([1109-18, 1118-42] Brzesznicza z DHn., 1154 [1153] Brysinch z dok. interpol., [1166-7] Andrzeiow z fals., 1152 de Andrzeiow z kop., 1206 de Andreo z or., 1256 Andrzeow, 1271 Andreov, 1336 civitas Andreoviense, 1334 Ondresow, 1368 Ondrzeyow, 1377 Ondreow, 1378 Ondrzeow, 1385 Odreow, 1394 Ondrecow, 1409 Ondrzewow, 1430 Jadrzeyow, 1464 Jadrzyeyow, 1470 Jandrzeyow, 1486 Andrzyeyov, 1507 Jandrzyow) osada targowa, od 1271 r. miasto¹Do zapisów nazwy konieczne było wprowadzenie nazwy klasztoru, dlatego w p. 6 zamieszczono najwcześniejsze pewne wzmianki o klasztorze. Brak jakichkolwiek danych, które pozwoliłyby objaśnić zmianę nazwy B. na A. W literaturze wysuwano w tej sprawie jedynie domysły. Zmianę nazwy przypisywano cystersom, którzy dokonali jej albo pod wpływem przyniesionego wraz z pierwszym konwentem kultu ś. Andrzeja, albo w związku z udziałem Cystersów w misji na Rusi, gdzie szczególnie czczono ś. Andrzeja jako apostoła Rusi, względnie od opata o imieniu Andrzej. Zdaniem B. Kürbis, Cystersi w kulturze polskiego średniowiecza. Trzy świadectwu z XII wieku, [w:] Historia i kultura cystersów w dawnej Polsce i ich europejskie związki, Poznań 1987, s. 335 przyp. 27, która raczej odrzuca te domysły, pierwotny kościół miał wezwanie Ś. Andrzeja Apostoła, „i to właśnie dało temu miejscu nazwę »Andreovia, Andrzejów, Jędrzejów«”. Nie wyklucza jednak dawniejszego przypuszczenia, iż wezwanie to przyszło do Krakowa z archidiecezji kolońskiej, może za bpa Aarona (por. tamże i S. Rospond, Słownik etymologiczny miast i gmin PRL. Wr. 1984. s. 129). Nie brano jednak dotąd pod uwagę patronimium związanego z rodem Gryfów, u którego imię Andrzej było bardzo częste. Zmiana nazwy miała miejsce już w 2 połowie XII w., a więc rychło po założeniu klasztoru. Zob. też przyp. 1 w haśle Jędrzejów - klasztor.

1. 1271 m. A. (Pol. 3, 44); 1489 pow. krak. [-ksiąs.] (RP s. 136); 1530, 1581 pow. ksiąs. (RP k. 14; ŹD s. 86); 1355, 1396 dystr. jędrz. (KK 1, 204; DSZ 66); [1109-18] n. par. własna (Mp. 2, 372, → p. 5); 1327 n. dek. Jędrzejów (MV 1 s. 295); 1349-51 dek. Moskorzów (MV 2 s. 221, 240); 1352 n., 1598 dek. Jędrzejów (MV 2 s. 249; WR k. 222-32r).

2a. Położenie, granice, obiekty fizjograficzne. 1355 Opatkowice i Zegartowice k. Grodziny w dystr. jędrz. (KK 1, 204); 1366, 1428, 1529, 1536 młyn w A. (Mp. 1, 290; ZK 196 s. 278; LR s. 250; ZK 297 s. 621); 1378 wieś Dalechowy leży między O. i Jakubowem (ZDM 8, 2537); 1396 wieś Wolica [par. Jemielno, dziś Imielno] w dystr. jędrz. (DSZ 66); 1419 łąki, łąka zw. Adamowska Łąka → p. 3a; 1460 granice między Rakowem, Laskowem i m. A. należącym do kl. jędrz. a wsiami Michowem [dziś Mnichów] i Ossową [obie wsie w pow. chęc.] Mikołaja i Klemensa z Michowa zaczynają się od kopca narożnego czyli węgielnicy bruskiej [wsi Brus] i Ossowskiej [wsi Ossowej] i biegną do węgielnicy Jana z Michowa [czyli wsi Michów] przy starej drodze do Chęcin za Karczmiskami (charczmiska) i tu w borze k. węgielnicy zakończono rozgraniczanie (Mp. 5 T 155); 1506 las Karczmiska, łąka Sędkowska → p. 3a.

