rowu przez łąkę i przekopanie [brzegu] rzeki (ZK 2 s. 261); opat Jakub i konwent kl. jędrz. sprzedają za 30 grz. podczaszemu królowej Klemensowi z Kwiliny dom drewn. w Krakowie przy ul. Poselskiej (ZDK 1, 116); 1396 Jakusz z Kozłowa sprzedaje za 300 grz. gr pras. kl. jędrz. wieś Wolicę [par. Jemielno, dziś Imielno] w dystr. jędrz. (DSZ 66); 1397 podsędek krak. Dobiesław [z Konar] przeciw opatowi z O. jako zachodźcy swych kmieci z Nawarzyc i Niegosławic (SP 8, 5981); 1398 podczaszy krak. Tomasz [z Węgleszyna, pow. chęc.] zezwala kl. jędrz. wybudować dom dla swego zagrodnika w jego cz. dziedzictwa w Przyłęku (Mp. 4, 1045); podsędek krak. Dobiesław [z Konar i Koszyc Wielkich, pow. pilzn.] przeciw opatowi jędrz. o niwę blisko łąk przed Konarami (SP 8 uw. 242/1); 1399 Władysław Jag. nadaje „wolności osiadania i zamieszkiwania gruntów pustych dobywania w dobrach konwentu andrzejowskiego z uwolnieniem od wszelkich kontrybucji i obcych władz dla podległych konwentowi” (BPAN rps 438 bez paginacji - reg., dok. został wystawiony 23 V w Jędrzejowie); 1399 podsędek krak. Dobek przeciw kl. jędrz. o zaoranie 40 bruzd [między Konarami i klaszt. Niegosławicami] (SP 8 uw. 280/15); → Cierno p. 2.

1400 kl. jędrz. kupuje za 60 grz. sołectwo w Nawarzycach (ZDM 4, 1146-7); 1401, 1403 → Cierno; 1404 kl. jędrz. kupuje za 16 grz. karczmę w Potoku [Małym] (DSZ 109; Mp. 4, 1078); tenże kl. godzi się z Sędziszem ze Skroniowa w sprawie płotów między ich cz. w tej wsi (Mp. 4, 1083); → Chorzewa; 1405 kl. jędrz. daje Dziwiszowi z Tyńca [pow. chęc.] Opatkowice i 300 grz. szer. gr pras. w zamian za → Cierno; 1409 Sędek z Mzurowej [pow. chęc.] przeciw opatowi jędrz. Wojciechowi o cz. w Skroniowie (ZK 193 s. 24); sąd ziemski krak. przysądza kl. jędrz. cz. w Skroniowie (Mp. 4, 1114); 1411 dom kl. jędrz. w Krakowie (Acta consularia 427 s. 420, → niżej 1446 r. i n.); 1415 pkom. krak. Janek alias Jan z Tęczyna wyznacza granice między klaszt. wsią Przyłęk a Piskorzowicami (Mp. 4, 1151 fals.)¹⁵Dok. ten jest fals. sporządzonym przez kl. jędrz. w połowie XVI w. w związku ze sporem o granice Przyłęku. Wystawcą jest fikcyjny pkom. krak., a Gerlad był opatem w l. 1363-73; 1416, 1420 → Czarniszyce p. 2; 1417 opat Wojciech ma zwrócić 20 fl. węg. czerwonych czystego złota Jakuszowi Kuropatwie z Grodziny. Jeśli nie zwróci na czas, zapłaci 30 fl. (ZK 194 s. 69); 1423 wielkorządca krak. Klemens Wątróbka ze Strzelec oddala skargę opata jędrz. Piotra Borka o to, że z 40 wspólnikami zabrał od konwersa 2 konie i 42 woły w Jędrzejowie (SP 2, 1889); 1426 pkom. królowej Piotr z Pisar uwalnia mieszkańców wsi kl. jędrz. Łączyn od kary płaszcza królowej (Mp. 4, 1235); 1427 opat Piotr i konwent kl. jędrz. ustępują Piotrowi pleb. z Górki pr. do cz. w Potoku, która przysługuje mu po ojcu (ZK 196 s. 66); 1430 zm. w tym roku mieszcz. jędrz. dał kl. 30 grz. gr pol. i wszystko, co posiadał (MPH 5 s. 775); 1431 kl. jędrz. godzi się z dziedzicami Wygnanowa i plebanem w Złotnikach w ten sposób, że pleban będzie miał dzies. w tej wsi, a kl. 36 gr rocznie (Wiśn. J. s. 408 - reg.); 1432 opat Nieustęp oddala roszczenia Elżbiety wd. po Dobiesławie z Konar [synu podsędka] o postawienie płotów między Olbrachcicami a Konarami (ZK 197 s. 180a, 200, 205); tenże opat w sporze z kmieciami ze Słaboszowic, gdyż nie dają stacji i innych danin oraz buntują się przeciw klasztorowi (SP 2, 2455); wyrokiem sądu grodzkiego krak. ww. kmiecie mają płacić kl. jędrz. po 11 gr obiednego i po 1 wiard. z łanu oraz odrabiać 1 dzień w roku na folwarku w Potoku Małym (Mp. 4, 1294, 2465); mieszcz. włodzisławski Świętosław Głód pozyskuje 10 grz. od opata Nieustępa, gdyż nie uwolnił mu kupionej w Słaboszowicach dzies. (SP 2, 2403); 1433 Władysław Jag. na prośbę opata Nieustępa transumuje dok. Kazimierza W. z 1359 r. (Mp. 4, 1297; BPAN rps 926 k. 30-2); kl. jędrz. przeciw Stan. Niemście z Krzcięcic o to, że odprawiał sądy w sołectwie w Słaboszowicach bez zgody klasztoru i sprzedał opust. role nie oddawszy cz. pieniędzy (SP 2, 2501); 1434 Elżbieta wd. po Dobiesławie z Konar z c. Anną dają kl. jędrz. niwę w Konarach w zamian za niwę w Olbrachcicach (Mp. 4, 1308).