2b. Drogi i cło. 1355 Kazimierz W. nadaje kl. jędrz. cło od śledzi w m. A., które należało dotąd do uposażenia kasztelanii krak. w zamian za wieś Chliznę w ziemi dobrzyńskiej. Z każdej sprzedanej beczki klasztorowi przypadanie 30 śledzi (Mp. 1, 239); 1363 mieszcz. m. Uścia [dziś Uście Solne] są wolni od cła m.in. w A. (Mp. 3, 757); 1415 droga z → Goznej do A. (Mp. 4, 1152; SP 7/2, 245); na granicy Przyłęku i Piskorzowic wielka droga do A. (Mp. 4, 1151 - fals. z połowy XVI w.); 1456 m. A. leży na drodze toruńskiej (MS 1, 386); 1460 stara droga do Chęcin → p. 2a; 1480 przez Waźlin [dziś Warzyn] biegnie droga z Lelowa do J. (ZK 262 s. 87); 1493 droga publiczna z Secemina [pow. chęc.] do A. (ZK 263 s. 160); 1506 droga z A. do Chęcin (Mp. 5 Z 155); 1507 droga z Krakowa przez Włodzisław [dziś Wodzisław] do J. (ZK 264 s. 255); 1512 przez Działoszyce biegnie droga od Chęcin i J. w kierunku Krakowa i żupy wielickiej (AS rps 19 s. 251); 1529 droga [lelowska] z A. do Waźlina przez Skroniów (BPAN rps 926 k. 176v); 1532 granice między wsiami król. Brzegi, Brzeźno i Żerniki a wsiami Bizorędka, Miąsowa [wszystkie wsie w pow. chęc.] i Ossowa Jana Michowskiego zaczynają się od 2 kopców narożnych blisko starej drogi z Chęcin do A. i stąd biegną po jej obu stronach na S w kierunku A., przechodzą ją w lewo i na E dochodzą do nowej drogi z A. do Chęcin. Dalej przechodzą tę drogę, inne drogi oraz bór i dochodzą do koryta [wysychającego potoku] prowadzącego z Ossowej ku rz. Nidzie (MS 4, 2387 - reg.; MK 48 k. 844-); 1536 droga z Pińczowa [pow. wiśl.] do A. biegnie k. granic Rakówka i Dalechów, droga z Jasiony do A., droga z Dalechów do młyna należącego do m. A., droga z A. do Lścina (ZK 297 s. 621); 1537 droga z Tura do m. A., → Grodzina p. 2; 1545, 1547 droga publiczna zw. Gościniec Andrzejowski z Niegosławic do m. A. (BPAN rps 926 k. 1121 v, 123v, 136r); 1545, 1582 wielka droga, gościniec z A. do Proszowic, → Jelowice p. 2; 1565 wielka droga z Krakowa do A. [przez Proszowice i Włodzisław, ta sama jw.] biegnie między Kościejowem i Miroszowem k. Ilkowic [tu w 1451 r. nazwana wielką drogą krakowską - ZK 258 s. 14] (BCzart. rps 3027 s. 102; ZK 407 s. 31-3); 1568 droga z m. J. do Chwaścic (BCzart. rps 2930 s. 543); 1575 droga publiczna z m. A. do Pińczowa [pow. wiśl.] (BPAN rps 926 k. 69v); 1589 na granicy Dziewięczyc i Stępocic droga publiczna z m. Skalbmierza do m. A. (ZK 406 s. 433); 1596 droga z Tura do m. J. (ZK 410 s. 9); 1598 między Niewiatrowicami, Irzykowicami i Opatkowicami a Jastrzębnikami [pow. wiśl.] droga publiczna z m. Działoszyc do m. J. (ZK 410 s. 162).

1525 przedmieście (GK 38 s. 18).

3. Własn. rycerska, po 1140 r. kl. Cyst. w Jędrzejowie.

- a. Sprawy własnościowe i gospodarcze. 1140-9 bp wrocławski [od 1142 r.] Jan funduje i uposaża kl. Cyst. w odziedziczonej po ojcu wsi B., → Jędrzejów - klasztor p. a i b; 1154 [1153] → Jędrzejów - klasztor p. b; 1271 → p. 4a; 1419 sąd najwyższy pr. niem. na zamku krak. po zasięgnięciu opinii ławników i rajców jędrz. oraz rozjemców przysądza Garze z sukcesji po rodzicach ogród i łąkę zw. Adamowska Łąka, położoną między łąkami Jana Zdziska i Franczka zw. Pores, w dziedzinie jędrz., a jej siostrze i ż. wójta Jakuba Marocie [Marcie] nakazuje wieczyste milczenie w tej sprawie. Ich br. ww. Jan nie zgłasza roszczeń (Teut. 1a s. 129); 1423 → Jędrzejów - klasztor p. b; 1428 Mikołaj młynarz z młyna w A., należącego do kl. jędrz. (ZK 196 s. 278); 1470-80 m. A. założone na terenie wsi B., należącej do kl. jędrz., łany mieszczan, rola i łąka plebana (DLb. 2 s. 70-1; 3 s. 363); 1506 opat jędrz. Stan. Potocki poświadcza, że opat Jakub [przed 1506 r.] sprzedał mieszcz. jędrz. Maciejowi zw. Brzoska łąkę w A. położoną między drogą z A. do Chęcin i lasem zw. Karczmiska, blisko łąki zw. Sędkowska Łąka (Mp. 5 T 155); 1515 czynsz wykupny z m. A. → Jędrzejów - klasztor p. b; 1529 m. A. należy do kl. jędrz., czynsz z miasta 22 1/2 grz., z młyna 62 1/2 grz., z łaźni 4 grz., z karczem 10 grz. i jatek rzeźniczych 3 1/2 grz.; czynsz wykupny 14 1/2 grz. z m. A. i okolicznych wsi [należących do kl. jędrz.] altarii Narodzenia NMP w kościele kat. krak. w kaplicy Ś. Katarzyny (LR s. 195, 250); 1566, 1570, 1581 w m. A. pobór z 21 ł. mieszczan (BPAN rps 438 k. 115; ŹD s. 158).

3b. Przywileje i powinności. 1456 kl. jędrz. wysyła na wyprawę wojenną [z m. A.] 8 pieszych, 1 wóz wojenny, 2 puszkarzy i 2 konnych łuczników (M. Kuntze, Przyczynek do badań nad historią wojskowości w Polsce, KH, 44, 1930, s. 49); mieszcz. jędrz. mają używać soli bocheńskiej w bałwanach (MS 1, 386); 1501 m. A. skazane na karę król. XIV z powodu niedopuszczenia do wybierania czopowego przez poborcę Mik. Kępanowskiego (GK 28 s. 342); 1507 Zygmunt Stary potwierdza prawa i przyw. m. A. w ziemi krak. (MS 4, 41); 1509-11 m. A. wysłało wóz wojenny na wyprawę (AKH 3 s. 476); 1509 Zygmunt Stary z powodu niedawnego pożaru miasta ustala, że A. ma wystawić 1 wóz wojenny (MS 4, 9077); 1521 m. A. wysyła na wyprawę wojenną 1 wóz czterokonny z woźnicą Janem Żabskim uzbrojonym w miecz, 2 pieszych - Stan. Stańczyka z mieczem i włócznią, Stan. Sbodniowskiego z mieczem i toporem. Wóz jest wyposażony w łopaty, haki, siekiery i łańcuchy. Na wozie: 2 korce mąki żytniej, 1 pszennej, 4 kopy chleba, 2 korce grochu, 1 jagieł, 1 kaszy jęczmiennej, 4 połcie słoniny, 5 fasek masła, kopa serów, 1 korzec grzybów, 2 kopy ryb [suszonych], 1 korzec siemienia konopnego, 1/2 korca maku oraz sól za 6 gr (AKH 3 s. 491); 1530 m. A. płaci 30 grz. i 16 gr podatku (RP k. 66); 1581 szos 96 fl. (ŹD s. 158).

3c. Handel. 1140|[-9] → p. 3d; 1166-7 targ w A. → Jędrzejów - klasztor p. b; 1336 Kazimierz W. celem poprawy stanu gospodarczego m. A. zakazuje kupcom obcym i jędrz. sprzedaży w mieście i poza nim wszelkich towarów bez zgody kl. jędrz. pod groźbą ich utraty (Mp. 1, 206); 1355 → p. 2b; 1379 wymierzone wg pr. średz. łany we wsi Łączyn mają na szerokość po 12 prętów, z których każdy ma 7 1/2 łokcia, a łokieć ma być taki, jakim mierzy się sukno na targu w A. (Mp. 1, 347); 1439 opat Nieustęp i konwent kl. jędrz. nadają rajcom jędrz. ratusz [czyli sukiennice] z przylegającym doń domem w m. A. z wolnościami i czynszami. Zezwalają też na wolne sprzedawanie tam: śledzi, ryb, wina, miodu, piwa różnych gatunków, chleba, świec, smoły, łoju i wnętrzności zwierząt różnego rodzaju oraz wszelkich innych towarów. Dają rajcom miarę czyli łokieć, wagę i postrzygalnię sukna. Kl. jako opiekun przyrzeka sądzić i karać wszystkich naruszających te przywileje oraz wywołujących tumulty na tym tle. Rajcy mogą dokonywać ulepszeń w ratuszu i domu oraz urządzać jatki i kramy wg zwyczaju m. Krakowa, ale będą płacić klasztorowi dawne czynsze, mianowicie po 1 gr rocznie od każdego przekupnia i po 2 gr kwartalnie od każdego piekarza²W dok. drukowanym jest: et duorum grossorum postorum, tak też w kopiarzu jędrz. Wyraz „postorum”, zepsuty przez kopistę, należy poprawić na „pistorum”. Serdecznie dziękuję Pani Doc. Dr Danucie Turkowskiej za pomoc w ustaleniu prawidłowej lekcji. Klasztor nie będzie zabraniał pobierać drewna ze swych lasów na naprawy ratusza i domu, z których rajcy będą płacić wieczysty czynsz po 33 gr kwartalnie (Mp. 4, 1348); 1440 Władysław [Warn.] zatwierdza i transumuje dok. Kazimierza W. z 1336 r. (Mp. 4, 1366); 1465 Kazimierz Jag. nadaje m. A. w ziemi krak. jarmark w dzień Narodzenia NMP [8 IX] (Mp. 5 V 31); 1470-80 poddani z wsi Tur obowiązani do przewozu [produktów na targi] do m. A. i Pińczowa (DLb. 1 s. 537); 1498 Jan Olbr. na prośbę mnicha Szczepana w imieniu opata Jakuba zatwierdza dok. Władysława [Warn.] z 1440 r. (MS 2, 1190 - reg.; BPAN rps 926 k. 34-5v - tekst); 1504 kmieć z Zabierzowa Maciej zw. Siwkowic kupił konia [na jarmarku] w A. w dzień Narodzenia NMP [8 IX], a litkupnikami byli tam kmiecie: Stanisław zw. Tomkowic i Wojciech zw. Dzierlatka z Zabierzowa oraz Stanisław zw. Sasin z Wielkiej Wsi (GK 29 s. 388); 1521 mieszcz. lel. pozywają przed król. sąd nadworny opata Stan. Potockiego i konwent kl. jędrz., ponieważ bezprawnie wybierają od nich targowe w m. A., od którego, wg przedłożonego dok., są wolni. Kl. jędrz. okazuje dokumenty król. w sprawie pr. pobierania targowego. Zygmunt Stary uznaje dok. klaszt. za autentyczne, obecnie potwierdza ich treść i wyrokuje, że kl. może swobodnie pobierać targowe, w czym nie stanowią żadnej przeszkody dok. m. Lelowa (SP 6, 199); 1529, 1564 zbożowa miara jędrz. (LR s. 74, 188, 240; LS s. 53); 1532 Zygmunt Stary z powodu skargi mieszczan chęc. nakazuje opatowi jędrz. [Wojciechowi z Kłodawy] przestrzeganie swego dekretu skierowanego do zm. [1530] opata [Stan. Potockiego] w sprawie nieprzymuszania mieszczan chęc. do płacenia targowego, od którego A. ma być wolny - wzorem innych miast - w czasie jarmarków i targów (BPAN rps 926 k. 40); 1556 Zygmunt August zachowuje mieszczan wiśl. przy prawie składu soli bałwanowej, którą powinno kupować w Wiślicy, m.in. m. J. (MS 5, 1895); 1581 w A. pobór od 2 przekupniów (ŹD s. 158).