1436 imiennie wymienieni kmiecie nie stawili się przeciw kl. jędrz. o bezprawne wycięcie lasu w Skowronnie wart. 30 grz. (SP 2, 2636); Jakub Miłoszewski z Jemielnicy [dziś Imielnica] sprzedaje za 4 grz. kl. jędrz. pr. budowy mostu na rz. Nidzie w tejże wsi. Powyżej i poniżej mostu kl. i jego poddani nie mają pr. połowu ryb (SP 2, 2649, 2652); 1441 kl. jędrz. daje Jakubowi ze Zdanowic karczmę z rolą w Mierzawie z obowiązkiem płacenia 1 grz. czynszu (Mp. 4, 1411); 1445 na mocy mandatu kaszt. krak. kl. jędrz. w sporze ze Stan. Niemstą z Krzcięcic uzyskuje termin na wiec. W sądzie grodzkim krak. opat powiedział, że przedstawiony przez Niemstę dok. jest uszkodzony (fracta est et destructa cum sigillo maiestatis, GK 9 s. 151); 1446, 1459, 1466, 1481 dom kl. jędrz. w Krakowie przy ul. Ś. Andrzeja, blisko kl. Ś. Andrzeja, k. domu Oleśnickich (ZK 150 s. 284-5; 146 s. 695; 147 s. 314-5; 20 s. 86); 1447-8 spór o sołectwo w Słaboszowicach (Mp. 4, 1485, 1504; ZK 150 s. 333-4; 257 s. 345-6); 1447 woźny sądowy Andrzej Grysz, delegowany do kl. jędrz. w sprawie odbioru owsa [sep] przez Macieja Gerczyca kleryka z A., zeznaje, że klasztor był gotów dać ten owies, ale Maciej nie chciał go zabrać, gdyż zażądał wozu i worków (GK 10 s. 113).

1450 kl. jędrz. godzi się z dziedzicami Skroniowa w sprawie zarośli tamże (Mp. 4, 1547); kl. jędrz. zamienia z Janem Sułkiem z Potoku dobra tamże (WAP Arch. Potockich Dom. 88); 1451 sąd polubowny przysądza kl. jędrz. dzies. ze wszystkich ról szlach. i kmiec., starych i nowych we wsi Ossowa [pow. chęc.] przeciw roszczeniom pleb. w Mokrsku Jakuba (Mp. 5 A 24, G 54); 1453 kl. jędrz. kupuje cz. w Potoku za 14 grz. i 1/2 ł. w Brodłach (DSZ 227); zgodnie z wyrokiem zm. arcbpa gnieźn. Wojciecha kl. jędrz. będzie wybierał dzies. w Wygnanowie. Wolne od niej będą role tamże, należące do plebana w Złotnikach (Mp. 5 B 82); 1454 tenże kl. godzi się z ww. dziedzicami w sprawie dzies. (Mp. 5 B 103); 1458 kl. jędrz. obow. płacić ze swoich dochodów po 3 gr od 1 grz. w srebrze na potrzeby Królestwa (AKH 6, 29); 1459 łąki i pastwiska klaszt. nad rz. Mierzawą (ZK 258 s. 114); 1460 rozgraniczenie dóbr kl. koprz. m. Koprzywnicy i wsi Błonie Małe, Sośniczany, Świężyce, Ciszyca i Krzcin od wsi kl. jędrz. Błonie i Łukowiec (Mp. 5 G 33); 1462 Kazimierz Jag. na prośbę opata Mikołaja zatwierdza dok. Władysława Jag. z 1433 r., którym ten transumował dok. Kazimierza W. z 1359 r. (BPAN rps 926 k. 30-2); wwda krak. Jan z Pilczy [dziś Pilica] oskarża opata jędrz. Mikołaja, że nie daje każdego roku daniny 1 pokowy miodu, podobnie jak inne klasztory w ziemi krak., przysługującej urzędowi wojewody z tytułu jego uposażenia (SP 2, 3691, 3693); sąd ziemski sand. rozstrzyga spór pomiędzy dziedzicami Szumska [pow. sand.] a opatem jędrz. o granice między Szumskiem a wsią klaszt. Chańczą (Mp. 5 L 24); 1463 br. nie podzieleni Jan i Mikołaj z Potoku dają kl. jędrz. całą swoją cz. w Potoku zw. Kargów w zamian za łąkę zw. Łużna w dziedzinie Okalowice w ziemi sier. (ZK 258 s 403); 1463 n. młyn klaszt. → Kępa (ZK 258 s. 396); 1465 kl. jędrz. zamienia z br. Janem i Mikołajem z Potoku łąkę tamże zw. Kargów za łąkę klaszt. zw. Łużna w Okalowicach (ZK 258 s. 482); kl. jędrz. godzi się z Włostem z Potoku w sprawie potoku tamże zw. Potoczek (tamże); 1466 kl. jędrz. w sporze z br. Jakubem, Przedborem i Janem z Koniecpola [woj. sier.] alias ze Zdanowic o granice posiadłości; tenże kl. w sporze z kaszt. krak. Janem z Tęczyna o odnowienie granic posiadłości odesłany do pkom. krak. (ZK 147 s. 376, 397); 1467-8 pkom. sand. rozgranicza wsie Chańczę i Szumsko (Mp. 5 M 39 i 64); 1468 Dorota c. zm. Sędka z Borowa sprzedaje za 20 grz. gr pol. kl. jędrz. cały dział w dziedzinie zw. Piotrkowska w Borowie (BPAN rps 926 k. 167v -168r; Mp. 5 M 67); 1469 Sułek z Potoku daje kl. jędrz. siedlisko zw. Sułkowskie w Potoku w zamian za 1 ł. w Wszeborzycach (BPAN rps 926 k. 168); tenże kl. daje Jakubowi z Jemielna niwę w Wszeborzycach w ziemi sier. i 16 grz. w zamian za cz. rzeki [Nidy] od przewozu zw. Skowronno do przewozu Kopernickiego [we wsi Kopernia, pow. wiśl.] (Mp. 5 M 78); Jan Sułek z Potoku daje kl. jędrz. swoją dziedzinę w Potoku w zamian za łan w Wszeborzycach (Mp. 5 M 82); 1469 rozgraniczenie należącego do kl. jędrz. Skowronna od wsi Brzeście (Mp. 5 M 94); 1470-80 uposażenie kl. jędrz.: m. A. z dzies., Łysaków z dzies., Łączyn z dzies., Raków z dzies., Tarszawa z dzies., Chorzewa z dzies., cz. Skroniowa z dzies., Sudoł z dzies., Prząsław z dzies., Czaczów z dzies., Węgleniec z dzies., Lasków - łany kmiece zamienione na folwarczne, gdyż kl. prowadzi wielką hodowlę bydła na potrzeby własne i założył winnicę, Potok [Mały] z dzies., Błonie Wielkie z dzies., Żarczyce, Skowronno z przewozem na rz. Nidzie i dzies., Mierzawa, Nawarzycc z dzies., Mnichowice Wielkie i Małe z dzies., Cierno z dzies., Przyłęk z dzies., Chańcza, Niegosławice, Wolica, Rudniki, w których kl. wybiera daninę miodową, Bizoręda z młynem w borze, Łukowiec z dzies., Okalowice, Wszeborzyce i Grodzisko. Dzies. we wsiach: Skotniki, Rębieszyce, Zdanowice, Brzeźno, Brzegi, Konary, Michów, Borów, Przykop, Waźlin, Buszków, Opatkowice (DLb. 2 s. 70-2, 310; 3 s. 263-75)¹⁶W DLb. 3 obszerne dane o uposażeniu kl. jędrz. w dobra ziemskie i dzies. zaczerpnął Długosz z najstarszych dok. jędrz. Danych tych nie zaktualizował, dlatego niecelowe byłoby przytaczanie ich tu w całości. Podano tylko te dane, które udało się zweryfikować; 1470 Dobiesław z Żarek przeciw kl. jędrz. o 200 fl. importatis in villam Skowronno przez zm. Katarzynę Łubowską, do których ma on bliższość, gdyż była ona jego ciotką rodzoną i zmarła bezpotomnie. Sąd ziemski odsyła sprawę do sądu kościelnego (ZK 315 s. 125).