3d. Rzemiosło. 1140[-9] fundatorzy kl. jędrz. arcbp gnieźn. Jan i rycerz Klemens nie chcieli nakładać żadnych innych zobowiązań na klasztor ponad to, by na świadectwo dokonanego przez nich uposażenia mieszczanie jędrz. im i najbliższym z ich rodu dawali serca zabijanych świń i krów i po kilka śledzi z każdej beczki sprzedawanej w wymienionym mieście. Lecz i od tej skromnej daniny potomkowie fundatorów pozwolili opatowi w A. wykupić się i całkowicie ją znieść (DHn. lib. 5-6 p. 13)³Wiadomości tej nie ma w akcie fundacyjnym klasztoru z 1154 r. [1153]. Może Długosz wydedukował ją z późniejszych dok. klaszt. dotyczących wybierania owych serc od rzeźników jędrz. (→ niżej w tym ustępie). Klemens jako współfundator klasztoru występuje tylko w DH i DLb. Nawet w nekrologu klaszt. odnotowano Klemensa tylko jako br. fundatora arcbpa gnieźn. Jana (MPH 5 s. 779); 1309 kusznik Piotr (Mp. 1, 142, → przyp. 4); 1366 Andrzej z Michowa za zgodą synów sprzedaje za 16 grz. i 9 sk. kl. jędrz. przysługującą mu dziedz. połowę wszystkich serc bydlęcych od rzeźników z A.; kowal Mikołaj wójt w A. (Mp. 1, 286, 290); 1367 kuśnierz z A. Bieniek (BPAN rps 3514 k. 10); 1368 br. Włodek i Sułek z Ossowej, poręczając za br. Jaksę i dzieci br. „Adauiconis”⁴Wydawca poprawia na „Slauiconis”. Może jednak poprawniejszy paleograficznie byłby odczyt „Adamconis” czyli Adamka. E. Majkowski czytał: Adaniconis (BPAN rps 3514), sprzedają za 5 grz. gr pras. Mścigniewowi z Ossowej przysługującą im od dawna cz. wszystkich serc bydlęcych pobieranych od rzeźników [jędrz.], a wykorzystywanych do żywienia pawi; 1370 Mścigniew i Andrzej dziedzice Ossowej sprzedają za 30 grz. kl. jędrz. serca bydlęce przysługujące im od rzeźników jędrz. (Mp. 1, 297, 305); 1375 Piotr, Szczepan i Warcisław ss. zm. Andrzeja z Michowa sprzedają za 100 grz. gr pras. kl. jędrz. odziedziczone po rodzicach pr. wybierania serc bydlęcych od rzeźników jędrz.; syn zm. Andrzeja z Michowa sprzedaje za 30 grz. gr pras. kl. jędrz. cz. serc bydlęcych, przysługujących mu od rzeźników jędrz. (Mp. 1, 323-4); 1413 → p. 4a; 1418-9 siodlarz i rajca Klemens (Teut. 1a s. 66, 129); 1434 kowal Mikołaj (GK 5 s. 57); 1439 → p. 3c; 1450 zm. siodlarz Klemens br. mnicha Michała (MPH 5 s. 785); 1451 siodlarz Jan (MP 5A 24); 1476 → p. 3e; 1514 miecznik Jan (ZK 266 s. 5); 1517 murarz Jan; 1529 kołodziej Bernard Mały (Cracovia artificum 1501-1550, 1258, 1317); 1570 131 warsztatów rękodzielniczych pospolitych, 33 czeladników, 42 komorników (F. Kiryk, → p. 7); 1581 w A.: 30 komorników, 20 szewców, 6 kuśnierzy, 4 krawców, 4 kowali, 3 ślusarzy, 3 płócienników, 3 sukienników, 5 rzeźników, 4 czapników, 6 prasołów, 10 piekarzy, miecznik, rymarz, bednarz, aptekarz, balwierz, garncarz, duda (ŹD s. 158).

3e. Mieszczanie jędrz. 1309 Klemens (Mp. 1, 142, → przyp. 4); 1366 Bartek s. zm. wójta Dominika → p. 4b; 1367 Wawrzyniec z Łysakowa (BPAN rps 3514 k. 10); 1377 Wojciech (SP 8, 429); 1380 Staszek, Kanimir (SP 8 uw. 170/5, 193/3); 1394 Jaszek (Krzyż. 1934); 1404 Gerka (KSN 1358); 1409 Wawrzyniec i Jakusz (GK 1a k. 130, 132v); 1415 Stachna ż. Grzegorza z A., siostra Mikołaja i Piotra dziedziców Potoku; 1418 Piotr (ZK 193 s. 264; 194 s. 193); Małgorzata (Teut. 1a s. 66); 1422 Mikołaj zięć Machowej zw. Troska (Cracovia artificum, supl. 180); 1424 Piotr s. Katarzyny alias de Waźlin nunc de A.; 1426 Jan zw. Czarny mieszcz. z A. br. cioteczny panny Anny c. zm. Macieja Żeleńskiego kmiecia z Moczydła (ZK 195 s. 215, 368); 1427-8 Andrzej (ZK 196 s. 111, 128, 282); 1428-30 Stanisław (GK 3 s. 34, 45; 4 s. 70); 1429 Jan (GK 3 s. 313, 325); 1430 Mik. Skronek, Wojciech Skoczek, Mik. Mikora, Grzegorz Jagiełko, Bieniek czyli Benedykt, Paszek czyli Paweł Pastoł, Stan. Naszcic (GK 4 s. 66, 70, 84, 89, 99, 102-3, 117); zm. Jan Otręba (MPH 5 s. 775); 1434 Andrzej Skoczek, Wojciech Skoczek (GK 5 s. 57, 82-3); 1435 Stan. Naszcic (ZK 10 s. 324); 1440, 1446 spór opata jędrz. Nieustępa i mieszcz. jędrz.: sołtysa Piotra, Piotra Furmanka oraz Kuroska z Mikołajem z Mokrska o 300 grz. i gwałt (ZDM 2, 568; GK 9 s. 831); 1448 zm. Jan ojciec mnicha Grzegorza; 1454 zm. Agnieszka matka mnicha Macieja (MPH 5 s. 775, 777) 1451 Marcin Trzebiecki (Mp. 5 A 24); 1453 Jan Norkowic z A. nie stawił się przeciw Janowi Beskiemu z Opatkowic, od którego zbiegł (ZK 258 s. 87); zm. przed 1462 Szymon Bebło ojciec mnicha Stanisława (MPH 5 s. 776, 783); 1463 Elżbieta c. szl. Mik. Kobiałki z Waźlina ż. Jana z A. (ZK 258 s. 391); 1470 zm. Stachna matka mnicha Wawrzyńca (MPH 5 s. 791); 1472 zm. Mikołaj, Stanisław i Wawrzyniec bracia mnicha Jana (MPH 5 s. 772); 1475 Maciej (ZK 260 s. 367); 1476 Wawrzyniec Chastek, Marcin Orlek, nożownik Stanisław, Mik. Koza, Stan. Pyton, Paweł Żabiwilk, kowal Grzegorz, Jan Piec, Jan Chrostek, kuśnierz Maciej, Marcin Przewara (GK 20 s. 343-4, 349-50); 1477 zm. Jan Sędek; 1479 zm. Katarzyna siostra mnicha Wawrzyńca (MPH 5 s. 780); 1480 zm. Grzegorz Kukiełka; 1482 zm. Jan Wilczek; 1484 zm. Jan zw. Kasper (MPH 5 s. 781, 796, 792); 1486 Piotr Grom (ZK 262 s. 315); 1489 szl. Dorota c. uczc. Macieja „Nabdyczyv” z J., Maciej Puchacz z J. (ZK 263 s. 101); 1494 Gerka albo Gertruda c. zm. Albina (Albeyn) z J. ma cz. w Waźlinie (ZK 263 s. 277); 1501 Łukasz, Marcin Pępek i Stan. Pstruch (OK 24 s. 89, 118, 201); 1514 Stanisław zw. Kruczek mieszcz. z A., jego ż. Katarzyna c. zm. szl. Stanisława z Waźlina (ZK 265 s. 2); 1516 Urszula i Marcin Skobut (Teut. 22 s. 58); 1518 Marcin „Cupry” (MS 4, 11381); 1521 zm. Anna Wilczkowa (MPH 5 s. 772); 1526 Katarzyna Piątkowsczyna, Katarzyna Słowakowa, Jakub Kurnik, Katarzyna Sadłoszyna (Teut. 22 s. 187, 195, 202, 210); 1530 Stan. Maz, jego ż. Jadwiga c. Jakuba Rakoskiego zw. Szworczek z Rakoszyna (ZK 279 s. 121); 1532 Anna ż. Stan. Rozumka z A. ma cz. w Waźlinie (ZK 279 s. 235).

4a. Lokacja i przywileje. 1274 Bolesław Wstydl. zatwierdza kl. jędrz. wszystkie przywileje uzyskane od jego poprzedników i od niego, a za zgodą ż. Kunegundy, kaszt. Warsza i wwdy krak. Piotra zezwala lokować we wsi A. miasto na pr. średz. Jurysdykcję wg pr. niem. nad mieszczanami sprawuje z ramienia klasztoru wójt albo sołtys z wyjątkiem spraw mieszczan z możnowładztwem (magnatibus et baronibus), które będą sądzone wg pr. pol. Mieszczanie są wolni od wypraw wojennych i naprawy grodów, w czasie najazdu nieprzyjaciół pełnią jednak służbę wojskową, podobnie jak mieszkańcy miast lokowanych na pr. niem. Książę uwalnia miasto i jego terytorium od swego sądownictwa, zastrzegając sobie sądzenie przestępstw głównych. Z powodu szczupłości miejsca wciela do A. 4 sąsiadujące z nim wsie: Lasków, Sudoł, Łączyn i Chołoszyn, aby miasto mogło się prawidłowo rozwijać (Pol. 3, 44); 1273 bp krak. Paweł widymuje ww. dok. (Mp. 1, 84); 1413 sąd ziemski sand. na polecenie króla wydaje w Wiślicy wyrok w sporze mieszczan z A. z kl. jędrz. o dok. wójtowski, podwyższenie czynszu od sukna i z jatek rzeźniczych, wolność na pastwiskach i w lasach. Do końca dnia nie stawił się pełnomocnik mieszczan i sąd nie mógł zapoznać się z ich dokumentami, dlatego zachowuje klasztor przy prawach wynikających z przedłożonego przezeń sądowi dok., unieważnia dokumenty mieszczan, które mieli okazać w sądzie, i odmawia im na przyszłość pr. występowania w tej sprawie przeciw klasztorowi (Mp. 4, 1139); 1425 Władysław Jag. na prośbę mieszczan jędrz. zatwierdza i transumuje dok. z 1271 r. (BPAN rps 438 bez paginacji - reg., data dzienna 18 VIII, nie podano jednak miejsca wystawienia dok.); 1498 Jan Olbr. zatwierdza prawa m. A. (tamże - reg., dok. został wystawiony na sejmie piotrkowskim 6 III); 1507 → p. 3b; 1510 Zygmunt Stary na prośbę rajców m. A. odnawia spalony dok., który, wg rozeznania komisarzy i zbadania sprawy, zawierał pr. magd., zezwolenie na jarmarki na ś. Wojciecha [23 IV], Narodzenia NMP [8 IX] i ś. Katarzyny [25 XI] oraz targi w każdą sobotę i inne prerogatywy (MS 4, 1007); 1533 tenże król zatwierdza i transumuje dok. z 1271 r. (MS 4, 17048).