1492 zm. Piotr dz. Rożnicy benefaktor kl. jędrz. (MPH 5 s. 774); 1503 opat Jakub, przeor Maciej, klucznik Paweł oraz mnisi Stan. Potocki [późniejszy opat] i Grzegorz w imieniu kl. jędrz. za zgodą króla, papieża i bpa krak. dają Janowi Michowskiemu z Michowa wsie Mnichowice Wielkie i Małe w pow. wiśl. w zamian za wsie Zagórzyce i Przestańsko w pow. krak. (BPAN rps 926 k. 141v-145r: GK 23 s. 149); 1503, 1505 kl. jędrz. pod zakładem 2000 grz. ma przedłożyć w ciągu roku ww. Janowi zgodę króla, papieża, bpa krak. i prowincjała zakonu Cyst. na zamianę ww. dóbr (ZK 23 s. 149; Mp. 5 T 33 z datą 1505); 1504 Aleksander Jag. zatwierdza ww. zamianę dóbr (BPAN rps 926 k. 145v-146r; Mp. 5 T 32); tenże król wyraża zgodę na zamianę wsi arcbpa gnieźn. Andrzeja Róży z Boryszowic: Słaboszów, Nieszków i Dziaduszyce w pow. ksiąs. oraz Maszkowa w pow. krak. na wsie kl. jędrz.: Błonie i Łukowiec w pow. sand., Chańcza. Boruchna i Skowronno w pow. wiśl. Przenosi równocześnie uzyskane przez arcbpa wsie na pr. ziemskie [szlach.], a nowe wsie klaszt. na pr. kościelne (MS 3, 1939 - zamiana nie doszła do skutku); zapis czynszu wykupnego dla kościoła NMP w Krakowie na wsi klaszt. Niegosławice (ZK Nora 84 s. 268); szl. Bartosz Pawłowski wysłannik kl. jędrz. zeznaje w sądzie grodzkim, że szl. Barbara Zagórska ż. Jakuba Konarskiego bezprawnie pozywała Jana Rychowskiego na jej wieś dziedziczną Przestańsko, do której nie ma żadnych praw (GK 29 s. 147); 1510-1 kl. jędrz. od dawna wybiera dzies. w Waźlinie, Brynicy, Czaczowie i Zdanowicach, a w Ciernie zaczął wybierać od 4 lat (LBG 1 s. 577); dzies. z całej wsi Wygnanów należała niegdyś do plebana w Złotnikach, ale później dziedzice oddali ją kl. jędrz. w zamian za sepulturę w kościele klaszt. (tamże s. 579); 1515 opat Stan. Potocki, przeor Wojciech i konwent kl. jędrz. sprzedają za 800 fl. archidiak. kurzelowskiemu, kan. krak. i dr dekretów Andrzejowi Górze z Mikołajowa [nie zid.] 40 fl. czynszu z m. A., folwarku Lasków i wsi: Sudoł, Prząsław, Chorzewa, Tarszawa i Czaczów (K. Kaczmarczyk, Catalogus diplomatum pergumeneorum Universitatis Jagellonicae Cracoviensis, Cracoviae 1953, 369); 1518 wsie Raków i Bizoręda należą do kl. jędrz. (SP 6, 157); kuźnica klaszt. w Okalowicach (ZK 266 s. 354-); 1520 Jan Wolski dz. Lubczy i Woli Lubeckiej ma zapłacić kl. jędrz. 20 grz.; 1521 tenże kl. odstępuje Mik. Nasiłowskiemu za 20 grz. role 2 kmieci w Lubczy i Woli Lubeckiej, które trzyma w tej sumie w zastawie (WAP Arch. Potockich Dom. 88); 1526 opat Stan. Potocki przeciw Stan. Więcławskiemu z Więcławic o przyjęcie zbiegłego kmiecia Jana Wronki ze wsi klaszt. Przestańsko (ZK 47 s. 58).

1529 uposażenie kl. jędrz. Dobra z dzies. snop.: m. A., Sudoł, Prząsław, Brynica [Mokra i Sucha], Cierno - z dwu ostatnich wsi dzies. wybiera kl. zamiennie z plebanem jędrz., Czaczów, Chorzewa, Tarszawa, Bizoręda, Łączyn, Łysaków, Przyłęk, Niegosławice, Nawarzyce, Skowronno, Błonie, Łukowiec, Chańcza, Węgleniec, Skroniów z dzies. z połowy wsi, Potok [Mały]. Dobra bez dzies.: Raków. Zagórzyce [pow. krak.], Przestańsko, Rudniki, Grodzisko, Wszeborzyce i Okalowice. Dzies. snop. we wsiach: Przyłęczek, Waźlin, Borów, Słaboszowice, Mierzawa - tu zamiennie z plebanem z Nagłowic, Konary, Opatkowice, Buszków, Łany, Laskowa, Michów, Mzurowa, Miąsowa, Ossowa, Brzeźno, Złotniki, Wygnanów, Grzybów Niżny, Krzywołęg, [obie wsie w pow. wiśl.], Mnichowice Wielkie i Małe. Dzies. snop. z pewnych ról kmiec. we wsiach: Sulisławice, Nietuja, Bazów, Skwirzowa i Przekop (LR s. 249-51); czynsz 8 grz. z dóbr kl. jędrz. altarii Ś. Agnieszki w kościele NMP w Krakowie; prepozytura w kościele par. w Ruszczy [należącej do Gryfów] ma w uposażeniu 3 grz. od kl. jędrz. z tytułu przysługującej jej daniny miodowej - 2 pokowy rocznie; opat jędrz. w sporze z plebanem z Lubczy o dzies. z ról folw. w Niegosławicach; dzies. snop. z pewnych ról w Klemencicach i Laskowie wybierają zamiennie kl. mog., kl. jędrz. i pleban z Włodzisławia (LR s. 57, 191, 236, 346).

1529 Jan Potocki Grad daje opatowi Stan. Potockiemu i konwentowi kl. jędrz. połowę Skroniowa w pow. ksiąs., którą kupił od Jana Michowskiego, w zamian za 2 role i 2 karczmy w Potoku Dolnym [czyli Małym] (BPAN rps 926 k. 169-70); rozgraniczenie wsi kl. jędrz. Słaboszowice, Potok [Mały], Łączyn i Łysaków od wsi Łęczyńskiego Mierzawa i Przyłęk (Mysz. 36); 1532 opat Wojciech, przeor Piotr i skarbnik Marcin zeznają zamianę dóbr z r. → 1529; 1533 Zygmunt Stary potwierdza i transumuje liczne dok. kl. jędrz. z l. 1308, 1318, 1271, 1359, 1363, 1246, 1274, 1256, 1228, 1246, 1222 [ok. 1224], 1245, 1166-7 (MS 4, 17 048-58); tenże król po uzyskaniu opinii komisarzy, którzy przeprowadzili autopsję terenu, zezwala kl. jędrz. zbudować most na drodze z Bochni, w miejscu bagnistym w dobrach wsi Niegosławice. W miejscu tym przejeżdża się przez dwie rz. - Mozgawę [wpływa do Mierzawy w Niegosławicach] płynącą od m. Włodzisławia, i Mierzawę płynącą od wsi Konary. Od każdego wozu z towarami kl. będzie pobierał po 3 den. mostowego (BPAN rps 926 k. 117-8; MS 4, 17367 - reg. błędny); 1537 superintendenci wozów ciągnących z miast król. na wyprawę wojenną wyrządzili szkody poddanym z klaszt. wsi Cierno (GK 51 s. 196-7); 1540 rozgraniczenie dziedziny Jana z Łęczyna od dziedziny kl. jędrz. w Przyłęku (Mysz. 47); 1543 rozgraniczenie kurzelowskich dóbr arcbpa gnieźn. od wsi kl. jędrz. Rudniki (MS 4, 20973); Jan z Łęczyna daje kl. jędrz. Zdanowice w pow. ksiąs. oraz Złotniki i Kanice w pow. chęc. w zamian za Błonie i Łukowice w pow. sand. (MS 4, 20996, → niżej); 1547 Zygmunt Stary nakazuje wielkorządcy krak. wybierać od poddanych kl. jędrz. spy w owsie i życie miarą równą, a nie wierzchowatą (GK Inscriptiones 67 s. 961); 1564 kl. jędrz. „zafrymarczył” z panem [Janem] Łęczyńskim swoje wsie Błonie i Łukowiec, które obecnie są w posiadaniu kaszt. krak. [Marcina Zborowskiego] (LS s. 135); wsie kl. jędrz.: Prząsław, Sudoł, Raków, Brynica [Mokra i Sucha], Chorzewa, Cierno, Wola Rakowska [dziś Wolica], Bizoręda, Czaczów i Słaboszowice dają sep w owsie i życie do zamku rabsztyńskiego (LK 2 s. 71); wsie kl. jędrz.: Potok [Mały], Węgliniec, Łączyn, Łysaków, Przyłęk, Niegosławice i Nawarzyce oddają sep w owsie i życie do zamku żarnowieckiego, płacą za robociznę i regalia; wieś Skowronno tegoż kl. daje sep do zamku nowokorczyńskiego (LS s. 19, 53, 61).