4b. Wójtostwo i wójtowie. 1309 wójt Leonard (Mp. 1, 142)⁵W tym roku Więcesław s. Adama sprzedał fratribus de Andrzeiow źreb w Sudole, graniczącym z J. Elementy chronologiczne i lista świadków brzmią. Acta sunt hec anno Domini [... – FS] presentibus comite Swantopelco et comite Mzuione filio Warcislai, Floriano iudice fratrum eorundem, Leonardo advocato ibidem, Clemente, Petro balestario. Kopista opuścił miejsce wystawienia dok., którym na pewno był J. Świadczy o tym końcowa część listy świadków. Florian byl sędzią ww. fratribus de Andrzeiow czyli kl. jędrz., a zatem pozostali to wójt i mieszczanie z J; 1366 mieszcz. jędrz. Bartek s. zm. wójta jędrz. Dominika nadaje kl. jędrz. odziedziczoną po ojcu połowę młyna przed miastem z 1/2 ł., leżącego przed klasztorem (Mp. 1, 290); wójt Mikołaj kowal (Mp. 1, 286, 290); 1409-23 wójt Jakub, Jakusz (GK 1a k. 130, 132v; 2 s. 110, 119, 127, 133, 141; Teut. 1a s. 66; MPH 5 s. 777); 1419 → p. 3a; 1423 wójcina Marta (GK 2 s. 119; MPH 5 s. 797); 1425 wójt Andrzej s. Jakuba (GK 2 s. 387, 397, 415); 1435 wójt Jan (GK 5 s. 367); 1443-51 wójt Sędek (GK 8 s. 71; Mp. 5 A 24); 1477 wójt Mikołaj (ZK 261 s. 23).

4c. Ratusz, rada i ława. 1366 ława: wójt Mikołaj kowal, Maciej zw. Kałdun, Maciej zw. Szuperz, Maszek zw. Smarz, Piotr zięć Goduszy, Staszek z Niegosławic, Przybek zw. Baran (Mp. 1, 290); 1367 rajca Mikołaj zw. Obarzanek (BPAN rps 3514 k. 10); 1404 rajcy i ławnicy z m. A. (KSN 1358); 1418 przed sądem najwyższym pr. niem. na zamku krak. stają: klucznik kl. jędrz. Jan, rajcy z A. Mikołaj alias Koza i siodlarz Klemens oraz wójt Jakub ze swoimi ławnikami (Teut. 1a s. 66); 1430 rajca Stan. Naszcic (GK 4 s. 102-3); 1434 ławnik Mikołaj kowal (GK 5 s. 57); 1439 ratusz → p. 3c; 1440-6 Piotr sołtys [sądowy] z Przyłęku i A. (ZDM 2, 568; OK 6 s. 57); 1459 zm. rajca Marcin ojciec mnicha Andrzeja (MPH 5 s. 778).

5a. Parafia. 1109-18 bp krak. Maur nadaje kościołowi par. w B. w czasie jego konsekracji dzies. snop. w kilku wsiach → Jędrzejów - klasztor p. b; 1118-42 bp krak. Radost zatwierdza kościołowi par. w B. posiadanie dzies. z nadania bpa Maura → Jędrzejów - klasztor p. b; 1140-9 kościół par. w B. wraz z uposażeniem przejmuje fundowany tam kl. Cyst. → Jędrzejów - klasztor p. a i b; 1326-7, 1350-1, 1355 dochody plebana w A. ocenione na 3 grz. (MV 1 s. 131, 202; 2 s. 331, 393, 409); 1326-7 pleb. Mikołaj (MV 1 s. 131, 202); 1328-47 świętop. 4 sk.; 1348-58, 1373-4 8 sk. (MV 1 s. 301, 354, 374, 381; 2 s. 180 i n. wg ind.; Rejestr Świętop. k. 7, 31); 1385 kapelan z O. Piotr (SP 8, 3429); 1401 kapelan Jakub zw. Godek (ZK 3a s. 272); 1405 mgr szkoły Wawrzyniec (ZK 3b s. 527, 547); 1417 pleb. Mikołaj (ZK 194 s. 71); 1422 wikary Mikołaj (Cracovia artificum, suppl. 180); 1439 Jan z Łabiszyna [ziemia kujawska] i Jakub z A. wikary w A. (Mp. 4, 1348); 1446 Bartłomiej z Pobiedzisk [woj. kaliskie] ongiś rektor szkoły w A. (OK 6 s. 1046); 1453 Mikołaj i Jan Żyzno wikarzy kościoła par. w A. (Mp. 5 B 81-2); 1457-62 pleb. Jan dz. Więcławic (GK 13 s. 544; 15 s. 244-7; 16 s. 454); 1470-80 w m. A. kościół par. Ś. Katarzyny zbudowany z białego kamienia kosztem rajców i mieszczan jędrz., dzies. snop. z łanów mieszcz. klasztorowi, pleban ma wolną rolę i łąkę (DLb. 2 s. 70-1; 3 s. 263); w par.: A., Łysaków, Łączyn, Raków, Tarszawa, Chorzewa, Ujazd, Skroniów, Sudoł, Prząsław, Czaczów, Węgliniec, Lasków (DLb. 2 s. 70-2); 1470 zm. dr dekretów szl. Andrzej z Sadowia [pow. lel.] pleb. Andrzeoviensis, w 1452 r. był pleb. w Irządzach (ZK 315 s. 120; SP 2, 3488); 1475 lub 1479 opat jędrz. Mikołaj Odrowąż z Rębieszyc dokonał rozbudowy kościoła par. (Wiśn. J. s. 36; Corpus inscriptionum Poloniae, t. 1, Kielce 1978, s. 48); 1492 k. Ossowej nad rz. Nidą od strony Krakowa k. Mniszka, przy moście Kunratowym łąka plebana jędrz. zajęta przez dziedziców Ossowej (SP 7/2, 1474); 1501 pleb. Michał (OK 24 s. 201); 1510 pleb. Adam (T. Glemma, Wizytacje diecezji krakowskiej z lat 1510-1570, „Nasza Przeszłość”, 1, 1946, s. 47); 1529 kościół par. w A., posesor beneficjum Feliks z Lelowa, uposażenie: dzies. snop. z ról kmiec. w Rakowie, Woli Rakowskiej [dziś Rakówek], opust. Nowej Wsi, 20 korcy żyta i owsa miary jędrz. mesznego w A., kolęda z całej par., dzies. snop. w Brynicy [Mokrej i Suchej] i Ciernie wybierana zamiennie z kl. jędrz.; prepozytura szpitalna w A. w posiadaniu Jana Inochody ma w uposażeniu czynsz wykupny w Skowronnie wart. 7 grz. (LR s. 188, 250, 345).

5b. Dekanat. 1327 dziekan jędrz. Mirosław (MV 1 s. 295); 1328 n. dek. A., par. w dek.: A., Mokrsko, Jemielno, Wrocieryż, Lubcza, Piotrkowice, Mieronice, Sędziszów, Dzierszków, Słupia, Nagłowicie, Grodzina, Obichów [dziś Obiechów], Krzcięcice, Rakoszyn (MV 1 s. 301-2); 1335 w dek. A. wymieniony także Włodzisław [dziś Wodzisław] (MV 1 s. 374, 381); 1346 w dek. A. wymienione ponadto Nawarzyce i Moskorzów (MV 2 s. 193); 1347 w dek. A. wymieniona ponadto villa Ivonis [później Góry, pow. wiśl.] (MV 2 s. 202); 1355 w dek. A. wymieniona także Zawada [dziś nie istn., leżała k. Gór] (MV 2 s. 273); 1365 dziekan jędrz. Jan (Mp. 1, 277); 1373-4 w dek. A. wymienione ponadto Chlewice [pow. wiśl.], Iwanowice [= Góry] z Zawadą, Ślęcin, Gielniów i Brzeźno [te 2 wsie par. w pow. chęc.] (Rejestr Świętop. k. 7-8, 31-2); 1451 dziekan dystr. jędrz. Andrzej (Mp. 5 B 25); 1529 w dek. A. następujące par.: A., Góry, Słupia, Tarnowa, Trzcieniec, Wrocieryż, Mokrsko, Włodzisław, Ślęcin, Nagłowice, Mieronice, Rakoszyn, Piotrkowice, Brzegi [pow. chęc.], Dzierszków, Sędziszów, Jemielno, Lubcza, Kossów, Chlewice, Nawarzyce, Krzcięcice, Grodzina (LR s. 50, 62, 70, 73, 92, 107, 109, 118, 129, 134, 136, 148, 159, 167, 190-2, 219, 240, 341).

6a. Zdarzenia i inne wiadomości. 1166-7 zjazd książąt i możnych w B. → Jędrzejów - klasztor p. b; 1192 mnisi z A.; 1206 opat z A. (Mp. 1, 3-4); 1347 Kazimierz W. w statutach postanawia, że kaszt. krak. będzie odprawiał swoje sądy tylko w trzech miejscach, mianowice w Krakowie, A. i Wieliczce (VL 1 s. 4); 1472 pokojowiec króla Piwo wysłany do J. po konia król. (Rachunki dworu Kazimierza Jag., s. 93); 1509 pożar miasta (MS 4, 9077).

6b. Przyjęci do pr. miej. krak. z A.: 1402 Jan sługa oficjała [krak.]; 1419 Jan, 1428 Tomasz, 1436 kucharz Maciek; 1441 Jan Deszno; 1503 czeladnik malarski Jakub; 1506 Jan Dziekan (Kacz., 1369, 3217, 4153, 4708, 5245, 9266, 9482); 1509 złotnik Jakub Stachna (Cracovia artificum 1501-1550, 1238).