- c. Opaci kl. jędrz. XII w.? Wirricus zm. 14 II nieznanego roku jako były opat (MPH 5 s. 770, 776); 1203 Wiardus zm. 18 XII nieznanego roku jako piąty opat (Mp. 1, 6 - błędnie Wiadrus; Monument a Poloniae Paleographica, tabl. 39; MPH 5 s. 804); 1213, 1227-46 Teodoryk (Pol. 3, 7, 150; Mog. 6; Mp. 1, 17, 24, 29; 2, 391, 393; opat bez imienia; MV 3 s. 7 z 1218 r.; Wp. 1, 99 z 1218 r., 106 z r. 1219, 143 z 1233 r.; Bullarium Poloniae 1, 106 z 1214 r., 154 z 1218 r., 181 z 1221 r., 192 z 1222 r., 202 z 1223 r., 203 z 1224 r., 231-2, 236 z 1228 r., 275 z 1238 r., 406 z 1245 r.); 1247 Jan (DLb. 3 s. 368)¹⁷Długosz przytoczył dokonaną przez tego opata zamianę dóbr za dok., drukowanym obecnie w KK 1, 29, nie wymieniono jednak w nim imienia opata. Jan mieści się jednak w wyrywkowo podanej w nekrologu jędrz. numeracji opatów; 1250 Garinus zm. 25 IV nieznanego roku jako ósmy opat (Mog. 23; Mp. 1, 33; MPH 5 s. 783); po 1250, a przed 1255 Reinerus zm. 21 V nieznaego roku jako dziewiąty opat (MPH 5 s. 770)¹⁸W 1238 r. (Mp. 1. 23) został wymieniony mnich kl. jędrz. o tym imieniu; 1255, 1261-3 Hugo (MPH 5 s. 770; Pol. 3, 38; Mp. 1, 63); 1274, 1285-6 Jan (KK 1, 77; Pol. 3, 47; Wp. 1, 558; MPH 5 s. 770); 1289 Drego (Wp. 1, 593); 1318 Gerald (Mp. 1, 156; Pol. 3, 74); 1326-7 Walter (MV 1 s. 118, 188); 1333, 1341 Franek (Mp. 1, 190, 215); 1350-1 Jan, „qui successit domino Waltero” (MV 2 s. 317)¹⁹Gdyby przyjąć, jak sugeruje to sformułowanie, że Jan był bezpośrednim następcą Waltera, to należałoby tego ostatniego umieścić jeszcze raz po 1341 r., a przed 1350, a tym samym uznać, iż ponownie został wybrany opatem, po ustąpieniu Franka. Z braku źródeł trudno tę sprawę rozstrzygnąć; 1353-5 Franciszek zm. 30 VI 1357 jako były opat (Tyn. 69, 72, 75; Pol. 3, 90, 114; Mp. 1, 239-40; MPH 5 s. 789); 1361-3 Wilhelm (Mp. 1, 260, 268); 1363 - zm. 7 V 1373 Gerald (Mp. 1, 270, 273, 277, 289-90, 299, 305, 309; 3, 817; DSZ 4; MPH 5 s. 784); 1375 Arnold (Mp. 1, 321, 323-4, 330, 347 z 1379 r. występuje jako były opat); 1375 Wilhelm (Mp. 1, 335); 1379-81 Bertrand (Mp. 1, 344, 347, 353; BPAN rps 3514 k. 7)²⁰W kopiarzu jędrz. BPAN rps 926 k. 64v-5 = Mp. 1, 344 błędnie odczytano imię opata: „Geramum”. Dalej na k. 65 dok. ten w potwierdzeniu star. krak. Sędziwoja ma już poprawny odczyt: „Bertrandum”. Jednak ów „Geram” zarówno u Helcia (O klasztorze), jak i w MPH 5 s. 770 znalazł się wśród opatów jędrz. między Wilhelmem a Bertrandem; 1382 Arnold zm. 29 IX nieznanego roku (Mp. 1, 366; SP 8, 1790, 1794, 1829 - bez imienia; MPH 5 s. 796); przed 1394 Konrad? (MPH 5 s. 771); 1394-1405 Jakub zm. 3 XI nieznanego roku (ZDK 1, 116; Mog. 104; DSZ 66, 79, 100, 118; Mp. 4, 1074, 1078, 1083, 1086, 1094-5; ZDM 4, 1119, 1146-7; SP 8, 5958, 6270, 6385, 8615, 8664, 8769, 9520, 10130, 10132; 2, 725; ZK 3 s. 223, 545; 4 s. 129, 316; 3a s. 274, 499; 3b s. 106, 520, 547); 1409 - zm. 27 I 1422, pochowany w kościele klaszt. Wojciech, Wojtek z Przyłęku h. Wąż (Mp. 4, 1114, 1139, 1152, 1156, 1193; SP 7/2, 243, 309; 2, 1460; KSN 2753, 2761; ZK 6 s. 88, 111, 150, 225, 319, 390; 193 s. 24, 47, 100, 117, 191, 280, 359; 194 s. 24, 30, 36, 69, 71 - tu nazwany błędnie Jakubem, 85, 97, 101, 154; 312 s. 136, 168-9; MPH 5 s. 774)²¹W 1415 r. (Mp. 4, 1151) w rzekomym dok. pkom. krak. Jana z Tęczyna został wymieniony opat Gerald, który nie mógł być wówczas opatem; 1423-7 Piotr Borek s. Borka (AKP 8/1, 922; SP 2, 1880; ZK 1 s. 274, 305; 195 s. 162, 316; 196 s. 61, 66; GK 2 s. 127, 141, 415); 1428-47 Nieustęp zm. 21 XI nieznanego roku jako były opat (ZK 146 s. 177, 514 z 6 II 1447; 147 s. 4, 151; 196 s. 250, 252, 262, 278, 337; 197 s. 90, 104, 200, 205, 485; 10 s. 20; 256 s. 111, 141, 293; 257 s. 14, 175; GK 3 s. 313; 4 s. 112-3, 1025; 5 s. 4, 26; 6 s. 544; 7 s. 71, 652; 8 s. 308; 9 s. 151, 671, 698, 773, 792, 831; 10 s. 58, 65; Mp. 4, 1308, 1348, 1366, 1411, 1415, 1485; SP 2, 2403, 2415, 2455, 2465, 2501, 2636, 2649, 2652, 3206; ZDM 4, 568; MPH 5 s. 770); 1448 - zm. 7 III 1496 Mik. Odrowąż z Rębieszyc [pow. chęc.] (Mp. 4, 1504; SP 2, 3372, 3491, 3693, 3730, 3800-1, 3803; DSZ 127; Kniaz. 35, 44, 50; Mog. 140, 148, s. 57; DLb. 3 s. 338-9, 361; ZK 20 s. 86; 146 s. 648; 147 s. 213, 376, 397; 150 s. 334; 204 s. 64; 256 s. 354, 359; 257 s. 345-6; 258 s. 223-4; 259 s. 68, 85, 102; 261 s 153, 163, 172, 200, 220, 332, 341, 354, 366, 368; 262 s. 82, 84, 192; 263 s. 321, 373, 376; 315 s. 125; GK 10 s. 511; 12 s. 292; 14 s. 359-69, 482; 16 s. 309-10; 20 s. 808; OK 14 s. 235-6; Wiśn. J. s. 36; MPH 5 s. 771); 1497-1506 Jakub Michowski z Michowa h. Lis, zrezygnował przed 6 II, później sufragan wileński, zm. 1531 (GK 26 s. 307, 467-8; 28 s. 1301-3; 29 s. 147; MS 2, 1180, 1190; 3, 1090, 1939, 2493, 2568; ZK 23 s. 138, 149; BPAN rps 926 k. 34-5v, 141v; Paprocki s. 189); 1506 zm. 13 II 1530 Stan. Potocki z Potoku, pleb. w Sędziszowie (MS 3. 2568; 4, 12398; SP 6, 157, 199; ZK 264 s. 323; 267 s. 22, 41-5, 53-4, 57, 81, 108, 184, 186-7, 214-9; 279 s. 60; BPAN rps 926 k. 43, 94v; MPH 5 s. 771; LR s. 188, 249; GK 29 s. 1142) 1530 - zm. 19 XII 1560 Wojciech z Kłodawy [woj. łęczyckie] (BPAN rps 926 k. 40, 52v, 54, 59, 79, 93v, 97v, 110v, 112v, 113, 116v, 117, 119, 128v, 137v; MS 4, 8239, 17048, 17367, 18710, 19316, 21511; Pol. 3, 5, 24. 47; Mysz. 47; Kniaz. 401, 416-7, 486, 498, 568-70; MPH 5 s. 771).