6c. Studenci Ak. Krak. z A.: 1400 Wawrzyniec s. Mikołaja; 1403 Tomasz s. Jana; 1405 Piotr s. Pawła; 1410 Jakub s. Mścisława; 1411 Mikołaj s. Michała; 1414-5 Mikołaj s. Stanisława; 1418 Jan s. Wawrzyńca; 1426 Maciej s. Mikołaja; 1427 Maciej s. Andrzeja zw. Krakowski; 1428 Maciej s. Piotra; 1481 Franciszek s. Marcina; 1486 Marcin s. Stanisława; 1487 Marcin s. Klemensa; 1493 Jakub s. Macieja (Ind. s. 166, 305, 253, 106, 223, 231, 135, 193-4, 53, 187, 71, 184, 177, 105).

6d. Cystersi w miejscowym kl. pochodzący z A., wg dat ich śmierci: 1434 mnich i ksiądz Mikołaj zw. Koza; 1448 mnich i ksiądz Tomasz; zm. Jan z A. ojciec brata Grzegorza; 1450 zm. Klemens z A. brat brata Michała; 1452 brat Grzegorz; brat i ksiądz Maciej Goliński; diakon Mikołaj zw. Niczek; mnich i ksiądz Stanisław zw. Mazur; 1454 brat Maciej; 1459 zm. rajca Marcin z A. ojciec brata Andrzeja; mnich i ksiądz Jan zw. Kula: 1462 mnich i ksiądz Stan. Bebło; 1467 mnich i ksiądz Jan; 1472 brat Jan; 1470 zm. Stachna z A. matka brata Wawrzyńca; 1476 mnich i ksiądz Augustyn; 1478 mnich i ksiądz Mikołaj; konwers Maciej; 1479 zm. Katarzyna z A. siostra brata Wawrzyńca; 1480 mnich i ksiądz Jan; mnich i ksiądz Stanisław: 1482 mnich, ksiądz i bakałarz Marcin; 1484 mnich i ksiądz Jan Czudny; 1497 subdiakon Marcin; mnich i ksiądz Wawrzyniec; 1525 mnich i ksiądz Dominik; 1529 mnich i ksiądz Marcin; 1534 mnich i ksiądz Stanisław; 1536 mnich i ksiądz Piotr (MPH 5 s. 772-803).

6e. Osoby z A. działające poza miastem. 1394-6 Tomasz s. Jana, Adam s. Adama klerycy (Bullarium 3, 397, 442); 1410 kleryk i katedralista [pisarz ksiąg] Wawrzyniec (Cracovia artificum, suppl., 16-9); ksiądz Jan s. Adama (tamże); 1440-57 kleryk capelle regalis Maciej Rykała (GK 1 s. 63; 8 s. 308; 9 s. 792; 10 s. 58; 13 s. 727; BPAN rps 8624 -1451 r.); 1440 kaszt. i star. krak. Jan ustanawia zakład 60 grz. między szl. Mikołajem z Kars [pow. wiśl.] i Maciejem klerykiem z A., że będą żyć w pokoju, a krzywd dochodzić zgodnie z prawem (GK 7 s. 63); 1446-52 kleryk capelle regalis Maciej Gerczic (GK 9 s. 698, 773, 831; 10 s. 113; SP 2, 3491); 1496 Marusza służąca złotnika [kark.] Jana Prewse (Cracovia artificum 1300-1508, 1271); 1501-6 malarz krak. Jakub (Cracovia artificum 1501-1500, suppl. 1228); 1529 Wojciech pleb. w Borzęcinie [pow. pilzn.] (LR s. 149).

7. SG 3 s. 588-91; 15/2 s. 21-2; S. Borkiewicz, Z. Linowski, Monografia historyczna i gospodarcza powiatu jędrzejowskiego, Kielce 1937, s. 51-5; F. Kiryk, Rozwój urbanizacji Małopolski w XIII -XVI w., maszynopis w Pracowni Słownika; Wiśn. J. s. 33-64.

8. Ślady osadnictwa sprzed fundacji kl. Cyst. - materiały archeologiczne; osada wczesnośredn., znalezisko 11 monet z XI -XII w. (Żaki wg ind.; Z. Lechowicz, Wyniki badań archeologicznych w zespole klasztornym cystersów w Jędrzejowie w 1977 r., „Spraw. Arch”. 34, 1983, s. 30-1).

Kościół par. Ś. Katarzyny, obecnie Ś. Trójcy (wezwanie zmieniono już w XVII w.) wzniesiony w 1. polowie XV w., rozbudowany w l. 1475 lub 1479 i 1592, odbudowany po pożarze w l. 1695-9, przekształcony w l. 1754-62 i w XIX w. Gotycki w zrębie, murowany z łupanego wapienia. Prezbiterium z XV w., dwuprzęsłowe, zamknięte trójbocznie, sklepione kolebką krzyżową. Zakrystia ze skarbczykiem z XV w., nawa z XV w., kaplica południowa z 1479 r., portal główny z XV w., portal z prezbiterium do zakrystii z ok. 1480 r., gotycka chrzcielnica brązowa z ok. połowy XV w., resztki tabl. fundacyjnej kaplicy południowej z h. Odrowąż opata Mikołaja z Rębieszyc i datą 1475 lub 1479 (Wiśn. J. s. 36-7; KatZab. t. 3, z. 3, W. 1957, s. 6-8).