- d. Dwór opata, sądownictwo. 1309 Florian sędzia kl. jędrz. (Mp. 1, 142); 1363-85 Włościbor, Włost z Potoku [Wielkiego] włodarz kl. i sędzia opata (Mp. 1, 270, 284, 286, 289; SP 8, 646, 3292, 3362, 3429, 3473); 1394 kapelan opata Imram (ZK 1c s. 196, 209); 1412 Maciej Baranowic poddany opata jędrz. (ZK 193 s. 100); 1422 Świętochna ż. Jakuba z domu opata jędrz. (GK 1 s. 730); 1423 Katarzyna ż. Szczepana stróża domu, dwornika opata w A. (GK 2 s. 13, 27); opat jędrz. zobowiązuje się osądzić sprawę Piotra kmiecia ze Stępocic przeciw pozwanemu wójtowi jędrz. Jakubowi o zadane mu rany (GK 2 s. 141); Grzymała z Krakowa pozyskuje 7 grz. i tyleż kary od Stan. Niemsty ze Szczytnik, ponieważ zasłaniał się terminem ważniejszej sprawy przed sądem opata jędrz., nie mając do tego prawa (ZK 7 s. 305); 1425 opat Piotr ma sądzić sprawę między mieszcz. prosz. Mik. Rosołkiem a wójtem jędrz. Andrzejem s. Jakuba (GK 2 s. 415); 1428 sąd in curia opata jędrz. rozpatruje spór między Mikołajem ze Starzyn a Mikołajem młynarzem z A. (ZK 196 s. 278); 1429-30 Jan z Ilkowic włodarz kl. i sędzia opata (GK 3 s. 325, 383, 392; ZK 196 s. 337; 197 s. 92); 1429 Jan Karwacjan w sporze z dziekanem gnieźn. Jaszkiem [z Czechla] uzyskuje nowy termin sądowy, gdyż występował w ważniejszej sprawie przed sądem opata jędrz. przeciw mieszcz. jędrz. Janowi o 30 grz. (GK 3 s. 313); Przecław Waźliński domownik opata (GK 3 s. 392); 1442 Mikołaj z Obrazowic [dziś Obrażejowice] sędzia opata jędrz. (GK 7 s. 867-8); 1443-4 Piotr Świerad z Krzyszkowic sędzia opata jędrz. (ZK 257 s. 14; GK 8 s, 471); 1443 Przybek z Porąbki i Jan z Woli Adama [dziś Jadamwola] uzyskują następny termin w sądzie grodzkim krak., gdyż Jan ma termin w ważniejszej sprawie przed sędzią opata jędrz. Świeradem w sporze z wójtem jędrz. Sędkiem o 30 grz. i tyleż kary (GK 8 s. 471); 1444 opat Nieustęp zeznaje, że zapłacił 3 1/2 grz. wysługi ww. Piotra Świeradowi wg kontraktu et condictum alias podług umowy i własną przysięgą oddala jego pozew (ZK 257 s. 14); 1445 zm. konwers kl. Jan (MPH 5 s. 802); 1446 Franczek konwers kl. jędrz. (GK 9 s. 671); 1460 sąd grodzki krak. odsyła familię [służbę] opata jędrz. Mikołaja ad curiam opata w Niegosławicach, gdzie ma być osądzony ich spór ze szl. Elżbietą ż. Stan. Ilikowskiego (GK 14 s. 359-60); 1461 zm. konwers kl. Maciej, ongiś furtian w kl. (MPH 5 s. 778); 1462-5 kaszt. krak. Jan z Tęczyna oskarża kl. jędrz., a szczególnie mnicha Stan. Polanowskiego, że polecili spalić (comburrere seu cremare) we wsi klasztornej uzbrojenie jego synów i służby, udających się na wyprawę pruską, mianowicie konie, woły i kusze oraz inny sprzęt wojenny wart. 300 grz. Po złożeniu przysięgi przez opata Mikołaja, klucznika Piotra i mnicha Stan. Polanowskiego kasztelan odstępuje od oskarżenia. Opat zobowiązał się ustanowić sąd dla swego poddanego, którego obwini kasztelan o dokonanie owego czynu (GK 16 s. 309-10; SP 2, 3730, 3800-1); 1477 wójt jędrz. Mikołaj w sporze z Mikołajem z Deszna i Bartoszem z Waźlina cofnięty z sądu ziemskiego ad ius suum ad curiam (ZK 261 s. 23).

- e. Cystersi z A. studentami Ak. Krak.: 1420 Stanisław, Szymon s. Wojciecha; 1449 Mikołaj; 1452 Grzegorz; 1464 Stanisław; 1479 Piotr; 1484 Wawrzyniec; 1494 Jan; 1500 Stanisław (Ind. s. 280. 273, 211, 87, 281, 247, 163, 117, 280).

- f. Stacja król. w kl. jędrz. i pobyty panujących: 1399, 1416, 1419, 1423, 1430 pobyty Władysława Jag. w kl. jędrz. (BPAN rps 438; GItin.); 1447 kleryk kapelli król. Maciej Rykała z A. zeznaje, że był gotów wziąć od opata jędrz. 5 grz. [stacji] zgodnie z zapisem, ale mu ich nie dano (GK 10 s. 58); 1465 Kazimierz Jag. w A. (Mp. 5 V 31); 1485 stacja król w A. (MS 1, 1814); 1497 pkom. krak. Zbigniew z Tęczyna oskarża opata jędrz., że wziął od niego kwit król., na 50 grz. stacji w m. A., których jeszcze nie spłacił w całości (GK 26 s. 307, 467-8); 1503 Jan Kowarski z Kowar przeciw kl. jędrz., który nie wypłacił mu 50 grz. stacji, nadanej mu przez króla w m. A. (GK 28 s. 1301-2); 1504 Aleksander Jag. w A. (MS 3, 1197-9); tenże król kwituje opata jędrz. Jakuba ze wszystkich stacji za l. 1472-1503. Przez 9 lat, tj. do 1512 r., opat będzie płacił stację Jakubowi Sancygniowskiemu i Janowi Kowarskiemu (MS 3, 1090); 1505 tenże król zapisuje byłemu dworzaninowi Janowi Kowarskiemu 230 fl. za służby na stacji kl. jędrz. za 3 lata (MS 3, 2095, 2105 - dok. skasowane); 1509 Zygmunt Stary w A. (MS 4, 12398); 1519 tenże król poleca zwrócić opatowi Stanisławowi 1 grz. po rozliczeniu stacji król. w m. A. w związku z przejazdem króla na sejm toruński (MS 4, 12398); 1520 tenże król nadaje Jakubowi Sancygniowskiemu stację król. za 2 lata od kl. jędrz. (MS 4, 12649); 1522 tenże król daje temuż Jakubowi stację król. od kl. jędrz. za l. 1523-4 (MS 4, 13118); 1524 tenże daje temuż ww. stację za 2 lata (MS 4, 13752).

- g. Źródła i literatura. W niniejszym haśle pominięto wiadomości źródłowe dotyczące publicznej działalności opatów jędrz. (sędzia polubowny itp.), a także konwentu w ramach reguły. Nie wykorzystano zatem tego rodzaju wiadomości z kodeksów i zbiorów dokumentów, a przede wszystkim wydawnictw: Statuta Capitulorum Generalium Ordinis Cisterciensis ab anno 1116 ad annum 1786, ed. J. Canivez, Louvain 1933-5, t. 1-3; Bullarium Poloniae 1-2.

Do niedawna był znany tylko jeden kopiarz kl. jędrz. (BPAN rps 926), z którego dok. do 1450 r. wydał F. Piekosiński. Przed drugą wojną światową był znany drugi kopiarz należący do W. Smoleńskiego, zmarłego w 1926 r. Korzystali z niego: W. Semkowicz, K. Maleczyński, A. Gieysztor i F. Bujak, który sporządził z niego odpisy wszystkich dok. z l. 1451-1501 dla przygotowywanego do druku Mp. 5. Po wojnie nic nie było wiadomo o jego losach, nie natrafił też na jakiś ślad po nim S. Kuraś. W zbiorach ks. E. Majkowskiego znajdują się odpisy dok. jędrz. do XIV w. (BPAN rps 3514), nie podał jednak, skąd je zaczerpnął. Zbiór ten częściowo wykorzystał Z. Perzanowski w DSZ, a kilka dok. czeka jeszcze na wydanie. Dopiero w trakcie korekty niniejszego zeszytu słownika dotarłem do kopiarza jędrz., przechowywanego w Bibliotece Uniwersyteckiej w Poznaniu (nr akc. 1609). Po sprawdzeniu okazało się, że jest to „zaginiony” kopiarz ze zbiorów Smoleńskiego i że z niego właśnie korzystał ks. Majkowski. Z tego kopiarza pozostało nie wykorzystanych w tym haśle tylko kilka dok. z 1. połowy XV w. i z lat po 1501 r. Pochodzi on z 1610 r. i jest obszerniejszy od „krakowskiego”, zawiera ponadto ciekawą wiadomość o istnieniu wówczas „starego” kopiarza, z którego kopista przepisał kilka najstarszych dok. jędrz. W 1791 r. w trakcie sporu klasztoru z mieszczanami jędrz. sądowi grodzkiemu krak. okazano summariusz dokumentów dotyczących miasta. Są w nim m.in. regesty 3 nie znanych dotąd dok. sprzed 1450 r. Kl. dołączył „książkę” z dokumentami (267 kart numerowanych) i „książkę graniczną” (172 karty, BPAN rps 438). Nie chodziło tu o żaden z dwóch kopiarzy omówionych wyżej, gdyż do nich w układzie rzeczowym były wpisane również dok. graniczne, mają też inne objętości. Był to nie znany dziś trzeci kopiarz, i to najobszerniejszy, gdyż składały się nań 2 tomy.

Za istnieniem trzeciego kopiarza opowiadał się zmarły przedwcześnie i tragicznie Krzysztof Mosingiewicz, który szczególnie interesował się dziejami kl. jędrz. z racji przygotowywania monografii o rodzie Gryfów w Małopolsce w średniowieczu. Pozostawił w maszynopisie dwa artykuły poświęcone fundatorowi kl. jędrz. arcbpowi gnieźn. Janowi i bpowi krak. Wincentemu Kadłubkowi, który końcowe lata swego życia spędził w kl. jędrz. Artykuły te i cała spuścizna po śp. K. Mosingiewiczu, w tym bogate materiały źródłowe, znajdują się obecnie w Oddziale Rękopisów Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu. Z rozmów ze Zmarłym wiem, że Kargów, z którego pochodził bp Wincenty, lokalizował on właśnie k. J., na terenie wsi Potok, której cz. [Potok Mały] należała do kl. Jeszcze w XV w., była w tej wsi hereditas Kargów, później zanikła, a jej nazwa przetrwała w nazwie płynącego tam potoku.

Sporo materiałów źródłowych do dziejów kl. jędrz. do końca XVI w. zgromadził W. Bukowski z Zakładu Informacji Naukowej Instytutu Historii PAN, głównie z krakowskich ksiąg ziemskich i grodzkich. Za jego udostępnienie składam Mu na tym miejscu bardzo serdeczne podziękowanie.

SG 3 s. 588-91; 15/2 s. 21-2; Słownik Starożytności Słowiańskich, t. 2, cz. 2, Wr. 1965, s. 336-8; B. Kürbis, Cystersi w kulturze polskiego średniowiecza. Trzy świadectwa z XII wieku, [w:] Historia i kultura cystersów w dawnej Polsce i ich europejskie związki, Poznań 1987, s. 321-42; A. Z. Helcel, O klasztorze jędrzejowskim i będącym tam nagrobku Pakosława kasztelana krakowskiego, „Rocznik Towarzystwa Naukowego z Uniwersytetem Jagiellońskim złączonego”, R. 22, z. 2, Kr. 1852, s. 125-228; T. Manteuffel, Papiestwo i cystersi ze szczególnym uwzględnieniem ich roli w Polsce na przełomie XII i XIII w., W. 1955; Repert. wg ind.; s. 71-4; Wiśn. J. s. 33-64.